Wiktora Degi ortopedia i rehabilitacja - ebook

Autorzy

Dr n. med. KAROL BALCERKIEWICZ

Lubuskie Centrum Ortopedii im. Dr. Lecha Wierusza w Świebodzinie

Dr n. med. ŁUKASZ BARTOCHOWSKI

Klinika Chirurgii Kręgosłupa, Ortopedii Onkologicznej i Traumatologii

Ortopedyczno-Rehabilitacyjny Szpital Kliniczny im. Wiktora Degi w Poznaniu

Dr n. med. MACIEJ BRĘBOROWICZ

Klinika Traumatologii, Ortopedii i Chirurgii Ręki

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Lek. EWA CHLEBUŚ

Klinika Rehabilitacji

Ortopedyczno-Rehabilitacyjny Szpital Kliniczny im. Wiktora Degi w Poznaniu

Dr n. med. DARIUSZ CHMIELEWSKI

Zespół Ortopedyczno-Traumatologiczny

Szpital HOSPITEN — Lanzarote, Puerto del Carmen, Hiszpania

Dr n. med. PIOTR CZARNECKI

Klinika Traumatologii, Ortopedii i Chirurgii Ręki

Ortopedyczno-Rehabilitacyjny Szpital Kliniczny im. Wiktora Degi w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. JAROSŁAW CZUBAK

Klinika Ortopedii, Ortopedii i Traumatologii Dziecięcej

Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego w Otwocku

Prof. dr hab. n. med. WIKTOR DEGA (1896–1995)

Twórca Poznańskiej Rehabilitacji

Prof. dr hab. n. med. MACIEJ GŁOWACKI

Klinika Ortopedii i Traumatologii Dziecięcej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. med. KAMIL GRABOŃ

Orvit Clinic — lecznice Citomed Sp. z o.o. w Toruniu

Mgr. SZYMON GRYCKIEWICZ

Orvit Clinic — lecznice Citomed Sp. z o.o. w Toruniu

Lek. PIOTR HARASYMCZUK

Klinika Ortopedii i Traumatologii Dziecięcej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. JULIUSZ HUBER

Zakład Patofizjologii Narządu Ruchu

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. med. MACIEJ IDZIOR

Klinika Ortopedii i Traumatologii Dziecięcej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. med. JACEK JAROSZEWSKI

Przewodniczący Zespołu Medycznego PZPN

Mgr MARTA JOKIEL

Klinika Traumatologii, Ortopedii i Chirurgii Ręki

Ortopedyczno–Rehabilitacyjny Szpital Kliniczny im. Wiktora Degi w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. MAREK JÓŹWIAK

Klinika Ortopedii i Traumatologii Dziecięcej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Lek. WOJCIECH JURASZ

Klinika Chirurgii Kręgosłupa, Ortopedii Onkologicznej i Traumatologii

Ortopedyczno-Rehabilitacyjny Szpital Kliniczny im. Wiktora Degi w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. JACEK KACZMARCZYK

Katedra i Klinika Ortopedii i Traumatologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. med. LESZEK KACZMAREK

Klinika Traumatologii, Ortopedii i Chirurgii Ręki

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. med. EDYTA KINEL

Klinika Rehabilitacji

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. med. PAWEŁ KOCZEWSKI

Klinika Ortopedii i Traumatologii Dziecięcej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. med. PAWEŁ KOKOSZKA

Klinika Ortopedii Ogólnej, Onkologicznej i Traumatologii

Ortopedyczno–Rehabilitacyjny Szpital Kliniczny im. Wiktora Degi w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. TOMASZ KOTWICKI

Klinika Ortopedii i Traumatologii Dziecięcej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. ZBIGNIEW KRASIŃSKI

Klinika Chirurgii Ogólnej i Naczyń

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. med. IWONA KRAŚNY

Katedra Radiologii Ogólnej i Zabiegowej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. JACEK KRUCZYŃSKI

Klinika Ortopedii Ogólnej, Onkologicznej i Traumatologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. med. ŁUKASZ KUBASZEWSKI

Klinika Ortopedii i Traumatologii

Ortopedyczno–Rehabilitacyjny Szpital Kliniczny im. Wiktora Degi w Poznaniu

Lek. MICHAŁ KUŁAKOWSKI

Oddział Ortopedii i Traumatologii

Szpital Powiatowy w Rypinie

Dr n. med. MAGDALENA KWIATKOWSKA

Klinika Ortopedii, Ortopedii i Traumatologii Dziecięcej

Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego w Otwocku

Dr n. med. DARIUSZ LARYSZ

Oddział Ortopedii i Traumatologii

Szpital Wojewódzki w Szczecinie-Zdunowie

Dr hab. n. med. PRZEMYSŁAW LISIŃSKI

Klinika Rehabilitacji

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr hab. n. med. PRZEMYSŁAW LUBIATOWSKI

Klinika Traumatologii, Ortopedii i Chirurgii Ręki

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. med. ŁUKASZ ŁAPAJ

Klinika Ortopedii Ogólnej, Onkologicznej i Traumatologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. med. MARIAN MAJCHRZYCKI

Klinika Rehabilitacji

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. PAWEŁ MAŁDYK

Warszawski Uniwersytet Medyczny

Dr n. biol. FAUSTYNA MANIKOWSKA

Klinika Ortopedii i Traumatologii Dziecięcej

Ortopedyczno-Rehabilitacyjny Szpital Kliniczny im. Wiktora Degi w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. WŁADYSŁAW MANIKOWSKI

Emerytowany profesor Klinika Traumatologii, Ortopedii i Chirurgii Ręki

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. WITOLD MARCINIAK

Emerytowany profesor

Klinika Ortopedii i Traumatologii Dziecięcej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. WOJCIECH MARCZYŃSKI

Klinika Ortopedii Centrum Kształcenia Podyplomowego

Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny im. prof. Adama Grucy w Otwocku

Dr n. med. JACEK MARKUSZEWSKI

Oddział Ortopedii i Traumatologii

Szpital Kliniczny MSWiA im. Ludwika Bierkowskiego w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. ANDRZEJ MARSZAŁEK

