Zachowaj spokój. Stoicyzm w praktyce na dzisiejsze czasy - ebook

Kim byli sto­icy?

W ni­niej­szej książce po­zna­cie trzech naj­waż­niej­szych fi­lo­zo­fów sto­ic­kich. Będą to Se­neka (ok. 4 p.n.e.–65 n.e.), Epik­tet (ok. 50–ok. 135) i Ma­rek Au­re­liusz (121–180). Wszy­scy trzej żyli w okre­sie tzw. młod­szej szkoły, czyli (póź­nego) sto­icy­zmu epoki Ce­sar­stwa Rzym­skiego.

Są ważni, po­nie­waż ich pi­sma prze­trwały w sta­nie mniej wię­cej nie­na­ru­szo­nym, pod­czas gdy na­uki wcze­śniej­szych okre­sów – szkół grec­kich (ok. po­czątku III wieku p.n.e.) –od­na­le­ziono tylko we frag­men­tach.

Każdy z trzech sto­ików, o któ­rych mowa w tej książce, wnosi do te­matu coś in­nego. Epik­tet miał trudne ży­cie. Uro­dził się w nie­woli, przy­pusz­czal­nie zo­stał oka­le­czony przez swo­jego pana, a po wy­zwo­le­niu na­uczał fi­lo­zo­fii. Uczeń imie­niem Ar­rian spi­sał jego mowy pro­stym ję­zy­kiem i ze­brał w En­che­iri­dio­nie (gr. pod­ręcz­nik) – sta­no­wią­cym po­tężny fun­da­ment prak­tyki sto­icy­zmu.

Se­neka zdo­był bo­gac­two, wła­dzę oraz znaczne wpływy. Był wy­cho­wawcą ce­sa­rza Ne­rona, dra­ma­tur­giem, do­radcą po­li­tycz­nym i jed­nym z naj­bo­gat­szych oby­wa­teli Ce­sar­stwa Rzym­skiego. Pu­bli­ko­wano go sze­roko, a wiele jego prac wzna­wia się do dziś. Uczeni spie­rają się, czy był hi­po­krytą, skoro wiódł wy­stawny tryb ży­cia i pra­co­wał dla dyk­ta­tora – jed­nak te dys­puty po­zo­sta­wiam hi­sto­ry­kom. Nie­wąt­pli­wie był zna­ko­mi­tym pi­sa­rzem, a jego dzieła pełne sto­ic­kich po­rad, zwłasz­cza Li­sty mo­ralne do Lu­cy­liu­sza, wy­dają się dziś rów­nie ak­tu­alne, jak w cza­sach rzym­skich. Sto dwa­dzie­ścia cztery li­sty, które Se­neka na­pi­sał do swo­jego młod­szego przy­ja­ciela – ucie­kł­szy z pa­łacu Ne­rona, dla któ­rego wcze­śniej pra­co­wał – za­wie­rają po­rady mo­ralne, które zy­skały po­nowną po­pu­lar­ność w cza­sie pan­de­mii ko­ro­na­wi­rusa.

Trze­cim z nich jest Ma­rek Au­re­liusz, nie­gdyś naj­po­tęż­niej­szy czło­wiek na świe­cie. To ce­sarz fi­lo­zof, który od mło­do­ści zgłę­biał sto­icyzm pod okiem naj­lep­szych na­uczy­cieli i miał wiele oka­zji, by sto­so­wać tę fi­lo­zo­fię w prak­tyce, bo – cho­ciaż ni­czego mu nie bra­ko­wało – to żył w cza­sach wo­jen i za­razy, stra­cił dzie­wię­cioro z czter­na­ściorga dzieci i cier­piał na cho­roby prze­wle­kłe.

Jego Roz­my­śla­nia re­gu­lar­nie tra­fiają na czo­łowe miej­sca list naj­lep­szych ksią­żek wszech cza­sów. Wi­tryna Da­ily Stoic za­uważa, że in­spi­ro­wali i in­spi­rują się nią wpły­wowi Ame­ry­ka­nie, od pre­zy­den­tów po zna­nych fut­bo­li­stów, liczni dy­rek­to­rzy firm, jak rów­nież an­giel­ska so­cja­listka Be­atrice Webb i były pre­mier ko­mu­ni­stycz­nych Chin Wen Jia­bao. Pa­mię­tajmy jed­nak, że Roz­my­śla­nia nie miały ni­gdy tra­fić do pu­bli­ka­cji, były oso­bi­stym dzien­ni­kiem Marka Au­re­liu­sza.

