Wojna w kanałach - ebook

OD AUTORA

Strach. Mierzymy się z nim codziennie. Towarzyszy nam od momentu, kiedy zyskujemy świadomość otaczającej nas rzeczywistości, świadomość nas samych. Mierzymy się z nim w szkole, w domu, w pracy, na ulicy. Z czasem oswajamy go, eliminując z życia na maksymalnie wielu obszarach. Wspierają nas w tym najróżniejsi eksperci oferujący rewolucyjne metody opanowywania strachu.

Jednak tym, co w największym stopniu pomaga przejąć nad nim kontrolę, jest właśnie zderzenie się z nim. Tak było z pisaniem tej książki. Jej początki sięgają wiosny 2016 roku i mojej rozmowy z Krzysztofem Chabą. Historia kanałów w Powstaniu Warszawskim pojawiła się wówczas jako jeden z kilku tematów wartych szerszego opisania. Do sprawy wróciliśmy jednak dopiero po ponad roku. Mając w niedalekiej perspektywie 75. rocznicę wybuchu walk w Warszawie, uznaliśmy, że trzeba o tym napisać. I tutaj po raz pierwszy stanąłem w obliczu strachu, o którym nikomu wtedy nie mówiłem, a już na pewno nie Krzysztofowi, ale miałem poważne wątpliwości, czy można napisać książkę na ten temat. Mając za sobą już lata spędzone na badaniu Powstania, zastanawiałem się, czy ze wspomnień i dokumentów uda się wyciągnąć na tyle dużo materiału, żeby skonstruować opowieść, która nie tylko przybierze odpowiednio solidne rozmiary, ale także będzie niosła za sobą coś więcej niż suche fakty. Inaczej mówiąc – czy w kanałach można zobaczyć coś poza nimi samymi?

Było to dla mnie o tyle istotne, że przecież o samym Powstaniu Warszawskim zapisano już setki tysięcy stron. Wystarczy wpisać hasło „Powstanie Warszawskie” do wyszukiwarki Biblioteki Narodowej, żeby wyskoczyły dokładnie 16 152 wyniki. Ponad 16 000 publikacji, w tym blisko 7500 książek. Do tego trzeba dodać kolejne kilka tysięcy tekstów dłuższych i krótszych opublikowanych w internecie. Czy to dużo, czy mało, trudno stwierdzić. Dla porównania o stanie wojennym w tym samym katalogu znajdziemy „zaledwie” 4104 pozycje, ale już kiedy zajrzymy do amerykańskiej Biblioteki Kongresu, to pod hasłem „D-Day” natrafimy na niemal 20 000 samych książek. Tak czy inaczej, wiedziałem, że to nie może być kolejna książka po prostu o Powstaniu Warszawskim, musi być o czymś jeszcze.

Szybko się okazało, że znalezienie tego jest możliwe. Tym czymś był – strach. Ten czysto biologiczny, paraliżujący ruchy, odbierający zdrowy rozsądek, ale także dający się opanować, zdusić. W zasadzie we wszystkich wspomnieniach, z jakimi zetknąłem się w pracy nad tą książką, odnajdywałem jego ślady. Już nawet nie lęku, będącego doświadczeniem czysto wyobrażeniowym, ale właśnie strachu – konkretnego i namacalnego.

W każdej kolejnej relacji widziałem tego strachu coraz więcej. Relacja po relacji coraz bardziej strach wypełniał kanały, pochłaniał kolejne ofiary. Im bliżej końca książki, tym było ich więcej. Jego obecność, to, do czego doprowadzał tam na dole, automatycznie wymusiła zastosowanie odpowiedniego języka. Języka koszmaru, zniszczenia i śmierci. Nie dało się jednak tego uniknąć. Olbrzymią część źródeł stanowią wspomnienia, dzienniki i reportaże. Te zaś pisane przez świadków wydarzeń, przez ludzi, którzy sami to przeżyli, rzadko kiedy były spisywane językiem chłodnym. Chcąc oddać wiernie przynajmniej część tej historii, nie mogłem więc uciec od języka nacechowanego emocjami, choć szczęśliwie chyba nie patosem. Podobnie uznałem, że próba przełożenia tychże relacji na tekst własny odbierze im niezwykłą siłę przekazu. Dlatego też zdecydowałem się na częste cytowanie materiałów wspomnieniowych.

Sytuację dodatkowo utrudniał brak dokumentów z epoki. Ich szczątkowa ilość ma dwa wytłumaczenia. Pierwsze – o kanałach nie wolno było pisać. To, że są wykorzystywane przez stronę polską, było ściśle tajne przez poufne. Oficjalnie wiedzę na ich temat posiadało jedynie dowództwo powstania oraz wybrane osoby z niższych szczebli, obsługujące na co dzień „trasy specjalne”, jak mówiono wówczas o kanałach. I drugie – nie wszystkie dokumenty przetrwały wojnę, wiele nie zostało odnalezionych. Katalog dokumentów, które zaginęły, a które mogłyby odsłonić przed nami niejedną prawdę o tamtych dniach, nieustannie przyprawia historyków powstania o zawrót głowy.