Zakład Patologii Nowotworów

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Lek. PAWEŁ MICHALSKI

Oddział Ortopedii i Traumatologii

Szpital Kliniczny MSWiA im. Ludwika Bierkowskiego w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. MAREK NAPIONTEK

Ortop-Poliklinika w Poznaniu

Dr n. med. PATRYK NIKRATOWICZ

Oddział Ortopedii i Traumatologii

Szpital Kliniczny MSWiA im. Ludwika Bierkowskiego w Poznaniu

Dr hab. n. med. ANDRZEJ NOWAKOWSKI

Klinika Chirurgii Kręgosłupa, Ortopedii Onkologicznej i Traumatologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. med. PIOTR OGRODOWICZ

Klinika Traumatologii, Ortopedii i Chirurgii Ręki

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Lek. TOMASZ OWCZARSKI

Rehasport Clinic w Poznaniu

Dr n. med. ŁUKASZ PACZESNY

Orvit Clinic — lecznice Citomed Sp. z o.o. w Toruniu

Prof. dr hab. n. med. STANISŁAW PIĄTKOWSKI (1914–1988)

Klinika Ortopedii Akademii Medycznej w Lublinie

(obecnie Uniwersytet Medyczny im. Feliksa Skubiszewskiego)

Dr n. med. KRZYSZTOF PIETRZAK

Zakład Spondyloortopedii i Biomechaniki Kręgosłupa

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Lek. BRIAN PO-JUNG CHEN

Center for Gait and Motion Analysis

Gillette Children's Specialty Healthcare, St. Paul, Minnesota, USA

Prof. dr hab. n. med. ANDRZEJ PUCHER

Klinika Ortopedii i Traumatologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Lek. MAREK RABSKI

Katedra i Klinika Reumatologii i Rehabilitacji

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. LESZEK ROMANOWSKI

Klinika Traumatologii, Ortopedii i Chirurgii Ręki

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. med. KRZYSZTOF RUSZKOWSKI

Klinika Ortopedii i Traumatologii

Ortopedyczno-Rehabilitacyjny Szpital Kliniczny im. Wiktora Degi w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. WŁODZIMIERZ SAMBORSKI

Katedra i Klinika Reumatologii i Rehabilitacji

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. med. MILUD SHADI

Klinika Ortopedii i Traumatologii Dziecięcej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. med. ROBERT SPŁAWSKI

Szpital Kliniczny im. Heliodora Święcickiego

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr hab. n. med. WOJCIECH STRZYŻEWSKI

Klinika Ortopedii i Traumatologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. med. PAWEŁ SURDZIEL

Klinika Traumatologii, Ortopedii i Chirurgii Ręki

Ortopedyczno–Rehabilitacyjny Szpital Kliniczny im. Wiktora Degi w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. ANDRZEJ SZULC (1945–2014)

Klinika Ortopedii i Traumatologii Dziecięcej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Mgr MARIA SZYMCZAK

Pracownia Rehabilitacji Klinicznej Klinika Rehabilitacji

Ortopedyczno–Rehabilitacyjny Szpital Kliniczny im. Wiktora Degi w Poznaniu

Lek. MARTA ŚLĘZAK

Klinika Traumatologii, Ortopedii i Chirurgii Ręki

Ortopedyczno–Rehabilitacyjny Szpital Kliniczny im. Wiktora Degi w Poznaniu

Dr n. med. MAREK TOMASZEWSKI

Klinika Ortopedii i Traumatologii Dziecięcej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr hab. n. med. TOMASZ TRZECIAK

Klinika Ortopedii i Traumatologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. med. MICHAŁ WALCZAK

Klinika Ortopedii i Traumatologii Dziecięcej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. o zdr. AGNIESZKA WAREŃCZAK

Klinika Rehabiliacji

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. MAŁGORZATA WIERUSZ-KOZŁOWSKA

Ortopedyczno-Rehabilitacyjny Szpital Kliniczny im. Wiktora Degi w Poznaniu

Dr n. med. WALDEMAR WOŹNIAK

Klinika Ortopedii Ogólnej, Onkologicznej i Traumatologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w PoznaniuSłowo wstępne do wydania drugiego Profesora Jarosława Czubaka

Choroby i uszkodzenia narządu ruchu są najczęstszą przyczyną czasowego lub stałego wykluczenia z aktywnego życia społecznego i osobistego. Wydłużająca się przeciętna długość życia stawia przed współczesną ortopedią wyzwanie, jakim jest poprawa komfortu życia, tak by wszyscy mogli w nim jak najdłużej aktywnie uczestniczyć.

Przeszkodami w dążeniu do tego celu są wady wrodzone, choroby nabyte, choroby zwyrodnieniowe narządu ruchu lub inne do nich prowadzące, następstwa urazów, nowotwory, a także schorzenia, które stanowią wynik nadużywania naszych kości i stawów. Jesteśmy świadkami nieprawdopodobnego postępu w leczeniu tych wszystkich deformacji i dysfunkcji. Wynika on przede wszystkim z rozwoju technologicznego w produkcji biomateriałów, ale także z dążenia naszego środowiska ortopedycznego do doskonałości w codziennej pracy. Niebagatelny jest też postęp wiedzy, o czym świadczą strony zbiorcze portali ewaluacyjnych czasopism.

Wszyscy czerpiemy z naszej pracy ogromne pokłady optymizmu, w związku z tym, że potrafimy zapewnić chorym naprawdę maksymalnie odległy dobry wynik leczenia większości najczęstszych schorzeń i deformacji. Do zapewnienia trwałości tego procesu konieczna jest w naszym środowisku polityka sukcesji, która jest moim zdaniem obecnie najważniejszym wyzwaniem etycznym dla nas — ortopedów. Edukacja nowych pokoleń specjalistów powinna być najważniejszym celem wszystkich działań dydaktycznych naszego środowiska.