Jed­nak naj­pierw cof­nijmy się do po­czątku III wieku p.n.e. i na­ro­dzin sto­icy­zmu w Ate­nach. Był to eks­cy­tu­jący okres dla roz­woju my­śli, in­no­wa­cyj­no­ści i po­stę­pów w me­ta­fi­zyce (na­uce), etyce, me­dy­cy­nie i lo­gice. Prym wio­dły wtedy ra­cjo­na­lizm i roz­są­dek, ale sza­le­jące za­razy, nie­wol­nic­two, cho­roby i prze­moc nio­sąca śmierć nie po­zwa­lały za­znać spo­koju. Lu­dzie szu­kali wska­zó­wek, jak żyć i ra­dzić so­bie z prze­ciw­no­ściami losu i na­głymi nie­szczę­ściami. Czczono wtedy wielu bo­gów – nie tylko dwu­na­stu głów­nych miesz­kań­ców Olimpu, lecz także ty­ta­nów i inne bó­stwa – jed­nak lu­dzie za­częli stu­dio­wać fi­lo­zo­fię, pra­gnąc zdo­być umie­jęt­ność ra­dze­nia so­bie z tru­dami eg­zy­sten­cji, prze­wo­dze­nia in­nym i etycz­nego za­cho­wa­nia wo­bec bliź­nich.

Wiele sta­ro­żyt­nych szkół fi­lo­zo­ficz­nych wy­wo­dzi się z Aten, gdzie roz­kwi­tła fi­lo­zo­fia Pla­tona i Ary­sto­te­lesa – jego ucznia, a po­tem współ­pra­cow­nika. Sta­ro­żytny Grek mógł wy­brać szkołę fi­lo­zo­fii, która naj­bar­dziej mu od­po­wia­dała, i uczęsz­czać na wy­kłady men­to­rów da­nego nurtu.

Ist­niała wtedy nie tylko szkoła sto­icka za­ło­żona przez Ze­nona z Ki­tion około 300 roku p.n.e., ale też pręż­nie roz­wi­jał się Ly­ke­jon (Li­ceum) Ary­sto­te­lesa. Epi­kur otwo­rzył na pro­win­cji wła­sną szkołę fi­lo­zo­fii skon­cen­tro­wa­nej na przy­jem­no­ściach i ży­ciu we wspól­no­cie. Mniej wię­cej w tym sa­mym cza­sie świet­nie pro­spe­ro­wały też szkoły su­row­szych, zdy­scy­pli­no­wa­nych cy­ni­ków.

Sto­icyzm ma swój po­czą­tek w ka­ta­stro­fie mor­skiej. Sta­tek Ze­nona z Ki­tion – kupca po­cho­dzą­cego z Cy­pru – prze­wo­żący cenny ła­du­nek nie­zwy­kle rzad­kiej i cen­nej pur­pury ty­ryj­skiej (barw­nika do szat) za­to­nął na mo­rzu. Ze­non stra­cił wszystko: zo­stał sam, bez pie­nię­dzy, a jego to­wary ule­gły znisz­cze­niu. Nie wie­dząc, co ro­bić, udał się do Aten. Tam tra­fił do sklepu sprze­dawcy ksią­żek. Gdy spy­tał wła­ści­ciela, gdzie znaj­dzie do­brego fi­lo­zofa, przy­pad­kiem prze­cho­dził obok Kra­tes – znany fi­lo­zof ze szkoły cy­ni­ków. Zgod­nie z radą księ­ga­rza Ze­non „po­dą­żył za tym czło­wie­kiem”, za­równo do­słow­nie, jak i w prze­no­śni, i zo­stał jego uczniem. Po kilku la­tach stu­diów Ze­non za­ło­żył wła­sną szkołę, do­sto­so­wu­jąc nie­które na­uki cy­ni­ków do wła­snej fi­lo­zo­fii. Jego zwo­len­nicy spo­ty­kali się w otwar­tym ko­lum­no­wym pa­wi­lo­nie z jedną, zdo­bioną ma­lo­wi­dłami ścianą. Była to stoa, miej­sce pu­blicz­nych spo­tkań nie­da­leko agory, czyli rynku, w cen­trum Aten – wła­śnie od niej na­zwano ich sto­ikami. Każdy mógł przyjść i po­słu­chać wy­kła­dów Ze­nona na naj­róż­niej­sze te­maty: od na­tury ludz­kiej przez spra­wie­dli­wość po prawo, edu­ka­cję, po­ezję, re­to­rykę i etykę.