W efekcie _Wojna w kanałach_ oparta jest w przeważającej mierze na jednym typie materiału źródłowego. Kiedy tylko mogłem, uzupełniałem go o dokumenty, zdjęcia, a nawet literaturę piękną. Mam nadzieję, że książka dzięki temu jest nie tylko bliższa prawdzie, ale także stanie się wartością dodaną do naszej wiedzy o Powstaniu Warszawskim. Jednocześnie – i tutaj pozwolę sobie na moment patosu – pozwoli przypomnieć tych wszystkich, którzy tocząc wojnę o kanały, przyczynili się do uratowania tysięcy ludzi, o łączniczkach, łącznikach i przewodnikach, często bardzo młodych, ale też i o tych, którzy szukając w podziemnych tunelach nadziei na przeżycie, odnajdywali jedynie śmierć.PROLOG

MAŁA, UBŁOCONA DZIEWCZYNA

Ze wszystkich stron otaczała ich ciemność. Nie taka zwyczajna, jaka panuje w pokoju po zgaszeniu światła, rozpraszana blaskiem zegarka czy telefonu. Nie, to była ciemność totalna, niedająca się przeniknąć, odmawiająca oswojenia, dławiąca i oplatająca człowieka. Choć dla Alicji Karlikowskiej „Zawiejki” stanowiła ona zaledwie jedno z kilku zmartwień. Sama już nie wiedziała, czy bardziej męczyło ją to, że nic nie widzi, czy może ta nieustannie podnosząca się woda. Momentami dosięgała jej już do pach. Co więcej, po kilkunastu godzinach wszystko ją bolało. Mięśnie domagały się swojej dawki tlenu, oczy piekły, w gardle drapało, ledwo mogła oddech złapać. I te szczury. Mądre zwierzęta. Zamiast się męczyć, pływając, przebiegały po głowach i ramionach maszerujących ludzi. Hop, hop, hop.

A ludzi była masa. „Ruch jak na Marszałkowskiej”, opowiada dzisiaj 14-letnia wówczas łączniczka. Nie wszyscy jednak szli. „Po bokach były takie półki kamienne, na których siedzieli ludzie, którzy już nie mieli siły iść i błagali, aby ich dobić. A my dalej do przodu, do przodu…”¹

Nagle – „gaz!” Krzyk przeszedł wzdłuż kolumny, zwielokrotniony przez echo kanału, powtórzony przez kilka kolejnych osób. Efekt był natychmiastowy. Dziesiątki ludzi pędem ruszyły. Nieważne, w którą stronę. Ważne, żeby oddalić się z zagrożonego rejonu, żeby uratować się, żeby dać sobie jeszcze cień szansy na ratunek, żeby żyć, nie umierać, nie tutaj, nie w tym szlamie, bez widoku twarzy kogoś bliskiego, nie czując ciepła jego dotyku. W panice ktoś się potknął, kogoś popchnięto. Ten, kto wpadł do wody, często już z niej nie wstawał. Albo topił się, albo ktoś po nim przeszedł. Efekt był ten sam.

Jedną z takich scen opisał 16-letni wówczas Romuald Śreniawa-Szypiowski „Wapniak”, żołnierz batalionu „Czata 49”. Krótko po wojnie relacjonował, jak to „przerażony, oszalały tłum cofnął się z powrotem do barykady, usiłując otworzyć właz. W niesamowitym ścisku, przy blasku nikłych świeczek, w oparach gazu działy się dantejskie sceny. W owalnym kanale co słabsi spychani byli na ściany, skąd dostawali się na dno pod nogi tratującego tłumu, który miotał się bezsilnie. Ranni, leżąc w posoce i ściekach, tonęli przygnieceni żywymi, inni zdrowi, lecz słabsi też leżeli stratowani. Mniej odporni psychicznie dostawali obłędu, zarażając tym innych i powiększając jeszcze tragedię. Byli oni zabijani z pistoletów przez trzeźwiejszych, którzy ratowali się przed ich wariactwem. Byli też tacy, którzy odbierali sobie życie wystrzałem z pistoletu”².

Po chwili tłum się uspokajał. Na kilka minut. Może kilkanaście. Do momentu, aż znowu ktoś poczuł gaz albo oszalał, atakując wszystkich dookoła. Tak jak nieznany z nazwiska „Kapitan”. Wyznaczony do pilnowania włazu na ulicy Wiktorskiej uciekł w trakcie ewakuacji Mokotowa prosto do kanału. Tam, jak będzie wspominał Michał Andrzej Jasiński „Michaś”, wówczas niespełna 16-letni łącznik kanałowy, „dostał pomieszania zmysłów i strzelał po prostu w tym kanale. Nie wiedzieli, co z nim zrobić i w końcu go zabili, bo co można zrobić z facetem, jak ma broń i kto się zbliży, to strzela?”³.