W tę działalność wpisuje się nowe wydanie Wiktora Degi ortopedia i rehabilitacja. Wybrane zagadnienia z zakresu chorób i urazów narządu ruchu dla studentów i lekarzy pod redakcją prof. Jacka Kruczyńskiego, który jest kontynuacją podręcznika autorstwa prof. Wiktora Degi i jego kolejnych wydań.

Po niedawno wydanej książce Traumatologia narządu ruchu. Biologia i biomechanika leczenia to kolejny, podstawowy podręcznik dla lekarzy specjalizujących się w dziedzinie ortopedii i traumatologii narządu ruchu.

Doświadczenie autorów sprawia, że specjalizujący się otrzymują bardzo przejrzysty materiał, spójny i przedstawiający w uporządkowany sposób podstawowe, ale także trudne, szczegółowe informacje z tak obszernej dziedziny, jaką jest ortopedia. Podręcznik przedstawia najważniejsze zagadnienia i problemy współczesnej ortopedii.

Obecne wydanie może być również podręcznikiem dla studentów. Jego treść ma rozbudzić zainteresowanie ortopedią i traumatologią narządu ruchu wśród pokolenia przyszłych specjalistów w tej dziedzinie, by zdobyli wiedzę na najwyższym możliwym i oczekiwanym poziomie.

prof. dr hab. n. med. Jarosław Czubak

Konsultant Krajowy w dziedzinie

ortopedii i traumatologii narządu ruchuSłowo wstępne do wydania drugiego Profesora Leszka Romanowskiego

Podręcznik Wiktora Degi ortopedia i rehabilitacja to historia i teraźniejszość polskiej ortopedii. Nawiązuje on do światowych tradycji, takich jak Campbell’s Operative Orthopaedics, Green’s Operative Hand Surgery. Książek pisanych, redagowanych przed wielu laty przez wybitnych specjalistów w tej dziedzinie, które są kontynuowane i uaktualniane przez ich uczniów. Również to wydanie jest uaktualnione, mimo że minęło stosunkowo niewiele lat od poprzedniej edycji. Cóż, takie są wymogi czasów, kiedy to wiadomości elektroniczne przenoszą się z miejsca na miejsce w jednej chwili. Jednak z całą odpowiedzialnością stwierdzam, że nadal potrzebna jest książka, podręcznik. Oczywiście forma musi się zmieniać i tak się dzieje w tym wydaniu. Mamy nawiązania do Internetu, do innych pozycji książkowych. Uatrakcyjnia to przekaz i powoduje, że wiedza prezentowana jest w sposób przystępny, jasny i zrozumiały, a wybrani autorzy gwarantują wysoki poziom merytoryczny. Układ działów, taki jak w poprzednim wydaniu, jest czytelny i konsekwentny. Wiedza zawarta w podręczniku przeznaczona jest praktycznie dla wszystkich. Dla ortopedów w trakcie rezydentury, a szczególnie dla przygotowujących się do egzaminu specjalizacyjnego, dla studentów wydziałów lekarskich i fizjoterapii, dla specjalistów, którym trafiają się „trudne przypadki”. Myślę, że również dla innych osób zainteresowanych problemami ortopedii i traumatologii narządu ruchu. Należy zauważyć, że tytuł podręcznika jest tradycyjny i nie zawiera słowa „traumatologia”, choć znajduje się w nim wiele wiedzy z tej dziedziny, ze szczególnym uwzględnieniem traumatologii sportowej.

Jestem przekonany o wielkiej wartości tego dzieła i o jego znaczącej przydatności. Jestem również pełen uznania dla redaktora prof. Jacka Kruczyńskiego za jego wytrwałość i ciężką pracę. Dziękuję, że jest wraz ze wszystkimi autorami kontynuatorem Idei Profesora Degi.

prof. dr hab. n. med. Leszek Romanowski

Prezes Polskiego Towarzystwa

Ortopedycznego i Traumatologicznego,

Członek Zarządu Polskiego Towarzystwa Chirurgii RękiPrzedmowa do wydania drugiego

Gdy w roku 2013 przymierzaliśmy się do napisania kolejnego wydania podręcznika Wiktora Degi ortopedia i rehabilitacja wydawało się nam, że to już będzie ostatni taki podręcznik — wydany w wersji klasycznej, na papierze. Wyobrażaliśmy sobie wówczas, że przekaz internetowy zdominuje edukację i kilka lat później nie będzie już innej formy dostępu do wiedzy. Myliliśmy się jednak. Nie ujmując niczego elektronicznym przekazom informacji, forma książkowa nadal cieszy się zainteresowaniem. Jednocześnie zdajemy sobie sprawę z tego, że jesteśmy świadkami pewnego rodzaju „odroczenia egzekucji”. Obrona przekazu wiedzy w formie klasycznej skazana jest chyba nieuchronnie na porażkę.

Mając tego świadomość, w obecnym, drugim już wydaniu skróconej wersji podręcznika Wiktora Degi ortopedia i rehabilitacja dokonaliśmy połączenia obu form przekazu. Nadal dominuje forma papierowa, jednak wiele treści dodatkowych zamieściliśmy na platformie cyfrowej PZWL, a prowadzą do nich kody QR. Ta baza wiedzy będzie się stale powiększała, dzięki możliwościom, jakie daje Internet.