Jego po­pu­larne pu­bliczne wy­kłady – które po śmierci fi­lo­zofa kon­ty­nu­owali ucznio­wie Kle­an­tes i Chry­zyp – sta­no­wią pod­wa­liny sto­icy­zmu, jaki znamy dzi­siaj. Kil­ka­set lat póź­niej owe na­uki do­tarły do Rzymu, a ich wpływ wi­doczny jest w wielu za­cho­wa­nych tek­stach z re­flek­sjami Se­neki, Epik­teta, Mu­zo­niu­sza Ru­fusa, Cy­ce­rona i Marka Au­re­liu­sza.

Wcze­sny sto­icyzm z pew­no­ścią nie był hi­per­mę­skim nur­tem fi­lo­zo­fii upra­wia­nym wy­łącz­nie przez mar­twych bia­łych fa­ce­tów ani kwin­te­sen­cją czer­wo­nej pi­gułki z Ma­trixa, za jaką uważa się go obec­nie.

Wcze­śni sto­icy greccy mieli dość ra­dy­kalne po­dej­ście do rów­no­ści. Jak na sta­ro­żyt­ność – zu­peł­nie ra­dy­kalne. Uwa­żali wszyst­kich lu­dzi zdol­nych do ro­zu­mo­wa­nia za so­bie rów­nych – wol­nych męż­czyzn, ko­biety i nie­wol­ni­ków. Wszyst­kich za­chę­cali do na­uki fi­lo­zo­fii. Byli zda­nia, że w ide­al­nym mie­ście cno­tliwi lu­dzie po­winni być rów­nymi so­bie oby­wa­te­lami, a na­wet opo­wia­dali się za zu­ni­fi­ko­wa­niem ubio­rów. Współ­cze­sny nam stoik Mas­simo Pi­gliucci pi­sze: „Sto­icy byli jed­nymi z pierw­szych ko­smo­po­li­tów. Wy­obra­żali so­bie spo­łe­czeń­stwo ide­alne, przed­sta­wione w trak­ta­cie O pań­stwie Ze­nona (...), przy­po­mi­na­jące anar­chiczną uto­pię, w któ­rej mą­drzy męż­czyźni i mą­dre ko­biety żyją w har­mo­nii, po­nie­waż w końcu zro­zu­mieli, jak na­leży uży­wać ro­zumu dla do­bra ludz­ko­ści”. Pierwsi sto­icy greccy uwa­żali, że wszy­scy są so­bie równi – nie tylko męż­czyźni i ko­biety – ale też lu­dzie róż­nych na­ro­do­wo­ści. Weźmy przy­kład Epik­teta, który uro­dził się w nie­woli w Azji Mniej­szej, skąd w wieku pięt­na­stu lat, za­kuty w kaj­dany, tra­fił z ka­ra­waną nie­wol­ni­ków do Rzymu. Po­dróż była prze­ra­ża­jąca. Na au­kcję do­tarł już jako ka­leka, ze zmiaż­dżo­nym ko­la­nem, któ­rego nie le­czono. Gdy w póź­niej­szym ży­ciu od­zy­skał wol­ność, zo­stał jed­nym z naj­bar­dziej wpły­wo­wych fi­lo­zo­fów okresu rzym­skiego. Klasa spo­łeczna i kon­dy­cja fi­zyczna miały zni­komą war­tość bez do­brego cha­rak­teru i spraw­nego umy­słu.

Nie­stety nie­wiele z pism wcze­snych sto­ików grec­kich prze­trwało do dziś. Za­cho­wały się krót­kie frag­menty. Znaczna część wie­dzy o teo­rii i prak­tyce sto­icy­zmu, któ­rej uczymy się współ­cze­śnie, po­cho­dzi od sto­ików rzym­skich. Fi­lo­zo­fia ta przy­była z Aten do Rzymu około 155 roku p.n.e. i stała się po­pu­larna wśród mło­dej elity ce­sar­stwa.

W Rzy­mie, ze względu na obo­wią­zu­jące sztywne zwy­czaje i hie­rar­chię, sto­icyzm mo­gli zgłę­biać wy­łącz­nie męż­czyźni. Jed­nak rzym­ski stoik Mu­zo­niusz Ru­fus opo­wia­dał się za jego roz­po­wszech­nia­niem wśród ko­biet, ar­gu­men­tu­jąc, iż każdy, kto po­siada pięć zmy­słów, zdol­ność ro­zu­mo­wa­nia i mo­ralną wraż­li­wość, po­wi­nien stu­dio­wać fi­lo­zo­fię.