Pomimo tego koszmaru powtarzającego się w kółko i stale wielu docierało do celu. Wśród nich Alicja Karlikowska, którą po 23 godzinach koszmaru dociągnął na miejsce pewien porucznik. „Dużo starszy ode mnie, kazał mi się trzymać za pas”.

Prawie 70 lat później „Zawiejka” niechętnie będzie o tym opowiadała. „To było straszne przeżycie i z największym trudem o tym mówię. Pierwszy raz opowiedziałam o tym 10 lat temu. Wcześniej to wyparłam, wspomnienia o powstaniu usuwałam w kąt”.

***

Samoloty nadleciały tuż przed godziną 17. Po ustaleniu celu, zgodnie ze standardową procedurą, na wysokości około 4,5 kilometra piloci ustawili swoje maszyny w tryb nurkowania. Cztery Junkersy Ju-87, popularne sztukasy, runęły w dół. Ryk ich syren rozdzierał powietrze. Po znalezieniu się na pułapie 450 metrów poderwały się do góry. Piloci wcisnęli przyciski, bomby poszły w dół.

Całą scenę zdążyło uchwycić zapewne tylko kilka osób. Większość żyjących, zmaltretowanych fizycznie i psychicznie ostatnimi tygodniami, siedziała pochowana po piwnicach. Ci, którzy zobaczyli nalot, mieli tylko kilka sekund na to, żeby go jakoś skomentować, pokazać komuś obok, mówiąc: „patrz, to do Jacka, tam są ranni”, albo krzyknąć w przerażeniu: „Jezus Maria! Ratujcie ich!”. Może był nawet ktoś, kto rzucił przez zaciśnięte zęby: „skurwysyny, rannym nawet nie odpuszczą”. Ale to trwało tylko moment. Moment, jakiego kilka, może kilkanaście bomb potrzebowało, żeby dotrzeć do celu.

Jedna po drugiej przebijały się przez uszkodzony dach barokowego kościoła św. Jacka oo. Dominikanów przy ulicy Freta 10 w Warszawie. Pierwszy huk. Wpadły do środka. Drugi huk. Po kilku sekundach nastąpiła eksplozja. Potężny huk rozszedł się po okolicznych dolinach gruzów, zwielokrotniony, przerażający, ale i niezwracający na siebie uwagi, bo ludzie byli już do wybuchów przyzwyczajeni. Zbigniew Galperyn „Antek”, wówczas 15-letni powstaniec z batalionu „Chrobry I”, opowiada, że budynek nie tylko zaczął dygotać, ale wręcz falować⁴. Zdawało się, że za chwilę runie cały. Ale ustał. Nie wypadła nawet żadna szyba. Bo i szyb już nie było.

Po chwili zrobiło się cicho. Spomiędzy gruzów dało się usłyszeć pierwsze jęki rannych i wołania o pomoc. Najpierw ciche, jakby nieśmiałe, a z czasem coraz wyraźniejsze, przechodzące w przerażające zawodzenie. Ci, którzy znajdowali się w innej, nienaruszonej części kościoła, pełniącego rolę szpitala polowego, ruszyli na pomoc. Widok, jaki po opadnięciu pyłu ukazał się ich oczom, należał do tych, jakich człowiek nigdy nie zapomina – choćby bardzo tego chciał. Wszędzie leżały porozrzucane przez wybuchy ciała, czasem ich fragmenty, tutaj ręka, tam noga, część przywalona przez gruzy. Niektóre siła detonacji wcisnęła pomiędzy kraty. Nad nimi, w miejscu, gdzie nawa główna powinna łączyć się z bocznymi, znajdowała się olbrzymia wyrwa, ukazująca fragment zasnutego dymami nieba.

Tamtego dnia, w słoneczną sobotę 26 sierpnia 1944 roku, bombardowania Starego Miasta były czymś normalnym. Wręcz wpisanym w harmonogram. Po spokojnej nocy od wczesnego ranka Niemcy na zmianę posyłali na ten skrawek ziemi tony pocisków artyleryjskich i bomb, w przerwach rzucając do szturmu piechotę wspieraną czołgami, działami pancernymi i granatnikami. Systematycznie, ulica po ulicy, dom po domu, równano w ten sposób historyczną dzielnicę Warszawy z ziemią.