Zachęcam do korzystania z obu proponowanych form dostępu do wiedzy. Liczę na to, że spełnią one oczekiwania tych wszystkich, do których niniejsza publikacja jest adresowana.

prof. dr hab. n. med. Jacek KruczyńskiSłowo wstępne do wydania pierwszego Profesora Pawła Małdyka

Opracowanie nowego podręcznika w dziedzinie ortopedii i traumatologii narządu ruchu i rehabilitacji medycznej jest przedsięwzięciem trudnym. Niemal każdy dzień przynosi informacje naukowe, które przekazywane drogą elektroniczną, umożliwiają natychmiastowe rozpowszechnienie wiadomości. Klasyczne podręczniki nadal jednak stanowią podstawę wiedzy. Nowy podręcznik pt. Wiktora Degi ortopedia i rehabilitacja napisany pod redakcją Jacka Kruczyńskiego i Andrzeja Szulca nawiązuje do podręcznika poznańskiej szkoły Wiktora Degi. Przez lata stanowił on podstawową wykładnię wiedzy dla wielu pokoleń polskich ortopedów. Tak jak poprzedni, nowy podręcznik charakteryzuje się przejrzystą konstrukcją, syntetycznym i zrozumiałym ujęciem zagadnień opracowanych w nowoczesny sposób. Zakres poruszanych w nim zagadnień jest szeroki i obejmuje najważniejsze problemy współczesnej ortopedii, medycyny sportowej i traumatologii oraz rehabilitacji. Dzięki zwięzłemu ujęciu podręcznik nadaje się dla studentów, a także dla lekarzy w trakcie specjalizacji. Dobór autorów poszczególnych rozdziałów, fachowców w swojej dziedzinie, gwarantuje jego wysoki poziom naukowy. Jestem przekonany, że najnowszy podręcznik Wiktora Degi ortopedia i rehabilitacja spełni oczekiwania czytelników i będzie dobrze służył zdrowiu leczonych przez nich chorych.

Prof. dr hab. n. med. Paweł Małdyk

Konsultant krajowy w dziedzinie

ortopedii i traumatologii narządu ruchuSłowo wstępne do wydania pierwszego Profesora Władysława M. Manikowskiego

W ubiegłym roku minęło 50 lat od momentu, kiedy Profesor Wiktor Dega opublikował swój pierwszy podręcznik Ortopedia i rehabilitacja. Następne, uzupełnione i uaktualnione wydania rozeszły się bardzo szybko i znajdują się już tylko w bibliotekach i w rękach prywatnych. Dlatego też z uznaniem należy przyjąć inicjatywę zespołu poznańskich ortopedów kontynuowania Ortopedii i rehabilitacji Profesora Degi. Zespół autorów, który podjął się tego trudnego i ambitnego zadania, to specjaliści ortopedzi, aktualnie zajmujący się właściwie wszystkimi pod specjalnościami ortopedii i traumatologii. Lekarze ci to wybitni chirurdzy i naukowcy, którzy w swojej codziennej praktyce mają bezpośredni kontakt z chorymi ortopedycznymi, lecząc ich i operując. Część autorów miała wielki zaszczyt bezpośrednio pracować pod kierunkiem Profesora Degi, a pozostali to „uczniowie w drugim pokoleniu”, którzy jednak kontynuują w swoich rozdziałach idee Profesora.

Poszczególne rozdziały mają zbliżony układ do wydań poprzednich, a więc omawiana jest etiologia, patomorfologia jednostek chorobowych oraz zasady rozpoznawania i wskazania do leczenia operacyjnego. Przypomniano też zasady badania ortopedycznego, skrupulatną ocenę zdjęć rentgenowskich, rolę nowoczesnych środków obrazowania, jak ultrasonografia, rezonans magnetyczny czy też radiogramy 3D. Dużą część książki stanowią zasady leczenia ortopedycznego nieoperacyjnego. Omówiono również możliwości powikłań po leczeniu operacyjnym.

Autorzy zastosowali się do poprzednich koncepcji podręcznika, pomijających szczegółowy opis techniki operacyjnej, który dociekliwy czytelnik znajdzie w przywołanych w spisie literatury rozszerzającej pozycjach. Godne uznania jest to, że są to publikacje uwzględniające najnowsze doniesienia polskich autorów. W podręczniku mowa jest także o zasadach usprawniania, co jest zgodne z myślą Profesora Degi, podkreślającego rolę rehabilitacji jako istotnego elementu leczenia ortopedycznego.

Podręcznik przeznaczony jest głównie dla studentów, jednak bardzo dużo wiadomości będzie przydatnych dla osób specjalizujących się w zakresie ortopedii i traumatologii. Myślę, że okaże się także pomocny dla lekarzy rodzinnych, bo przecież w ich praktyce schorzenia narządów ruchu stanowią dużą grupę przypadków. To zbiorowe opracowanie stanowi cenną pozycję w literaturze ortopedycznej i rehabilitacyjnej, kontynuującą myśl Profesora Degi i poznańskiej szkoły ortopedycznej.

Prof. dr hab. n. med.

Władysław M. ManikowskiPrzedmowa do wydania pierwszego

Napisanie w dzisiejszych czasach podręcznika nie jest rzeczą łatwą. Po pierwsze dlatego, że na rynku wydawniczym istnieje już wiele innych publikacji, mniej lub bardziej przez czytelników zaakceptowanych. Po drugie, wersja drukowana przestaje być podstawowym i atrakcyjnym sposobem wydania dzieła. Zwłaszcza wśród studentów i młodszego pokolenia lekarzy zaczyna przeważać zainteresowanie formami elektronicznymi. Łatwiejszy jest do nich dostęp, a coraz powszechniejsze używanie urządzeń mobilnych sprawia, że wiedzę można mieć zawsze „pod ręką”. Biorąc to pod uwagę, postanowiliśmy opracować jednocześnie wersję drukowaną i elektroniczną podręcznika.

Modyfikacji musiał ulec także sposób prezentacji wiedzy. Czytelnicy wychowani na podręcznikach ortopedii i traumatologii sprzed lat z sentymentem je wspominają. Ciekawy tekst i barwne, jak np. u Watsona-Jonesa, przykłady sytuacji klinicznych sprawiały, że czytało się je z dużym zainteresowaniem i przyjemnością. Ale czasy się zmieniły. Dzisiaj wiedzę należy zaprezentować w sposób zwięzły, wręcz lapidarny. I taką próbę podjęliśmy.

Liczę, że przygotowany przez nasz zespół podręcznik spełni oczekiwania tych, do których jest adresowany, i że będzie dobrą kontynuacją koncepcji prof. Wiktora Degi zawartej w projekcie edukacyjnym Wiktora Degi ortopedia i rehabilitacja.