Po­pu­lar­ność sto­icy­zmu spa­dła po śmierci Marka Au­re­liu­sza w 180 roku, gdy wzro­sło zna­cze­nie chrze­ści­jań­stwa.

W ostat­nich cza­sach słowa „stoik” i „sto­icki” ule­gły spły­ce­niu, zo­stały znie­kształ­cone. Obec­nie „stoik” to ktoś, kto ukrywa swoje emo­cje, tłumi uczu­cia i ni­gdy nie pła­cze. Ale dawni sto­icy wcale tacy nie byli! Cie­szyli się ży­ciem, ko­chali lu­dzi i brali czynny udział w ży­ciu spo­łecz­nym. Pra­gnęli czer­pać mak­si­mum ra­do­ści i mi­ni­ma­li­zo­wać ne­ga­tywne my­śle­nie. Wie­dzieli, że nie da się unik­nąć kłód, które ży­cie rzuca pod nogi, a utrata i żal są jego czę­ścią, ale sta­rali się re­ago­wać po­zy­tyw­nie lub neu­tral­nie na wszyst­kie zda­rze­nia, które im się przy­tra­fiały. Taka po­stawa po­zwa­lała im za­cho­wać spo­kój du­cha i nie ule­gać stra­chowi, bez względu na to, co się działo. Fi­lo­zo­fia sto­icka była dla nich sys­te­mem za­cho­wań ma­ją­cym za­sto­so­wa­nie w okre­sie ca­łego ży­cia, który miał słu­żyć im aż do śmierci.

Współ­cze­sny sto­icyzm

Obec­nie sto­icyzm się od­ra­dza. W prze­ci­wień­stwie do re­li­gii, z jej usta­lo­nymi or­to­dok­sjami i za­sa­dami, jest ela­styczny. Nie ma przy­wódcy ani kliki strze­gą­cej jego czy­sto­ści i nie może być za­własz­czony przez roz­ma­ite sekty czy grupy in­te­resu, które uwa­żają go za swoją wła­sność. Naj­po­pu­lar­niej­sze od­nie­sie­nia do sto­icy­zmu zna­la­złam w sfe­rach, które mają nie­wiele wspól­nego z moim ży­ciem: w woj­sko­wo­ści, spo­rcie, w li­ber­ta­riań­skim eto­sie tech-bros i w śro­do­wi­skach alt-pra­wicy. Ja­kim cu­dem sta­łam się wy­znaw­czy­nią fi­lo­zo­fii przy­świe­ca­ją­cej lu­dziom, któ­rzy z pew­no­ścią by mnie nie za­ak­cep­to­wali? Otóż wszech­stron­ność sto­icy­zmu – fakt, że nie re­pre­zen­tuje on żad­nego przy­wódcy, flagi, bu­dynku, or­ga­ni­za­cji ani na­rodu – spra­wia, że jest to fi­lo­zo­fia wy­zwo­lona. Jego nie­od­łączną war­to­ścią jest swo­boda, którą daje. Sto­icyzm ce­lowo po­zo­sta­wiono fi­lo­zo­fią otwartą na zmiany i in­ter­pre­ta­cje, które po­ja­wiają się wraz z ewo­lu­cją wie­dzy, zwłasz­cza w na­uce. Jak ujął to Se­neka: „Ci, któ­rzy kro­czyli przed nami, nie są na­szymi pa­nami, lecz prze­wod­ni­kami. Prawda jest do­stępna dla wszyst­kich, ale nie jest jesz­cze cał­ko­wi­cie opa­no­wana. Znaczna jej część zo­stała do zdo­by­cia dla przy­szłych po­ko­leń”.

Choć je­stem ko­bietą, a przy tym osobą nie­na­le­żącą do kręgu fi­lo­zo­fów, nie po­trze­bo­wa­łam żad­nego po­zwo­le­nia, by wejść w nurt sto­icy­zmu. Mo­głam się weń po pro­stu za­głę­bić i, zgod­nie z przy­ro­dzo­nym du­chem ela­stycz­no­ści tej fi­lo­zo­fii, uczy­nić ją swoją wła­sną.

------------------------------------------------------------------------

Za­pra­szamy do za­kupu peł­nej wer­sji książki

------------------------------------------------------------------------