Jednak ten nalot kryje w sobie prawdopodobnie coś więcej niż tylko chorą żądzę niszczenia. Poprzedniego wieczoru pułkownik Jan Karol Ziemski „Wachnowski”, dowódca broniącej Starówki Grupy „Północ”, wraz z całym swoim sztabem opuścił spalony gmach Archiwum Głównego Akt Dawnych przy ulicy Długiej 24, swoją dotychczasową kwaterę. Przeniósł się właśnie do kościoła św. Jacka, zajmując dla siebie cały refektarz – ten sam, w którym podczas potopu szwedzkiego władze miasta ustalały z emisariuszami Karola Gustawa warunki kapitulacji Warszawy.

Niespełna 24 godziny później doszło do bombardowania. Można uznać to za przypadek, ale Niemcy w czasie powstania dokonywali nalotów przypominających polowanie na konkretne osoby. Więc czemu i nie teraz. Zabicie dowódcy Starówki, która wbrew wszelkiej logice broniła się już czwarty tydzień, powinno im pomóc dopiąć w końcu swego, czyli zmiażdżyć jej obrońców.

Teraz jednak „Wachnowski” miał poważniejsze zmartwienie niż depczący mu po piętach wróg. Śmierć i tak groziła mu w każdej chwili. Do jej oddechu zdążył się przyzwyczaić. Wystarczył przecież jeden przypadkowy pocisk, rykoszet, odłamek, cokolwiek, żeby już więcej nie zobaczył najbliższych. Nie mógł jednak o tym myśleć. Pod rozkazami miał kilka tysięcy ludzi. Walczących już prawie miesiąc, skrajnie wyczerpanych, pozbawionych zapasów amunicji, pożywienia, ale i nadziei. Oprócz nich po piwnicach i w kościołach ukrywały się tysiące cywilów. Już nie wiwatujących na widok „swoich chłopców” i pomagających budować barykady, ale załamanych, pogodzonych z losem. Teraz już nie wolność była ich marzeniem, ale cokolwiek do zjedzenia, odrobina wody – i niech bomby spadną gdzieś obok. Za nich wszystkich odpowiadał i dla nich wszystkich musiał znaleźć jakieś wyjście, drogę ucieczki. Za wszelką cenę. Choćby miał wyrwać ją spod ziemi.

Żeby wydostać kilkanaście tysięcy ludzi z okrążenia, potrzebował pomocy z zewnątrz. Jego zaprawieni w bojach weterani byli zbyt słabi, aby własnymi siłami przedrzeć się przez niemieckie pozycje, najeżone bronią maszynową. Wsparcie miał otrzymać ze Śródmieścia. Od 1 sierpnia stacjonował tam dowódca powstania, pułkownik Antoni Chruściel „Monter”. Poprzedniej nocy po przejściu kanałami dołączyła do niego Komenda Główna Armii Krajowej, z generałem Tadeuszem Borem-Komorowskim na czele.

Musiał jeszcze tylko ustalić konkrety. Tak dużą operację należało dopracować w najdrobniejszych szczegółach. Nie było miejsca na błędy. Albo uda się za pierwszym razem, albo Stare Miasto czeka rzeź. Wobec braku prawidłowo funkcjonującej łączności radiowej jedyną pewną drogą komunikacji stały się kanały. Już od połowy sierpnia wędrowały nimi łączniczki i łącznicy, przenoszący meldunki, ale także broń, amunicję, leki i pocztę. Niektórzy mieli za sobą po kilka, kilkanaście przejść w jedną i drugą stronę.

Ziemski jednak do kontaktu z dowództwem potrzebował ludzi zaufanych, zdolnych odpowiedzieć na pytania dotyczące sytuacji, ale i posiadających odpowiedni autorytet. Takich jak porucznik Stanisław Jankowski „Agaton”, cichociemny, architekt z wykształcenia. Urodził się w Warszawie w 1911 roku, do 33. urodzin brakowało mu jeszcze miesiąca. Wysoki, przystojny, inteligentny, odważny, dbający o swoich ludzi, już wtedy cieszył się zasłużoną sławą. W konspiracji specjalizował się w podrabianiu dokumentów. Dostarczał papiery setkom osób. Szeregowym konspiratorom, ale i prawdziwym legendom AK, takim jak Kazimierz Leski „Bradl”, objeżdżający Europę w mundurze niemieckiego generała. Kierowana przez „Agatona” komórka w swoim fachu osiągnęła perfekcję – i to do tego stopnia, że zaczęła wytwarzać dokumenty będące jej własnym pomysłem. Zaopatrzone w niezbędne pieczątki bez problemu przeprowadzały swoich posiadaczy przez wszystkie kontrole.

Tym razem jednak nie umiejętności fałszerza, ale znajomość z kilkoma oficerami KG AK zadecydowała o tym, że „Wachnowski” wezwał właśnie Jankowskiego. Razem z trzema podwładnymi, kolegami z oddziału, podporucznikiem Stefanem Bałukiem „Kubusiem”, także cichociemnym, podporucznikiem Janem Wojtowiczem „Wojtkiem” oraz starszym strzelcem podchorążym Kazimierzem Piechotką „Jackiem” ruszyli ze swojej kwatery w stronę kościoła oo. Dominikanów.

