Wybór poezji - ebook

NOTA EDYTORSKA

Podstawa edycji i układ utworów. Podstawą edycji, jeśli chodzi o kształt tekstów, jest najpełniejszy opracowany za życia pisarza zbiór Wiersze (t. 1–2, Warszawa 1977), aspirujący wówczas do miana editio ultima i otwierający drugą, ostatnią jak na razie, edycję Dzieł pisarza. Podobnie jak wydane w 1968 roku Wiersze zebrane powtarza on założenia edytorskie przyjęte w jednotomowym zbiorze Wiersze, który otwierał pierwszą edycję Dzieł w roku 1958, a zawierał teksty od Oktostychów po Warkocz jesieni. Przyjęto tam wiele rozwiązań kompozycyjnych odmieniających pierwotny historycznoliteracki kształt publikowanych przez pisarza tomów. Reprezentatywnym przykładem może być układ tomu Oktostychy w kolejnych wydaniach Wierszy. Nie kończy się on – jak to było w wydaniu z 1919 roku – utworem *** (Na cichej gwieździe...), w edycjach zbiorowych autor dodał do niego bowiem dziesięć wierszy nieobecnych w tomie, opatrując je adnotacją „Oktostychy późniejsze”. Wiersze te w większości pierwotnie opublikował w późniejszym o dziesięć lat od Oktostychów zbiorze Księga dnia i księga nocy. Niektóre z nich mogłyby się chronologicznie znaleźć wśród oktostychów wydanych w roku 1919, inne zostały napisane później. Stworzyło to wymagającą rozstrzygnięcia kwestię dotyczącą kształtu niniejszego wyboru. Czy decyzję autora o połączeniu tych wierszy akceptować jako ostateczny artystyczny szlif tomu, czy też uznać Oktostychy w postaci, w jakiej ukazały się w 1919 roku, za kształt obowiązujący, jeśli postrzegamy ów tom jako fakt historycznoliteracki? Piszący te słowa zdecydował się rozstrzygnąć ów problem edytorski na rzecz rozwiązania drugiego. Zarówno dodanie tych tekstów, kiedy mówimy o książce z roku 1919, w której ich nie było, jak i wyjęcie ich z Księgi dnia i księgi nocy znacząco zmieniałoby wymowę artystyczną obu tomów. Podobnie rozpatrywanie Piosenki dla zmarłej poza Dionizjami, które zamyka, i wiersza Cmentarz na wiosnę poza Księgą dnia i księgą nocy, którą ten wiersz kończy (a oba teksty Iwaszkiewicz umieścił w Wierszach jako fragmenty przedwojennego cyklu Elegie), odbierałoby tym zbiorom jako artystycznym całościom ważny, podsumowujący ton. Z tych samych powodów dedykowanego Antoniemu Sobańskiemu wiersza *** (Nie dla nas winnic modry stok...) nie publikuje się tu wśród tekstów tomu Księga dnia i księga nocy, między które włożył go w edycjach zbiorowych Iwaszkiewicz. Jest takich przypadków więcej i wszystkie wynikają z objaśnionej wyżej motywacji. O ile więc kształt formalny utworów pozostaje zbieżny z tekstem ostatniego opublikowanego za życia autora wydania Wierszy, ewentualne zaś rozbieżności zaznacza się w przypisie, o tyle miejsce utworów w niniejszym Wyborze wierszy nawiązuje do ich miejsca w tomach, w których ukazywały się ich pierwodruki – zrekonstruowane jest, można powiedzieć, w historycznej postaci.

Osią chronologiczną wyboru jest kolejność ukazywania się tomów. Wiersze niewłączone do książek poetyckich, a należące do epoki obejmującej dany tom, są publikowane w częściach Utwory inne z lat... – w układzie chronologicznym według daty publikacji bądź powstania, jeśli wiersz został podany do druku z rękopisu już po śmierci pisarza. Decyzja o takim układzie wydaje się oczywista, lecz w przypadku Iwaszkiewicza odtwarza zawirowania w kwestii czasu publikacji wierszy wojennych i powojennych. Pisane przezeń w okresie wojny i okupacji teksty ukazały się bowiem bardzo późno, w dwóch tomach: Warkocz jesieni (1954) i Ciemne ścieżki (1957), w których towarzyszyły „współczesnym” utworom „różnych epok”, powstałym po roku 1945 – w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych oraz w połowie tej dekady. Z tego powodu w niniejszym wyborze po wierszach tomu Ciemne ścieżki następuje sekwencja utworów „innych” – obejmujących dwa bloki wierszy: z lat 1939–1945 i 1946–1955. To zachwianie chronologii nieco utrudnia porządkującą lekturę, lecz doskonale odtwarza powojenną obecność poezji Iwaszkiewicza i rytmy docierania jej do czytelników, co jest jednym z zadań wyboru wierszy jako syntezy historycznej.