Prof. dr hab. n. med. Jacek KruczyńskiOd redakcji: wyjaśnienie sposobu zaprezentowania wiedzy i znaczenia odsyłaczy w podręczniku Wiktora Degi ortopedia i rehabilitacja. Wybrane zagadnienia z zakresu chorób i urazów narządu ruchu dla studentów i lekarzy

Niniejszy podręcznik zawiera podstawowe informacje, niezbędne do zrozumienia problematyki ortopedii, traumatologii i rehabilitacji narządu ruchu. Kierując się powyższym założeniem, informacje dodatkowe, rozszerzające wybrane zagadnienia, w formie tekstów, rycin i klipów multimedialnych, zamieszczamy na portalu medycyna.pzwl.pl (wyjątkiem jest przekierowanie do opisów technik operacyjnych w książce Campbell. Ortopedia operacyjna). Odsyłacze do tych informacji znajdują się bezpośrednio przy odpowiadającym im tekście, z numeracją zależną od rozdziału publikacji, np. (patrz tekst 6.1), (patrz film 10.1), (patrz fot. 17.2). Na portalu sukcesywnie pojawiać się będą nowe informacje dodatkowe. Kod QR, znajdujący się na końcu rozdziału, przekieruje do dodatkowych materiałów.

Uwaga techniczna: do odczytania kodu konieczne jest posiadanie skanera kodów QR, zainstalowanego np. w telefonie komórkowym.1. Historia ortopedii

(history of orthopaedics)

ANDRZEJ NOWAKOWSKI, PAWEŁ KOKOSZKA, JACEK KRUCZYŃSKI

- W 1741 r. Nicolas Andry, profesor pediatrii na uniwersytecie w Paryżu, wydał swój podręcznik pt. Ortopedia, czyli sztuka zapobiegania i poprawiania zniekształceń ciała u dzieci (ryc. 1.1). Użyte tam po raz pierwszy przez autora słowo „l’orthopedie” wywodzi się z greckich orthos (prosty) i paideia (wychowanie, leczenie dzieci). Ilustracja tytułowa książki, przedstawiająca w sposób alegoryczny prostowanie krzywo rosnącego młodego drzewa, stała się odtąd symbolem stowarzyszeń ortopedycznych na całym świecie (ryc. 1.2). Lekarzy zajmujących się leczeniem deformacji narządu ruchu zaczęto wkrótce nazywać ortopedami.

Rycina 1.1. Nicolas Andry (1658–1742) uważany powszechnie za „ojca ortopedii”.

Rycina 1.2. Ilustracja tytułowa pierwszego podręcznika ortopedii — „L’Orthopedie”.

- Współczesna ortopedia wywodzi się z kilku źródeł:
- Pierwszym były ortopedyczne zakłady lecznicze, w których zapoczątkowano systematyczne stosowanie aparatów i innych urządzeń korygujących. Jeden z najwcześniejszych tego typu zakładów założył w 1779 r. w miejscowości Orb w Szwajcarii Jean-André Venel.
- Drugim źródłem w rozwoju ortopedii była szeroko propagowana przez Niemców W. Heidenreicha i J.G. Metzgera (1838–1909) oraz Szwedów Henrika Linga (1776–1839) i Gustava Zandera (1835–1920) gimnastyka lecznicza.
- Trzecim jest indywidualny wkład wielu wybitnych lekarzy, których nazwiska są przywoływane do dzisiaj.

Rycina 1.3. Historia ortopedii na osi czasu

- Hipokrates z wyspy Kos (ur. około 460 r. p.n.e.) opisał rozmaite sposoby leczenia zniekształceń ludzkiego ciała w swoim dziele Corpus Hippocraticum, które przyniosło mu sławę i miano „ojca medycyny” (ryc. 1.3).
- W II w. n.e. grecki lekarz Galen w swoim dziele Ars parva podaje nie tylko szczegółowe opisy złamań kości i zwichnięć, ale dokonuje też pewnej systematyki deformacji, wprowadzając do terminologii medycznej takie pojęcia, jak: skolioza, kifoza, lordoza i kolano koślawe.
- Duże znaczenie dla rozwoju ortopedii miała praca angielskiego lekarza Francisa Glissona (1660), konstruktora pętli wyciągowej za głowę, stosowanej w niektórych złamaniach kręgosłupa szyjnego, a także uszkodzeniach krążka międzykręgowego.
- W 1779 r. Anglik Percivall Pott opublikował artykuł o gruźlicy kręgosłupa i sposobach jej leczenia. Kifotyczne zniekształcenia kręgów (garb gruźliczy) spotykane w tej chorobie noszą do dziś nazwę „choroby Potta”.
- Nowoczesny opatrunek gipsowy z zastosowaniem okrężnych opasek wprowadził flamandzki lekarz Antonius Mathijsen (1852), a szeroko rozpowszechnił w unieruchamianiu złamań podczas wojny krymskiej (1854) rosyjski chirurg polowy Nikołaj I. Pirogow.
- Konkurencyjnym do „gipsowego” sposobem leczenia złamań kości kończyn stały się wszelkiego rodzaju szyny, z których największe uznanie zyskała szyna zastosowana w 1875 r. przez Allana Thomasa z Liverpoolu.
- Sławą ortopedii niemieckiej był na przełomie wieków Albert Hoffa z Würzburga, który w 1890 r. wykonał pionierską operację pogłębienia panewki stawowej we wrodzonym zwichnięciu biodra u dzieci.
- Wprowadzone jeszcze w dobie przedantyseptycznej przez szkockiego chirurga Jamesa Syme’a resekcje stawów, szczególnie w przykurczach gruźliczych (1831), pozwoliły uniknąć wielu amputacji kończyn.
- Dość wcześnie zorientowano się, że technika operacyjnego leczenia kości wymaga ścisłej aseptyki, której zasady opracował w 1894 r. William Lane.
- Stopniowe wprowadzanie zasad antyseptyki, rozwój anestezjologii (William Thomas Green Morton, 1846), odkrycie przez Wilhelma Roentgena promieni X (1895) i antybiotyków (Aleksander Fleming, 1928) wpłynęły na rzeczywisty progres chirurgii ortopedycznej.
- Leczenie złamań wyciągiem kostnym stało się możliwe dopiero po zastosowaniu metalowych drutów przez Fritza Steinmanna (1907) i Martina Kirschnera (1909). W późniejszym okresie Gerhard Küntscher zastosował gwóźdź do zespoleń złamań śródszpikowych (głównie kości udowej).
- Wymiana stawów (biodra, kolana, stawu skokowo-goleniowego, barku, łokcia, stawów międzypaliczkowych i krążków międzykręgowych) stała się największym wkładem ortopedów w rozwój chirurgii w XX stuleciu (od 1943).
- Pierwszy skuteczny gorset w nieoperacyjnym leczeniu skoliozy zastosował w 1946 r. Walter Blount z Milwaukee, a inny Amerykanin, Russell A. Hibbs, wykonał w 1911 r. pierwsze tylne operacyjne usztywnienie kręgosłupa dotkniętego procesem gruźliczym.
- W 1962 r. Paul Harrington z Houston w Teksasie użył do korekcji bocznego skrzywienia kręgosłupa metalowego pręta dystrakcyjnego, który zrewolucjonizował technikę operacyjną, stosowaną z pewnymi modyfikacjami do dzisiaj.
- Współczesne instrumentarium kręgosłupa z użyciem haków i śrub przeznasadowych pozwoliło na korekcję skoliozy w trzech płaszczyznach (Yves Cotrel i Jean Dubousset, 1972).
- Operację przepukliny krążka międzykręgowego po raz pierwszy przeprowadzili Amerykanie William Mixter i Joseph Barr w 1934 r.
- Na początku XX stulecia Alessandro Codivilla z Bolonii dokonał operacyjnego wydłużenia kończyny dolnej. Rosyjski ortopeda Gawriił A. Ilizarow z Kurganu w 1954 r. opracował nową metodę wydłużania i korekcji kończyn opartą na opisanym przez siebie zjawisku osteogenezy dystrakcyjnej.
- Dynamiczny rozwój ortopedii polskiej datuje się od 1923 r., kiedy to w Poznaniu powstała pierwsza uniwersytecka Katedra Ortopedii, z jej kierownikiem prof. Ireneuszem Wierzejewskim (1881–1930). Klinika mieściła się w Poznańskim Zakładzie Ortopedycznym im. Bolesława Saturnina Gąsiorowskiego, uruchomionym przez Wierzejewskiego w 1913 r.