„Agaton” nie raz go pewnie przed wojną oglądał, może nawet jako architekt doceniał projekt Giovanniego Trevano, nadwornego architekta króla Zygmunta III Wazy. Może znał ogrody, które – jak pisał o nich Miron Białoszewski w _Pamiętniku z Powstania Warszawskiego_ – „szły aż do Rybaków. Czyli ich obszar przecięty ulicą Starą, i chyba tymi zakonnicami, zlatywał po skarpie do końca, na sam dół, do samych Rybaków, oddzielony od Rybaków starym, zupełnie starożytnym murem, białym, z bramą, nad którą była wyrzeźbiona, ale z metalu (więc jak prawdziwa) monstrancja, symbol świętego Jacka Odrowąża, naszego polskiego świętego średniowiecznego, staromiejskiego, dominikanina, patrona kościoła Dominikanów, czyli Świętego Jacka właśnie”. Ale to było dawno temu i w zupełnie innym świecie, kiedy takie rzeczy mogły mieć znaczenie. Wtedy jeszcze był szczęśliwy, miał plany, perspektywy – całe życie przed sobą. Teraz widzimy go idącego wśród gruzów szlakiem tego, co jeszcze niedawno było ulicami, zastanawiającego się, czy przeżyje kolejny kwadrans. Dookoła płoną resztki domów, których nikt już nawet nie próbuje gasić, bo i tak nie ma czym. Wody ledwo starcza dla żyjących.

Stanisław Jankowski „Agaton” podczas Powstania Warszawskiego nieraz używał przejść kanałami, nie zawsze był jednak w stanie dotrzeć do celu. Na zdjęciu: „Agaton” obok tablicy z napisem: „Rabujący będą zastrzeleni!”, 3 sierpnia 1944 roku. © Stefan Bałuk „Kubuś”/MPW

Doszli na miejsce. Jankowski wspominał, jak to „w nawie kościoła wśród ruin jarzą się migotliwe płomyki ognisk i kuchenek. Kościół wypełniony jest gruzem, szeptami i płaczem”⁵. W refektarzu na jednym ze stołów ustawiono wysokie świece, mające zapewniać światło w pomieszczeniu. „Agatonowi” przypominały one bardziej rekwizyt teatralny. W środku i tak było jasno dzięki budynkowi palącemu się za oknem „wysokim, jasnym płomieniem”.

Pułkownik, „spokojny, uprzejmy, ubrany elegancko, z siwą falującą czupryną”, bez zbędnych wyjaśnień wręczył mu meldunek przeznaczony dla Bora-Komorowskiego. „Odpowiadam, że możemy iść zaraz. Jesteśmy gotowi. Będziemy szli ubrani w »panterkach«, tak jak jesteśmy. Nie chcieliśmy ich zostawić, a i nie bardzo mieliśmy się w co przebrać”.

Ruszyli. Prowadzeni przez łączniczkę „Wachnowskiego” doszli do włazu na ulicy Daniłowiczowskiej. Tam trafili na punkt rozdzielczy. O ile w początkowym okresie powstania, kiedy kanały dopiero zaczynano wykorzystywać, przejścia przez nie w żaden sposób nie były regulowane, o tyle teraz wszystko podlegało ścisłym wytycznym, od których nie robiono żadnych odstępstw. Na dół można było zejść jedynie z przepustką, w towarzystwie przewodnika i tylko o wyznaczonej godzinie. Za złamanie przepisów groził sąd polowy.

Jankowskiego razem z patrolem przydzielono do „niskiej, krępej dziewczyny w przydługiej bluzie przewiązanej sznurem, w podkasanych spodniach i narciarskich butach, z małym chlebakiem ciasno przytroczonym na piersiach”. Od razu wytłumaczyła im, jakie zasady obowiązują na dole. Jak trzeba się poruszać, żeby przeżyć. Próbowali jej przerwać, mówiąc, że oni wszystko wiedzą, bo wcześniej już trzy razy szli kanałami na trasie Stare Miasto–Żoliborz. Nie zrobiło to na niej wrażenia.

Wręczyła każdemu gruby drążek o długości około 60 centymetrów. Do wyboru mieli dwie metody chodzenia. Pierwsza – kicanie. Kijem należało opierać się o ściany i skok za skokiem przemieszczać się do przodu. Drugi sposób przypominał wiosłowanie na kajaku. Tutaj się szło normalnie, przesuwając po ścianie raz jeden koniec kijka, a raz drugi. Im płynniej, tym lepiej. „Musisz uważać – podkreślała – żeby się drążek nie ześlizgnął po ścianie”. Poza tym głowy nisko, na dole jest mało miejsca, nie gadać, nie palić latarek, zapałek, nie zatrzymywać się bez potrzeby. Przejście potrwa kilka godzin.

