Żywienie w chorobach nowotworowych - ebook

O Redaktorach Naukowych

prof. dr hab. n. med. Andrzej Wiktor Szawłowski

Specjalista chirurgii onkologicznej, zatrudniony w Centrum Onkologii – Instytucie im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie w latach 1974–2017, gdzie stworzył od podstaw Klinikę Nowotworów Górnego Odcinka Układu Pokarmowego nagrodzoną w ogólnopolskim konkursie zwalczania zakażeń szpitalnych. Obecnie zatrudniony w Oddziale Chirurgicznym Szpitala w Pruszkowie i Szpitalu Medicover w Warszawie.

Wieloletni członek Zarządu Polskiego Towarzystwa Chirurgii Onkologicznej i Zarządu Towarzystwa Chirurgów Polskich oraz członek założyciel Polskiego Towarzystwa Żywienia Poza- i Dojelitowego i Polskiej Grupy Guzów Neuroendokrynnych. Członek wielu międzynarodowych towarzystw naukowych, w tym Amerykańskiego Towarzystwa Chirurgów – FACS. Wieloletni konsultant krajowy w dziedzinie chirurgii onkologicznej, przewodniczący Komitetu Naukowego jedenastu Usteckich Dni Onkologicznych, czterech ogólnopolskich zjazdów Polskiego Towarzystwa Chirurgii Onkologicznej, inicjator i organizator konferencji szkoleniowych „Akademia Onkologii”, wykładowca akademicki w Akademii Pomorskiej w Słupsku w latach 2012–2017.

Autor ponad 200 publikacji w czasopismach krajowych i zagranicznych, autor i współautor rozdziałów i redaktor naukowy 20 podręczników i monografii z dziedziny onkologii i chirurgii.

Nagrodzony Medalem im. Ludwika Rydygiera za osiągnięcia w poprawie wyników leczenia raka przełyku w Polsce, medalami „Zasłużony dla Polskiego Towarzystwa Chirurgii Onkologicznej” oraz „Zasłużony dla Organizacji Usteckich Dni Onkologicznych”, a także honorowym medalem za wykład im. prof. Tadeusza Koszarowskiego „Quo vadis chirurgia oncologica” oraz Jubileuszowym Medalem 120-lecia Powstania Towarzystwa Chirurgów Polskich, laureat zespołowej nagrody Ministra Zdrowia za cykl publikacji dotyczących ultrasonografii endoskopowej.

Zainteresowania pozazawodowe: tenis – Mistrz Polski Lekarzy w Tenisie, żeglarstwo – Kapitan Jachtowy (opłyniecie przylądka Horn), muzyka jazzowa.

prof. dr hab. Joanna Gromadzka-Ostrowska

Profesor nauk rolniczych, biolog, fizjolog, wieloletni kierownik Katedry Dietetyki i Zakładu Fizjologii Żywienia Wydziału Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji SGGW w Warszawie, Dziekan tegoż Wydziału w latach 2008–2012. Promotor 236 prac magisterskich, licencjackich i inżynierskich z zakresu żywienia człowieka, dietetyki i biologii oraz 17 obronionych prac doktorskich. Kierownik studiów podyplomowych „Poradnictwo Żywieniowe i Dietetyczne”. Kierownik wielu krajowych i międzynarodowych projektów naukowych, autor i współautor 123 artykułów opublikowanych w międzynarodowych prestiżowych czasopismach naukowych. Główne zainteresowania naukowe to wpływ składników pokarmowych w terapii i profilaktyce schorzeń przewodu pokarmowego, w tym wczesnych etapów kancerogenezy jelita grubego oraz działanie składników odżywczych na regulacje hormonalne układu rozrodczego i metabolizm steroidów, a także wpływ czynników środowiskowych, w tym nanocząstek metali i cząstek stałych spalin samochodowych, na funkcje układu rozrodczego i przewodu pokarmowego.