A co przyniesie najbliższa przyszłość? Prawdopodobnie zmieni nasz punkt widzenia, a w związku z tym i postępowanie w wielu przypadkach, w innych nadal będą trwały naukowe poszukiwania.

Piśmiennictwo.
Zalecana literatura rozszerzająca

Księga Pamiątkowa w 85-lecie Ortopedii Poznańskiej 1913–1998, pod red. A. Łempickiego, Oddział Poznański PTOiTr, Poznań 1998.

Księga Pamiątkowa w 90-lecie Ortopedii Poznańskiej 1913–2003, pod red. A. Łempickiego, Oddział Poznański PTOiTr, Poznań 2003.

Nowakowski A., 100 lat Ortopedii Polskiej (1913–2013), Wydawnictwo Exemplum, Poznań 2013.

4. Obrazowanie narządu ruchu

(musculoskeletal imaging)

IWONA KRAŚNY, ŁUKASZ ŁAPAJ

Słowa kluczowe

diagnostyka obrazowa, RTG, MRI, tomografia komputerowa, USG

Diagnostyka obrazowa narządu ruchu obejmuje metody badania, w których wykorzystuje się różne techniki obrazowania.

Uwagi ogólne

- Badania obrazowe stanowią cenne uzupełnienie badania klinicznego, jednak ich wykonanie absolutnie nie zwalnia z konieczności zbadania chorego.
- Analiza wyników badań obrazowych nie polega jedynie na przeczytaniu opisu przygotowanego przez radiologa. Lekarz zlecający badanie ma obowiązek obejrzeć uzyskane obrazy, traktując opis radiologa jako swoisty „przewodnik” po ich treści.
- Większość pracowni radiologicznych zapisuje uzyskane obrazy w standardzie DICOM. Taki format zapisu obrazów TK i MR pozwala, za pomocą odpowiedniej przeglądarki (szereg aplikacji dostępnych za darmo), na obserwowanie danej struktury na kilku jednocześnie generowanych przekrojach (w dowolnej płaszczyźnie). Funkcja ta jest bardzo przydatna w ortopedii, gdzie obserwowane struktury mają skomplikowane kształty i często w diagnostyce pomocne są różnego rodzaju „niestandardowe” projekcje, np. skośne.

Badanie radiologiczne (RTG)

- Obrazowanie za pomocą promieniowania jonizującego, dlatego należy kontrolować liczbę wykonywanych badań;
- w ocenie narządu ruchu konwencjonalne badanie radiologiczne nadal jest najczęściej stosowaną metodą obrazowania i umożliwia ocenę zmian chorobowych oraz śledzenie ich postępu lub efektów leczenia;
- stosowane jest także jako badanie śródoperacyjne (tzw. RTG-TV, fluoroskopia);
- w ocenie radiologicznej układu kostno-stawowego zwraca się uwagę na:
- ukształtowanie lub ewentualne zniekształcenia kości lub stawu (ryc. 4.1),
- strukturę kości tworzących staw,
- szerokość szczeliny stawowej,
- zarysy powierzchni stawowych,
- obecność i charakter odczynów okostnowych,
- poszerzenie zarysu otaczających tkanek (ryc. 4.2),
- zwapnienia w tkankach okołostawowych.

Rycina 4.1. Zdjęcie RTG w projekcji: a — A-P, strzałka wskazuje pozornie prawidłowy staw ramienny; b — osiowe, strzałka wskazuje zwichnięcie stawu ramiennego.