Dziewczyna koniecznie chciała, żeby wszyscy czterej zostawili broń.

Będzie wam niewygodnie.

Panienko, swoich peemów nie zostawimy. Bez obaw, damy radę.

Po latach „Agaton” napisze, że nie był wtedy pewien, czy bardziej zależało im na broni, czy jednak chcieli zachować twarz wobec „małej, ubłoconej dziewczyny”.

Po skończonym instruktażu zaczęli schodzić. Najpierw ona, a dalej kolejno Jankowski, Wojtowicz, Bałuk i Piechotka wsuwali się do włazu i szczebel po szczeblu zanurzali w mrok. Ich oczy do panujących na dole warunków przyzwyczajały się powoli. Oko ludzkie potrzebuje co najmniej 20 minut, żeby przystosować się do warunków niskiego natężenia światła. Tyle czasu potrzebuje blisko 130 milionów pręcików znajdujących się na siatkówce. Ale żeby w pełni odnalazły się w takich warunkach, muszą upłynąć nawet 24 godziny. A przecież mówimy nie o warunkach „niskiego natężenia światła”, ale kompletnym jego braku. Nietrudno więc wyobrazić sobie, jak koszmarnie trudne było radzenie sobie tam na dole, bez żadnej latarki czy choćby maleńkiej świeczki.

Jakby tego było mało, musieli sobie radzić z wilgocią, sięgającym im do połowy łydki szlamem zalegającym dno – i smrodem. Gęstym, stężałym, wciskającym się do oczu, nozdrzy, duszącym przy każdej próbie zaczerpnięcia powietrza, niemalże wyczuwalnym przez skórę.

Po pierwszym szoku, kiedy zmysły opornie przyzwyczajały się do panujących warunków, dotarło do nich coś jeszcze, coś gorszego niż ciemność i fetor.

„Nie byłem w kanale po raz pierwszy, a przecież tam na dole poczułem strach. Co tu dużo gadać – zwyczajny strach. Było ciasno. Nie bałem się Niemców, nie bałem się granatów. Nawet nie bałem się błota i ciemności. Bałem się cegieł otaczających mnie ciasno ze wszystkich stron”.

W początkowym odcinku kanał miał faktycznie niewielkie wymiary. Zaledwie 60 na 110 centymetrów. Dla wysokiego, normalnie zbudowanego mężczyzny, a tacy byli wszyscy czterej, takie warunki zapowiadały trudną przeprawę.

Pierwsze kroki okazały się jednak zaskakująco proste. A nawet nie kroki, a skoki. „Agaton” zdecydował się bowiem na pierwszą metodę. Raz. Dwa. Trzy. Czte… Źle zahaczył drążkiem o ścianę i runął jak długi, prosto w śmierdzące błoto. Krztusząc się i plując, poderwał się na nogi. I to był błąd. Nie kontrolując do końca ruchu, uderzył głową o sklepienie. Porażony bólem opadł z powrotem na kolana. Szkolenie cichociemnych, cholernie wymagające, nie każdy je przecież przechodził, takich atrakcji nie przewidywało. Rzeczywistość nie po raz pierwszy wyprzedziła ludzką wyobraźnię.

Po chwili doszedł do siebie. Otaczająca go ciemność uniemożliwiała jednak uspokojenie się. Wymacał w kieszeni latarkę. Zapalił ją. Świecąc nią, ostrożnie ruszył w stronę łączniczki, która zatrzymała się, czekając na nich.

Powitanie nie należało do przyjemnych. Szeptem, ale stanowczo rzuciła: „Zgaś światło!”. Nie miał wyjścia, musiał posłuchać. Duża część trasy biegła pod niemieckimi pozycjami. Wróg wiedział, że powstańcy chodzą kanałami. Często zaglądał we włazy, szukając dowodów na to, że akurat ktoś jest na dole. Wtedy wrzucał granaty, które w wąskich przejściach potrafiły urządzić masakrę. Dlatego tak ważne było poruszanie się bez latarek, świeczek i zapałek.

Znowu ruszyli naprzód – w kompletnej ciemności. Jankowski najpierw szedł na czworakach, potem próbował „wiosłować”, ale efekty za każdym razem były mizerne. Zawadzał stenem o nierówności, co chwila obijał głowę, potykał się. Do tego jeszcze kamienie. Ostre, wbijające się w stopy i kolana. Najgorsze jednak były momenty, kiedy trafiał na coś miękkiego i dużego. Był niemal pewien, że to ciała tych, którzy nie zdołali wyjść. Być może i jemu przeszła przez głowę myśl, że może tu zostać.