prof. dr hab. n. med. Piotr Paluszkiewicz

Absolwent Wydziału Lekarskiego z wyróżnieniem (1988), dr n. med. (1993), dr hab. n. med. (1998), profesor w Akademii Medycznej (od 2003), profesor nauk medycznych (2010). Specjalista w zakresie chirurgii ogólnej (1995). W latach 2001–2018 kierował oddziałami chirurgicznymi w lubelskich szpitalach. Pełni funkcje kierownika Katedry Chirurgii i Pielęgniarstwa Chirurgicznego na Uniwersytecie Medycznym w Lublinie (od 2003) i kierownika Kliniki Chirurgii Ogólnej Onkologicznej i Metabolicznej Instytutu Hematologii i Transfuzjologii w Warszawie (od 2018).

Zainteresowania naukowe obejmują zagadnienia biologii molekularnej nowotworów i chorób zapalnych układu pokarmowego, mechanizmy kancerogenezy, procesy krzepnięcia krwi i ich rolę w chirurgii klinicznej, chirurgię układu pokarmowego. Autor blisko 200 pozycji bibliograficznych, w tym prac publikowanych m.in. w BMJ, Sci Rep, World J Surg, World J Emerg Surg, Cancer Epidemiol, Cancer Detect Prev, Amino Acids, PlosONE. Autor dwóch zgłoszeń patentowych i jednego patentu.

prof. dr hab. n. med. Maciej Słodkowski

Specjalista chirurgii ogólnej i onkologicznej. Kierownik Katedry i Kliniki Chirurgii Ogólnej, Gastroenterologicznej i Onkologicznej, Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Dyrektor Centrum Kształcenia Podyplomowego WUM. Przewodniczący Sekcji Żywienia Poza- i Dojelitowego Towarzystwa Chirurgów Polskich, członek Zarządu TChP, członek Zarządu Polskiego Towarzystwa Żywienia Pozajelitowego, Dojelitowego i Metabolizmu.

dr hab. n. med. Jacek Sobocki, prof. nadzw.

Absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kierownik Kliniki Chirurgii Ogólnej i Żywienia Klinicznego Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego, były prezes Sekcji Chirurgii Endoskopowej TChP, Członek European Board of Surgery. Specjalizuje się w małoinwazyjnych technikach chirurgicznych, powikłaniach chirurgicznych i żywieniu klinicznym.Autorzy

prof. dr hab. med. Tomasz Banasiewicz

Klinika Chirurgii Ogólnej, Gastroenterologicznej i Endokrynologicznej

Uniwersytet Medyczny w Poznaniu

dr n. med. Adam Bobkiewicz

Katedra i Klinika Chirurgii Ogólnej, Endokrynologicznej i Onkologii Gastroenterologicznej, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu

mgr farm. Magdalena Burkacka

Pracownia Żywienia Pozajelitowego

SPSK im. prof. W. Orłowskiego w Warszawie

dr n. med. Włodzimierz Cebulski

Katedra i Klinika Chirurgii Ogólnej, Gastroenterologicznej i Onkologicznej

Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr n. med. Jarosław Cwaliński

Katedra i Klinika Chirurgii Ogólnej, Endokrynologicznej i Onkologii Gastroenterologicznej, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu

mgr Karolina Dąbrowska

Klinika Chirurgii Ogólnej i Żywienia Klinicznego

Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa

Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny im. prof. W. Orłowskiego

Poradnia dla Chorych Żywionych Pozajelitowo i Dojelitowo w Warunkach Domowych w Warszawie