Cykle poetyckie. Pisarz chętnie posługiwał się formą cyklu wierszy, traktowaną jako artystyczna całość. Przykładem tak skomponowanego utworu jest cykl trzydziestu wierszy z końca lat pięćdziesiątych zatytułowany Droga. W publikacjach książkowych teksty te ulegały rozproszeniu – autor wydrukował tylko ich część, zmieniał też kontekst utworów, umieszczając je między wierszami z innej epoki. Stało się tak z utworem Nachstück (Pióro strzaskane...) ze wspomnianej Drogi. Iwaszkiewicz umieścił go w wydaniu Wierszy jako trzeci utwór tomu Ciemne ścieżki, wydanego dwa lata przed powstaniem wiersza. Wyjęcie go z kontekstu Drogi i swoiste antydatowanie myli interpretacyjne tropy konieczne do zrozumienia tego tekstu. Nie mogąc publikować go dwa razy – w kontekście cyklu i w kontekście tomu (w którym go de facto nie było) – i w tym przypadku odstępuje się od zasady wierności kompozycji Wierszy. Na podstawie pierwodruków prasowych, kształtu przyjętego w tomach i opracowanego przez Piotra Mitznera zbioru Sprawy osobiste i inne wiersze rozproszone zrekonstruowano zatarte w wydaniu Wierszy, ważne dla kształtu tej poezji cykle utworów: Heidelberg, Ars poetica, Dzień czerwcowy, Droga. Cykle, które w tomach i w Wierszach nie zostały rozproszone, publikowane są w miejscu, w którym autor umieścił je w książkach. Nie dokonywano w nich żadnych zmian lub – jeśli nie towarzyszy im informacja o tytule cyklu – opatrzono je w przypisie wiadomością o związku tych tekstów. Strukturę cyklów wierszy, z jakich złożony jest tom Ciemne ścieżki, zarysowano jedynie w końcowym odredakcyjnym komentarzu – w lekturze tekstów ulega ona zatarciu. W niniejszym wydaniu zdecydowano się na poprzedzenie tych części tytułem cyklu, w którym umieścił je autor.

Numeracja utworów. Przywołany przypadek utworu Nachstück ilustruje jeszcze jeden problem edytorski, jaki wypadało tu rozstrzygnąć. Pisarz w wydaniu Wierszy włączył ten tekst do struktury Ciemnych ścieżek, nadając mu numer 3 i tym samym przesuwając numerację wszystkich znajdujących się po nim wierszy, aż do usuniętego tekstu 81 o incipicie „Na łące przy kapliczce...” – tak że dopiero od wiersza 82 numeracja pierwodruku Ciemnych ścieżek i edycji tego tomu w Wierszach znowu się pokrywa. Przyjąwszy zasadę, że podstawą kształtu tekstów jest dwutomowa edycja Wierszy, zdecydowano o zachowaniu również obowiązującej w niej numeracji, informując w przypisie o odstępstwie w książkowym pierwodruku. Wyjątek zrobiono dla cyklów wierszy, które wydane później w tomach straciły wspólną strukturę i numerację. Są to cykle Heidelberg, Ars poetica i Droga, publikowane tu w kompozycji, w jakiej znalazły się w pierwodrukach lub (w ostatnim przypadku) w rękopisie autora. Wiersze te, rozproszone ostatecznie pośród tekstów swych tomów, straciły wspólną strukturę i numerację. Przywracając ją tutaj, w przypisach informuje się o numerach, jakie teksty nosiły w zbiorach, gdzie się ukazały.