Badanie ultrasonograficzne (USG)

(patrz film 4.1)

- Obraz diagnostyczny w badaniu USG powstaje za pomocą fal dźwiękowych, dzięki czemu badanie jest nieszkodliwe, może być wielokrotnie powtarzane oraz służyć do monitorowania postępów leczenia;
- w badaniu USG narządu ruchu stosuje się aparaty ultrasonograficzne wyposażone w głowice liniowe o wysokiej rozdzielczości i szerokim zakresie częstotliwości (w większości zastosowań 12–18 MHz);
- za pomocą USG można zbadać znaczną część narządu ruchu ze względu na jego powierzchowne położenie; możliwa jest ocena ścięgien, więzadeł, mięśni, naczyń krwionośnych, nerwów obwodowych, powierzchownie położonych powierzchni chrzęstnych (ryc. 4.3);
- ze względów anatomicznych struktury wewnątrzstawowe są często trudno dostępne w badaniu USG i w celu dokładnego ich obrazowania wskazane jest zastosowanie MRI;
- istotną zaletą USG, w porównaniu z innymi metodami, jest możliwość wykonania badania dynamicznego (czynnościowego). W trakcie takiego badania obserwujemy zachowanie poszczególnych struktur anatomicznych w ruchu bądź pod obciążeniem. Pozwala to uzyskać cenne informacje diagnostyczne, dotyczące m.in. wydolności więzadeł i ścięgien, co ma istotne znaczenie np. w ocenie uszkodzenia stożka rotatorów czy uszkodzenia ścięgna Achillesa;
- pod kontrolą USG możliwe jest precyzyjne przeprowadzenie punkcji bądź wykonanie iniekcji; wprowadzona do tkanek miękkich igła jest dobrze widoczna w obrazie sonograficznym;
- USG może być pierwszym badaniem diagnostycznym wykonywanym po urazie stawu lub tkanek miękkich, umożliwia ocenę tkanek otaczających kości i stawy, np. wykrywanie krwiaków pourazowych lub pooperacyjnych oraz określenie ich charakteru (upłynniony lub włókniejący);
- za pomocą badania USG możemy wykryć i obserwować odczyn zapalny w stawach, pochewkach ścięgnistych lub kaletkach, określić ilość i charakter płynu w tych strukturach. Badanie pozwala na wykrycie ciał wolnych i półwolnych w stawach oraz pozwala w czasie badania czynnościowego ocenić, czy ulegają one przemieszczeniu lub powodują blokowanie stawu;
- USG jest pomocne przy ocenie złamań zmęczeniowych kości śródstopia, kości strzałki lub piszczeli w fazie początkowej, gdy uszkodzenie kości nie jest jeszcze widoczne w badaniu RTG;
- do zadań USG należy również ocena nerwów obwodowych, np. po urazie, w celu weryfikacji odległości pomiędzy fragmentami nerwu oraz powstałych nerwiaków;
- ciała obce — szkło, metal — powodują powstanie charakterystycznego obrazu w USG, dzięki czemu możemy je zlokalizować w tkankach lub stawach;
- badanie USG stanowi podstawowe narzędzie w przesiewowej diagnostyce rozwojowej dysplazji stawu biodrowego i powinno być wykonane u każdego noworodka.

Rycina 4.2. Zdjęcie RTG w projekcji: a — A-P; b — boczne: tłuszczak tkanki podskórnej przedramienia (strzałki).

Rycina 4.3. Badanie USG (5–12 MHz) więzadła rzepki (zaznaczone strzałkami), przekrój podłużny, poszerzenie zarysu więzadła w części bliższej ze strefą hipoechogeniczną i zwapnieniami w części głębokiej (gwiazdka) — kolano skoczka ze zmianami zwyrodnieniowymi.

Tomografia komputerowa (TK)

- Badanie z wykorzystaniem promieniowania jonizującego; dawka, jaką chory otrzymuje, jest istotnie wyższa w porównaniu z badaniem RTG;
- obraz jest generowany na podstawie komputerowej analizy pochłaniania wiązek promieniowania rentgenowskiego przepuszczonych przez badane struktury pod różnymi kątami; w badaniu uzyskujemy wielopłaszczyznowy obraz przekrojów ciała ludzkiego, trójpłaszczyznowa rekonstrukcja obrazu pozwala na lokalizację zmian oraz ocenę ich wielkości;
- do zalet tomografii komputerowej należą: krótki czas badania, wysoka rozdzielczość uzyskanych obrazów, możliwość objęcia stosunkowo dużej części ciała chorego;
- badanie pozwala na szczególnie precyzyjne obrazowanie struktur kostnych, dlatego TK jest „złotym standardem” w ocenie skomplikowanych złamań — szczególnie w obrębie miednicy i kręgosłupa oraz złamań stawowych;
- badanie TK cechuje relatywnie mała zdolność różnicowania struktur łącznotkankowych (można ją w pewnym stopniu poprawić dzięki podaniu kontrastu); z tego względu preferuje się obrazowanie struktur łącznotkankowych w badaniu MR;
- TK można wykonać u chorych, którym wszczepiono urządzenia elektroniczne (co może być przeciwwskazaniem do badania MR), ponadto odpowiednie oprogramowanie pozwala na usunięcie artefaktów wywołanych obecnością implantów metalowych;
- w przypadku urazów obejmujących struktury centralnego układu nerwowego z towarzyszącymi ubytkami neurologicznymi oprócz badania TK należy wykonać badanie MR.