dr hab. n. med. Joanna Didkowska

Zakład Epidemiologii i Prewencji Pierwotnej Nowotworów

Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie

Państwowy Instytut Badawczy

dr n. med. Tomasz Dzierżanowski

Pracownia Medycyny Paliatywnej

Zakład Medycyny Społecznej i Zdrowia Publicznego

Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr n. med. Marcin Folwarski

Katedra Żywienia Klinicznego

Gdański Uniwersytet Medyczny

Oddział Chirurgii Ogólnej

Poradnia Żywienia Do- i Pozajelitowego Copernicus Sp. z o.o. Gdańsk

prof. dr hab. Joanna Gromadzka-Ostrowska

Zakład Fizjologii Żywienia,

Katedra Dietetyki,

Instytut Nauk o Żywieniu Człowieka,

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

dr n. med. Anna Kieszkowska-Grudny

Minds of Hope w Warszawie

Instytut BezStresu w Warszawie

dr n. społ. Magdalena Hajduczek-Zgażańska

Poradnia Psychoonkologii

Centrum Onkologii

Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie

w Warszawie

mgr Aneta Jachnis

Klinika Chirurgii Ogólnej, Gastroenterologicznej i Onkologicznej,

Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr n. med. Paweł Jaworski

Klinika Chirurgii

Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego

Szpital im. prof. W. Orłowskiego w Warszawie

Piotr Klimczak

Katedra i Klinika Chirurgii Ogólnej, Endokrynologicznej i Onkologii Gastroenterologicznej, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu

dr n. med. Mariola Kosowicz

Poradnia Psychoonkologii

Centrum Onkologii

Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie

w Warszawie

prof. dr hab. n. med. Wiesław Janusz Kruszewski

Zakład Propedeutyki Onkologii

Wydział Nauk o Zdrowiu

Gdański Uniwersytet Medyczny

Oddział Chirurgii Onkologicznej

Gdyńskie Centrum Onkologii

Szpital Morski im. PCK

prof. dr hab. n. med. Janusz Książyk

Klinika Pediatrii, Żywienia i Chorób Metabolicznych

Instytut „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka”

w Warszawie

dr n. med. Marta Kulpa

Zakład Psychologii i Komunikacji Medycznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny w Warszawie

dr n. med. Marek Kunecki

Centrum Leczenia Żywieniowego

Oddział Chirurgii Ogólnej i Naczyniowej

Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. M. Pirogowa w Łodzi

dr hab. Ewa Lange

Zakład Dietetyki, Katedra Dietetyki, Instytut Nauk o Żywieniu Człowieka,

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego

w Warszawie

dr hab. n. med. Michał Ławiński

Katedra i Klinika Chirurgii Ogólnej, Gastroenterologicznej i Onkologicznej

Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr n. o zdr. Krystyna Majewska

Klinika Chirurgii Ogólnej i Żywienia Klinicznego

Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa

Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny im. prof. W. Orłowskiego

Poradnia dla Chorych Żywionych Pozajelitowo i Dojelitowo w Warunkach Domowych w Warszawie

prof. dr hab. med. Sylwia Małgorzewicz

Katedra Żywienia Klinicznego,

Zakład Żywienia Klinicznego i Dietetyki Gdański Uniwersytet Medyczny w Gdańsku

dr n. med. Przemysław Matras

I Klinika Chirurgii Ogólnej, Transplantacyjnej i Leczenia Żywieniowego

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

dr n. med. Konrad Matysiak

Katedra Chirurgii Ogólnej, Endokrynologicznej i Onkologii Gastroenterologicznej

Ośrodek Leczenia Niewydolności Przewodu Pokarmowego

Uniwersytet Medyczny w Poznaniu

dr n. farm. Sylwia Osowska

Warszawski Uniwersytet Medyczny

Wydział Farmacji Klinicznej i Opieki Farmaceutycznej

Pracownia Żywienia Pozajelitowego

SPSK im. prof. W. Orłowskiego w Warszawie

prof. dr hab. n. med. Piotr Paluszkiewicz

Klinika Chirurgii Ogólnej, Onkologicznej i Metabolicznej

Instytut Hematologii i Transfuzjologii

w Warszawie

dr n. med. Paweł Ratajczyk

Klinika Anestezjologii, Intensywnej Terapii i Leczenia Bólu

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 1 im. Norberta Barlickiego w Łodzi