Uparcie jednak posuwał się przed siebie. Skok za skokiem. Ze wszystkich złych metod ta wydała mu się najlepsza. Pot lał się z niego strumieniami, zalewał oczy. Organizm domagał się chociaż chwili odpoczynku. Siadł więc w lepką maź. Idący za nim koledzy nic nie mówili. I tak nie powinni, ale oni zwyczajnie nie mieli na to siły. „Wstyd mi przed dziewczyną, która gdzieś tam w przodzie czeka na nas. Staram się posuwać możliwie małymi, oszczędnymi skokami. Bolą mnie obtarte ręce, bolą mnie plecy. Wszystko mnie boli. Pić!”

Skok za skokiem.

Liczył je: 10, 20, 100, 151, 152… W końcu się pogubił w tym. Spojrzał na zegarek. Świecące wskazówki jego szwajcarskiego longinesa pokazywały mu coś, w co nie wierzył. Minęła dopiero godzina. A on już miał dość. Dość!

Po kilku kolejnych skokach poczuł zmianę. Powietrze stało się jakby świeższe. Tak, to właz! Jeszcze nie ten właściwy, ale będzie można chwilę odpocząć, zaczerpnąć trochę tlenu. Wyprostować się. Po latach wspomni: „Okrągły otwór nade mną jest pusty. Na niebie łuna. Jak zwykle po nocy. Mogę wstać, obciągnąć mokre portki, poprawić stena i chlebak. Studzienka włazu jest tak ciasna, że gdy w niej stoję i wychylony do przodu opieram ręce na klamrach, to plecami dotykam przeciwległej ściany. Tak usztywniony odpoczywam”.

Wiedział jednak, że musi wrócić do wąskiego tunelu. Znowu zewsząd otoczyły go cegły. Nie widział ich, ale czuł. Ich wilgoć i ciężar. Przesuwali się dalej. Coraz wolniej, pchani raczej poczuciem wstydu przed dziewczyną niż czymkolwiek innym. A na pewno nie własną siłą. Tej już nie mieli. Opuściła ich kilkadziesiąt skoków temu. Bezustannie gonili swoją przewodniczkę, która co jakiś czas zatrzymywała się, żeby na nich poczekać.

Sama już dawno temu przeszłaby tę trasę. Nie raz to w końcu robiła. Zamiast tego musiała pilnować czterech wielkich chłopów, którzy jeszcze niedawno chwalili się, że trzy razy przechodzili na Żoliborz i z powrotem. Ale tam jest inny kanał. Większy, wyższy. Można iść normalnie. Dwa razy tylko trzeba uważać. Raz przy włazie, którego pilnują Niemcy, a drugi raz przy przecinającym kanał główny przelewie burzowym, gdzie woda z hukiem pędzi w stronę Wisły, porywając słabszych i nieuważnych. Reszta trasy jest względnie prosta. Jak na warunki panujące na dole oczywiście. Co innego tutaj. Ciasno, nisko i Niemcy nad głową. No ale nic, trzeba czekać. To już nawet nie chodzi o rozkaz przeprowadzenia oficerów do Śródmieścia, ale o odpowiedzialność za nich. Tutaj na dole to ona decydowała, to ona odpowiadała za bezpieczeństwo. Jak pilot w samolocie za pasażerów. Oni byli jej pasażerami.

W końcu kryzys osiągnął moment szczytowy. Jankowski po krótkiej rozmowie z pozostałą trójką kompletnie wyczerpany dociągnął do łączniczki. „Byłem tak zmęczony, obolały i mokry, że mi już nawet nie było wstyd, gdy się przyznałem dziewczynie, że nie damy rady, że chcemy wracać”. Nie przekonywała ich do zmiany zdania. Musiała widzieć, że to nie ma sensu. Lepiej nie ryzykować omdlenia u któregoś. Nie w tych warunkach.

Ruszyli do tyłu. Dosłownie. Tego już Jankowski nie opisze. Możemy tylko domyślać się, jakim koszmarem było dreptanie w tamtej ciasnocie krok za krokiem za siebie. W tej pozycji o wiele łatwiej o upadek. Dopiero gdy dotarli do mijanego niedawno włazu, obrócili się i już normalnie, skok za skokiem, dobrnęli z powrotem na ulicę Daniłowiczowską. Wyczerpani zaczęli wdrapywać się po śliskich stopniach. Ręce, przez ostatnie godziny zmuszone do wykonywania jednego ruchu, odmawiały posłuszeństwa. Podczas gdy one dalej chciały „wiosłować” drążkiem, mózg i płuca domagały się, żeby sięgały coraz wyżej. Tam, gdzie powietrze.

W końcu wydostali się na powierzchnię. Od kiedy zeszli na dół, scenografia nie zmieniła się. Znowu widzieli dookoła siebie gruzy, ogień pochłaniający ostatnie stojące domy, serie z broni maszynowej zacinające po murach i egzystujące gdzieś pomiędzy tym wszystkim ludzkie cienie.