Tomografia rezonansu magnetycznego (MRI, badanie MR)

- W badaniu wykorzystano zjawisko jądrowego rezonansu magnetycznego; zachodzi ono, gdy na protony znajdujące się w silnym stałym polu magnetycznym zadziała zmienne pole magnetyczne, prostopadłe do pola stałego;
- w badaniu MR obraz tworzą sygnały z rezonujących nieparzystych protonów, głównie atomów wodoru, który znajduje się we wszystkich tkankach (stanowiąc ponad 70% atomów). Narząd ruchu ze względu na budowę (z tkanek o różnej gęstości wolnych protonów) jest szczególnie predysponowany do badań MR;
- każda ze struktur charakteryzuje się odpowiednim obrazem w badaniu MR:
- struktury o niskim sygnale: warstwa korowa kości (brak wolnych protonów), chrząstka włóknista, więzadła oraz ścięgna;
- struktury o wysokim sygnale: tkanka tłuszczowa, kość gąbczasta zawierająca szpik kostny bogaty w tkankę tłuszczową, chrząstka szklista i jądro miażdżyste;
- struktury o pośrednim sygnale: mięśnie;
- badanie MR jest metodą z wyboru w diagnostyce:
- urazów, szczególnie obejmujących struktury śródstawowe i łącznotkankowe, gdyż jednoczasowo obrazuje kości, stawy oraz otaczające tkanki;
- procesów nowotworowych: umożliwia wczesne wykrywanie zmian, ocenę charakteru i rozległość zmiany (ryc. 4.4);
- uszkodzeń rdzenia kręgowego, np. u chorych z podwichnięciem szczytowo-obrotowym lub wgłobieniem podpotylicznym jako powikłaniem chorób reumatycznych;
- kręgosłupa w stanach pourazowych, dyskopatii, zmianach zwyrodnieniowych: badanie pokazuje stan krążków międzykręgowych, ich przemieszczenie, ucisk na rdzeń kręgowy i korzenie rdzeniowe, stan i ukształtowanie kręgów;
- zmian zapalnych, martwic kości (np. jałowa martwica głowy kości udowej).

Scyntygrafia

- Badanie z zastosowaniem izotopów promieniotwórczych (w ortopedii głównie 99mTc);
- po podaniu znacznika za pomocą gamma-kamery ocenia się rozmieszczenie i ilość izotopu w całym układzie kostnym bądź wybranej jego części;
- zmiana patologiczna może ujawniać się jako obszar o wzmożonym lub obniżonym wychwycie znacznika izotopowego; istotną zaletą badania jest jego wysoka czułość, niestety zmiana wychwytu izotopów jest niespecyficzna.
- W badaniu narządu ruchu wykonuje się takie badania scyntygraficzne, jak:
- scyntygrafia dynamiczna trójfazowa: wykonywana w przypadku dolegliwości bólowych narządu ruchu u chorych z chorobą nowotworową oraz dolegliwości narządu ruchu niewiadomego pochodzenia, stanów zapalnych kości, martwic kości, dolegliwości bólowych po endoprotezoplastyce;
- scyntygrafia kości jednofazowa, stosowana głównie w ocenie zmian nowotworowych kości: pierwotnych i przerzutowych oraz ocenie złamań patologicznych;
- scyntygrafia kości metodą PET: w badaniu wykorzystuje się pierwiastki promieniotwórcze emitujące promieniowanie pozytronowe; obrazy uzyskiwane w badaniu stanowią niejako „nałożenie” obrazu scyntygraficznego na obraz TK; badanie obrazuje ogniska chorobowe nawet o niewielkich rozmiarach, wykonuje się je głównie w celu poszerzenia diagnostyki u chorych z podejrzeniem choroby nowotworowej oraz leczonych onkologicznie, u których badanie scyntygraficzne nie uwidoczniło zmian.

Rycina 4.4. Zdjęcie RTG A-P i boczne (a) oraz badania MR T1 — przekrój czołowy (b), T1 — przekrój strzałkowy (c), T2 z saturacją tłuszczu — przekrój osiowy (d): wyrośl chrzęstno-kostna (strzałki).

Implanty ortopedyczne a badanie MR

- Bezpieczeństwo wykonywania badań MR u chorych z wszczepionym implantem ortopedycznym budzi szereg niepotrzebnych kontrowersji;
- wszczepienie implantu ortopedycznego wytworzonego z dopuszczonych do użytku klinicznego w Unii Europejskiej biomateriałów (polimery, ceramika, stopy tytanu, cyrkonu, zawierające kobalt, chrom, molibden lub tantal) nie stanowi przeciwwskazania do wykonania badania MR w urządzeniach o indukcji magnetycznej do 1,5 Tesli, natomiast w przypadku urządzeń MR z silniejszym polem bądź wszczepiania implantów z komponentami elektronicznymi wskazana jest weryfikacja zaleceń producenta dotyczących badań MRI;
- stosowane w ortopedii implanty stalowe (płytki, śruby, niektóre endoprotezy) zawierają wprawdzie żelazo, są to jednak tzw. stopy austenityczne (najczęściej 316L), które z uwagi na strukturę krystaliczną nie są ferromagnetykami; wobec czego u chorych z tego rodzaju implantami można bezpiecznie wykonać badanie MR (do 1,5 T);
- implanty ortopedyczne mogą wyzwalać alarmy wykrywaczy metalu na lotniskach i w pracowniach MRI; należy podkreślić, że tego rodzaju „zachowanie” implantu nie stanowi przeciwwskazania do wykonania badania MR (wykrywacz metalu działa na bazie indukcji prądów wirowych i pozwala tym samym na wykrycie niemagnetycznych metali przewodzących prąd, jak np. miedź czy aluminium, które są przecież z powodzeniem używane do budowy tomografów MR);
- należy pamiętać, że obecność metalowych implantów wywołuje szereg artefaktów na obrazach zarówno MR, jak i TK, przy czym w tym drugim przypadku oprogramowanie tomografu często pozwala na ich usunięcie;
- w przypadku wątpliwości co do danego implantu należy skontaktować się z oddziałem, w którym go założono, lub skonsultować się z przedstawicielem producenta; dużą ostrożność należy zachować w przypadku implantów niewiadomego pochodzenia, gdy brak jest pewności co do jakości użytych materiałów (chorzy zaopatrywani w krajach rozwijających się i nieposiadający odpowiedniej dokumentacji, implanty założone wiele lat temu, nietestowane pod kątem bezpieczeństwa MRI).

Piśmiennictwo.
Zalecana literatura rozszerzająca

Bianchi S., Martinoli C., Ultrasonografia układu mięśniowo-szkieletowego, MediPage, Warszawa 2009.

Runge V.M., Rezonans magnetyczny w praktyce klinicznej, Elsevier, Urban & Partner, Wrocław 2007.