prof. dr hab. n. med. Maciej Słodkowski

Katedra i Klinika Chirurgii Ogólnej, Gastroenterologicznej i Onkologicznej,

Warszawski Uniwersytet Medyczny

prof. nadzw. dr n. med. Jacek Sobocki

Klinika Chirurgii Ogólnej i Żywienia Klinicznego

Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego,

Szpital im. W. Orłowskiego w Warszawie

prof. dr hab. n. med. Andrzej W. Szawłowski

Klinika Chirurgii Szpital Medicover w Warszawie

Oddział Chirurgii Ogólnej w Szpitalu Powiatowym w Pruszkowie

prof. dr hab. n. med. Bruno Szczygieł

Zakład Żywienia Człowieka

Wydział Nauk o Zdrowiu

Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr n. med. Jarosław Szefel

Zakład Propedeutyki Onkologii

Wydział Nauk o Zdrowiu

Gdański Uniwersytet Medyczny

Oddział Chirurgii Onkologicznej

Gdyńskie Centrum Onkologii

Szpital Morski im. PCK

prof. dr hab. n. med. Wiesław Tarnowski

Klinika Chirurgii Ogólnej, Onkologicznej i Przewodu Pokarmowego

Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego

Szpital im. W. Orłowskiego w Warszawie

dr n. med. Anna Ukleja

Zakład Dietetyki Klinicznej

Wydział Nauk o Zdrowiu

Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr inż. Jacek Wilczak

Zakład Dietetyki, Katedra Nauk Fizjologicznych,

Instytut Medycyny Weterynaryjnej,

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

dr hab. inż., lek. med. Dariusz Włodarek

Zakład Dietetyki, Katedra Dietetyki,

Instytut Nauk o Żywieniu Człowieka,

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

dr hab. n. med. Zyta Beata Wojszel

Klinika Geriatrii

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

mgr Urszula Ziętalewicz

Poradnia Psychoonkologii i Komunikacji Medycznej,

Warszawski Uniwersytet Medyczny,

Poradnia Psychoonkologii

Centrum Onkologii

Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie w Warszawie

dr n. med. Anna Zmarzły

Ośrodek Żywienia Klinicznego WSS im. J. Gromkowskiego

we WrocławiuPrzedmowa honorowa profesora Henriego Joyeux

Z wielką przyjemnością zgodziłem się napisać honorową przedmowę do książki Żywienie w chorobach nowotworowych pod redakcją profesora Andrzeja Szawłowskiego i Kolegów – Redaktorów Naukowych, dzieła na temat tego, co w 2020 roku wiemy o zależnościach pomiędzy odżywianiem a chorobą nowotworową.

W latach 1984–1989 razem z profesorem Andrzejem Szawłowskim prowadziłem prace na temat różnych aspektów związanych z odżywianiem i chorobą nowotworową w Instytucie Onkologii, Wydział Lekarski Uniwersytetu w Montpellier i w Laboratorium Żywienia i Onkologii Doświadczalnej, którym kierowałem od 1972 roku do 1999 roku. Zajmowaliśmy się głównie regeneracją wątroby, zespołami jelita krótkiego i metabolizmem guzów nowotworowych.

Wydział Lekarski Uniwersytetu w Montpellier, który jest obecnie najstarszym funkcjonującym Uniwersytetem w Europie, w okresie swojej działalności naukowej i dydaktycznej posiadał bezpośrednie więzy z naukowcami i studentami z Polski. Udokumentowane początki współpracy polsko-francuskiej przypadają na lata 1863–1864, gdy po polskim narodowym powstaniu styczniowym Wydział Lekarski Uniwersytetu w Montpellier przyjął na studia medyczne polskich uchodźców – w budynku Dziekanatu Uniwersytetu w Montpellier jest monument upamiętniający ten fakt.