Datowanie utworów. Na podstawie analizy rękopisów wierszy znajdujących się w Archiwum Literackim Muzeum im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku postanowiono rozszerzyć zwyczajową w edycji utworów w serii „Biblioteka Narodowa” informację o pierwodruku tekstu o datowanie go w rękopisie – jeśli zawiera on datę. W wielu wypadkach pisarz wprowadzał w publikowanym utworze czas jego powstania – w takim przypadku odnotowuje się datowanie rękopisu, o ile nie pokrywa się ono z informacją opublikowaną. Sam akt datowania utworu wpisuje go w porządek biografii autora i bardzo często nie są to daty przypadkowe. Można przy tym wyróżnić całe zespoły tekstów i okresy twórczości, kiedy pisarz datował wiersze sporadycznie, i odwrotnie – okresy, kiedy robił to konsekwentnie, a w nich utwory, które powstawały w grupach, pisane dzień po dniu lub po kilka tego samego dnia. I choć często w tomach są one skomponowane inaczej, istnieje między nimi pewna genetyczna spójność. Podsumowując: informacja o datowaniu rękopisu może zainspirować badaczy i dociekliwych czytelników do sformułowania interesujących wniosków.

Teksty dodane. Nie wszystkie teksty o historycznoliterackim znaczeniu dla twórczości Iwaszkiewicza w wydaniu Wierszy się znalazły. Usunięty spośród utworów tomu Inne życie wiersz Wigilia Nowej Polski jest publikowany na podstawie pierwodruku książkowego. Juwenilia i wiersze rozproszone nieobecne w edycji Wierszy oraz wiersze wydane na podstawie rękopisów po śmierci pisarza podane są za trzema źródłami książkowymi: tomem Muzyka wieczorem (Warszawa 1980), wspominanym wyborem Sprawy osobiste i inne wiersze rozproszone (wybór i oprac. Piotr Mitzner, Warszawa 2010) oraz aneksem literaturoznawczej rozprawy Zbigniewa Chojnowskiego zatytułowanej Poetycka wiara Jarosława Iwaszkiewicza (Olsztyn 1999). Jeden wiersz znajdujący się w niniejszym tomie – tekst Opowiadanie najkrótsze – podaje się za niepublikowanym rękopisem Jarosława Iwaszkiewicza znajdującym się w Bibliotece Uniwersytetu Gdańskiego.

Kształt tekstów. Kształt utworów publikowanych w dwutomowym wydaniu Wierszy porównano z pierwodrukami i poprawiono kilka ewidentnych bądź mniej rzucających się w oczy omyłek. W weneckim wierszu *** (W tym mieście czarno-zielonkawym...), opublikowanym jako 32 utwór tomu Ciemne ścieżki, frazę „w chichocie rożów” poprawiono na „w chichocie dożów”. W tekście Mroźne rano frazę „nie zostawił mi skrawka” poprawiono za pierwodrukiem na „nie zostawił ni skrawka”. W tekście *** (Nowe dzieci...) frazę „ukrywa się jak nadszarpnięta / kromka chleba” poprawiono za pierwodrukiem na „urywa się jak nadszarpnięta / kromka chleba”. W tekście *** (Zaszyć się w kąt drewnianej izby...) frazę „jesień niech zasłoni głową / o świcie fioletowe okno” poprawiono za pierwodrukiem na „jeleń niech zasłoni głową / o świcie fioletowe okno”, w czym utwierdza pojawiający się później motyw rogów. W tekście 1 cyklu Mapa pogody frazę „Nie patrz na tamtą północną stronę” poprawiono za pierwodrukiem książkowym na „Nie patrz na tamtą na północną stronę”. W wierszu 5 tego cyklu frazę „kardynałem w materii malinowej” poprawiono za pierwodrukiem książkowym na „kardynałem w mantii malinowej”, a „maszty jak gniazda świątyni” na „maszty jak gniazda świątyń”. W tekście 7 tego samego cyklu wers „czasem pod nogami a czasem pod głową” poprawiono za książkowym pierwodrukiem na „czasami pod nogami a czasem pod głową”. W poemacie Azjaci frazę „różnorodne pudła” zapisano w kształcie z pierwodruku książkowego jako „różnofarbne pudła”. W wierszu Nowa Rzeczywistość nazwę kwiatu anżelika za pierwodrukiem książkowym i rękopisem podano w tej postaci. Poprawiono także znajdujące się w pośmiertnie wydanym tomie Muzyka wieczorem dwie pomyłki. Tytułowi wiersza Appassionata, opublikowanemu tam w wersji „Apassionata”, przywrócono postać z czasopiśmiennego pierwodruku na łamach „Twórczości”, dokonanego za życia pisarza, i z pośmiertnej publikacji w „Kulturze”. Podobnie datę pod cyklem Wieże podaje się na podstawie czasopiśmienego pierwodruku jako 20–23 stycznia (co znajduje potwierdzenie w rękopisie wiersza i Dzienniku pisarza), a datę w Muzyce wieczorem 20–30 stycznia potraktowano jako omyłkę edytorów tomu.