Żegnając się z dziewczyną, usłyszeli od niej na odchodnym, że nie mają się czym martwić, bo „nikt dotychczas nie próbował przejść tą trasą z przytroczonym pistoletem maszynowym”. Pewnie jeszcze uśmiechnęła się do nich, może rzuciła krótkie „cześć”, po czym pobiegła w swoją stronę. Gdzieś w oddali zagrzechotał karabin.

Jankowski już nigdy nie spotkał „małej, ubłoconej dziewczyny”. Nie poznał też jej imienia czy choćby pseudonimu. Ale za jej wyrozumiałość pozostał jej wdzięczny do końca życia. Bez niej on, cichociemny szkolony do walki, człowiek, który oszukał setki Niemców, zginąłby w kanale. Tak jak tylu innych.

1 Cyt. za: P. Bukalska, _Sierpniowe dziewczęta ‘44_, Warszawa 2013, s. 148.

2 R. Śreniawa-Szypiowski, _Działania bojowe bat. „Czata 49” w czasie Powstania Warszawskiego 1944_, Warszawa 1959, k. 164, .

3 Muzeum Powstania Warszawskiego (dalej MPW), Archiwum Historii Mówionej (dalej AHM), relacja M.A. Jasińskiego spisana przez M. Bramę 5.11.2010 r.

4 MPW, AHM, relacja Z. Galperyna spisana przez J. Lang 15.06.2012 r.

5 S. Jankowski, _Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie_, t. 2, Warszawa 1980, s. 246.2

Zupa w kanale

Pierwsze, co zobaczył, to tłum ludzi. Narastający, falujący, szepczący coś między sobą, pokazujący na coś. Zaciekawiony wyskoczył z jadącego tramwaju i spokojnym krokiem ruszył w stronę zbiegowiska. Przedarł się przez ludzkie palisady, zbliżając się z każdym krokiem do tego, co zwróciło uwagę wszystkich zebranych. „Wtedy zobaczyłem zabitego Ryśka, niedaleko obok leżał Jurek. Na miejscu było pełno niemieckiej żandarmerii. Ludzie między sobą szeptali, że Żydzi wyszli z kanałów, a Niemcy byli niedaleko i zaczęli strzelać. Ci, co wychodzili, też strzelali, dopóki Niemcy nie wybili ich co do jednego”¹.

Według innej wersji Rysiek i Jurek zostali rozpoznani przez jakąś Polkę, która widziała ich, jak kilka dni wcześniej faktycznie wyciągali z kanału Żydów – i wskazani przez nią Niemcom. Ponieważ Szymon Ratajzer też brał udział w tamtej akcji, teraz błyskawicznie postanowił opuścić tłum. Nie chciał, żeby i jego ktoś wskazał żandarmom.

Na co dzień nie musiał się bać tego, że zostanie zatrzymany przez Niemców. Z dwóch powodów. Pierwszy – miał „dobry wygląd”. To znaczy nie przypominał Żyda, choć nim jest – do dzisiaj żyje w Izraelu. W czasie wojny znaczyło to dużo. Bardzo dużo. Więcej, niż ktokolwiek może sobie wyobrazić. I „Kazik” zdawał sobie z tego sprawę. Odpowiednie rysy twarzy, nos w kształcie takim a takim, kaprys natury, dobór genów, biologia w czystej postaci, coś, na co nie mamy wpływu, dały mu do ręki na czas okupacji potężny atut.

Drugim było środowisko, w jakim się wychowywał. Na warszawskim Czerniakowie większość jego kolegów stanowili Polacy. To z nimi chodził do szkoły, z nimi spędzał czas wolny, bawił się, biegał, rozmawiał. Uczył się dzięki temu podświadomie pewnych zachowań, sposobu mówienia. Za kilka lat okaże się to dla niego zbawienne w skutkach. Ale zanim Kazik Ratajzer, a później Symcha Rotem, zrozumie to, przeżyje wiele – być może więcej, niż potrafi przeżyć jeden człowiek.

_Dalsza część książki dostępna w wersji pełnej_

1 S. Rotem, _Wspomnienia powstańca z warszawskiego getta_, Warszawa 2012, s. 95.CZĘŚĆ TRZECIA

CHAOS

Szli kanałami
niosła go na plecach
po piersi w śmierdzącym kale
w ciemności bez powietrza
potykała się o trupy
tych co się potopili
czepiała się śliskich ścian
po których pełzały szczury
mówiła: poruczniku
niech pan się trzyma za szyję
to już niedługo.
Szli kanałami błądzili
Niosła go na plecach
Dziesięć godzin.
Gdy wyszła na ulicę
Pod niebo czystej nocy
Sanitariuszki powiedziały:
Przyniosłaś trupa.

ANNA ŚWIRSZCZYŃSKA, _Szli kanałami_

_Dostępne w wersji pełnej_