Po tym jak profesor Stanley Dudrick, mój bliski przyjaciel i pionier sztucznego odżywiania, pracując w ekipie Jonathana Rhoadsa w Filadelfii, udowodnił na modelu zwierzęcym, że przewód pokarmowy można zastąpić dożylnym odżywianiem, w 1972 roku potwierdziłem jego naukowe doniesienie również na modelu doświadczalnym u psa – suki, która pozostając na całkowitym odżywianiu pozajelitowym, karmiła swoje szczenięta drogą naturalną.

Pracując pod kierunkiem profesora Claude’a Solassola, Dziekana Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu w Montpellier w latach 70. ub. wieku, jako pierwsi udowodniliśmy, że można mieszać razem różne odżywcze składniki, które w sposób naturalny znajdują się w naszym pożywieniu, i podać je drogą dożylną. Dzięki temu powstał system all – in – one w sztucznym odżywianiu pozwalający na dostarczanie drogą dożylną – i później w latach 80. przy współpracy profesora Andrzeja Szawłowskiego drogą dojelitową w zależności od indywidualnych potrzeb pacjenta – podstawowych składników odżywczych takich jak: węglowodany, aminokwasy, tłuszcze, witaminy, minerały i pierwiastki śladowe.

Dzięki temu można było nie tylko uratować od niechybnej śmierci wielu chorych z przetokami przewodu pokarmowego, lecz także można było skutecznie zoperować wielu chorych, którzy z powodu niedożywienia nie kwalifikowali się do różnych operacji na przewodzie pokarmowym, szczególnie ze wskazań onkologicznych.

Na przestrzeni ostatnich lat obserwuję ogromny postęp w dziedzinie zastosowania technik sztucznego odżywiania, szczególnie u chorych na nowotwory, i dobrze się stało, że dzieło pod redakcją profesora Andrzeja Szawłowskiego, profesor Joanny Gromadzkiej-Ostrowskiej, profesora Piotra Paluszkiewicza, profesora Macieja Słodkowskiego i profesora Jacka Sobockiego dokonuje syntezy tej wiedzy, praktycznie we wszystkich aspektach związanych z chorobą nowotworową.

Jestem przekonany, że dzieło to będzie pomocne w codziennej lekarskiej praktyce dla chirurgów onkologów, chemioterapeutów czy radioterapeutów. Mam też szczerą nadzieję, że dzieło to będzie szeroko rozpropagowane w medycznym środowisku w Polsce i Europie.

prof. Henri Joyeux MD, FACS

emerytowany Profesor Wydziału Lekarskiego

Uniwersytetu w Montpellier, Francja

chirurg onkolog układu pokarmowegoPrzedmowa honorowa profesora Sławomira Rudzkiego

Choroby nowotworowe są drugą co do częstości przyczyną zgonów. Leczenie chorób nowotworowych jest wielodyscyplinarne, zawiera działania mogące uszkodzić komórki i tkanki zdrowe. Sukcesy w leczeniu choroby nowotworowej w ogromnej mierze są zależne od wydolności narządów, a przede wszystkim sprawności układu odpornościowego. Wiemy, że funkcjonowanie układu odpornościowego jest ściśle zależne od stanu odżywiania. Chorobę nowotworową cechuje zaburzenie stanu odżywiania od samego początku jej wystąpienia często przed wystąpieniem wyraźnych objawów klinicznych, to pierwszy zauważalny przejaw choroby. Prekacheksja, a potem kacheksja nowotworowa ostatecznie opisane i sklasyfikowane przez Kennetha Fearona w 2009 roku są determinantą losów chorego nowotworowego. Dobrze udokumentowano, że niedożywienie, a nie sama choroba nowotworowa, jest bezpośrednią przyczyną 20% zgonów chorób nowotworowych.