O rozbieżnościach między kształtem tekstów w pierwodruku i w edycji Wierszy, która jest podstawą niniejszej publikacji, informuje się w przypisach. Wyjątek uczyniono dla rozbieżności natury ortograficznej i interpunkcyjnej oraz dla podziału wersów na strofy, pomijając informację na ich temat. W przypadku tego rodzaju odstępstw jako rozstrzygający przyjęto kształt w edycji Wierszy.

W tekstach pozostawiono w formie zaakceptowanej przez Iwaszkiewicza w 1977 roku używane w wierszach archaiczne formy fleksyjne, uznając, że tworzą one specjalną fonosferę utworów, w których się pojawiają. Z tego samego powodu nie korygowano używanych w wierszach form nazwisk, choć w komentarzach podaje się je w przyjętej dziś formie. Zachowano także oryginalną interpunkcję lub jej brak. Uwspółcześniono natomiast pisownię tytułów utworów literackich wymienianych w wierszach (np. Jądro ciemności zamiast Jądro Ciemności), choć pozostawiono osobliwości graficzne tytułów utworów Iwaszkiewicza tam, gdzie mogły być one znaczące (np. Wigilia Nowej Polski czy Nowa Rzeczywistość).

Podziękowania. Pragnę wyrazić wdzięczność prof. dr. hab. Piotrowi Mitznerowi za cenne uwagi i uzupełnienia oraz Redaktorowi serii „Biblioteka Narodowa” prof. dr. hab. Stanisławowi Beresiowi za podzielenie się refleksjami na marginesie wnikliwej lektury. Serdecznie dziękuję Robertowi Papieskiemu za pomoc w korzystaniu z archiwum Muzeum im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku.

Dedykacja. Pamięci profesora Andrzeja Gronczewskiego.INFORMACJA O AUTORCE OPRACOWANIA

RADOSŁAW ROMANIUK • urodzony w 1975 roku, absolwent filologii polskiej na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie doktoryzował się w roku 2006 na podstawie rozprawy „Sérénité”. Dialektyka późnej twórczości Jarosława Iwaszkiewicza. Autor tomu esejów poświęconych rosyjskiej myśli filozoficzno-religijnej Dramat religijny Tołstoja (2004), esejów biograficznych One. Kobiety, które kochały pisarzy (2005, wyd. 2 rozszerz.: 2014) oraz studium biograficznego Inne życie. Biografia Jarosława Iwaszkiewicza (t. 1: 2012, t. 2: 2017). Jako edytor opracował i opublikował książki Jarosława Iwaszkiewicza: Korespondencja z Konstantym A. Jeleńskim i Teresą Jeleńską (2008), Listy do córek (z Anną Romaniuk, 2009), Dzienniki 1956–1963 (z Agnieszką i Robertem Papieskimi, 2010), Dziedzictwo Chopina i szkice muzyczne (2010), Dzienniki 1964–1980 (z Agnieszką i Robertem Papieskimi, 2011), Struny ziemi. Przekłady poetyckie (2015), Rachunki włóczęgi. Felietony i szkice podróżnicze (2016), Droga. Proza i wiersze (2020). Jest także autorem opracowania Korespondencji Czesława Miłosza i Konstantego A. Jeleńskiego (2011). Obecnie pracuje nad edycją korespondencji Jarosława Iwaszkiewicza i Zygmunta Mycielskiego oraz nad książką poświęconą Jerzemu Nowosielskiemu i Tadeuszowi Różewiczowi.