Żywienie w chorobach nowotworowych – tak jak sformułowany jest tytuł podręcznika – jest więc działaniem fundamentalnym umożliwiającym właściwe wielokierunkowe leczenie skojarzone. Autorzy dzieła przedstawiają czytelnikowi bardzo rozbudowany, ale znakomicie uporządkowany podręcznik, którego odbiorcą powinni być lekarze onkolodzy, chirurdzy, dietetycy, ale i lekarze rodzinni, czyli wszyscy uczestnicy zespołu zaangażowanego w rozpoznanie i leczenie choroby nowotworowej na każdym etapie tego działania.

Podręcznik zawiera wszystkie możliwe aspekty żywienia w chorobach nowotworowych i winien być „książką do poduszki” każdego członka zespołu leczącego chorego nowotworowego.

Układ podręcznika i podział rozdziałów pozwala na zapoznanie się z określonym, szerszym lub węższym ukierunkowaniem, właśnie potrzebnym zagadnieniem na różnych etapach leczenia, co stanowi o dużej praktyczności podręcznika.

Niedożywienie chorego nowotworowego jest stanem klinicznym bardzo podkreślanym przez środowiska zajmujące się żywieniem klinicznym, ale wydaje się, że nadal niewystarczająco zauważalnym w kręgach onkologicznych. Bogate piśmiennictwo nakazuje wdrożenie leczenia żywieniowego na każdym etapie leczenia choroby nowotworowej. Podręcznik Żywienie w chorobach nowotworowych doskonale wpisuje się w światowy trend leczenia chorych nowotworowych i stanowi niezwykle cenną, wszechstronną pozycję w bibliografii polskiej i światowej.

prof. dr hab. n. med. Sławomir Rudzki

Prezes Polskiego Towarzystwa Żywienia KlinicznegoPrzedmowa honorowa profesora Marka Jackowskiego

Autorzy podręcznika Żywienie w chorobach nowotworowych wybrali unikatowy w piśmiennictwie polskim i światowym temat żywienia w chorobach nowotworowych. Prezentują w podręczniku kompleksowe podejście do problemów żywienia w profilaktyce i leczeniu nowotworów.

Piśmiennictwo onkologiczne wzbogaca się o nowoczesny podręcznik oczekiwany przez specjalistów chirurgii, radioterapii i chemioterapii zajmujących się diagnostyką i leczeniem nowotworów.

Jako przedstawiciel chirurgii zmagającej się z problematyką litych guzów nowotworowych jestem pod wrażeniem opracowanego przez prof. dra hab. n. med. Andrzeja Szawłowskiego, prof. dr hab. Joannę Gromadzką-Ostrowską, prof. dra hab. n. med. Piotra Paluszkiewicza, prof. dra hab. n. med. Macieja Słodkowskiego i prof. nadzw. dra hab. n. med. Jacka Sobockiego klarownego wywodu w formie podręcznika na temat żywienia w onkologii. Onkologia żywieniowa (nutritional oncology) jest dziedziną przyszłości wpływającą znacząco na wyniki leczenia onkologicznego, wspomagając procesy terapeutyczne skojarzonego leczenia nowotworów.

Kliniczne doświadczenia w operacjach nowotworów przewodu pokarmowego wskazują, że wprowadzenie zasad leczenia żywieniowego przed- i pooperacyjnego znacząco poprawiło wyniki leczenia operacyjnego. Nie bez znaczenia jest też jakość życia pacjenta z chorobą nowotworową wspomaganą przez prawidłowe leczenie żywieniowe.

Opracowanie poszczególnych zagadnień powierzono zaproszonym wybitnym znawcom tematów z wiodących ośrodków naukowych w Polsce.

Dzięki wiedzy autorów oraz wieloletniej praktyce klinicznej opracowanie tematów żywienia ma ogromną wartość merytoryczną, a także odzwierciedla osobiste doświadczenia twórców podręcznika.

Podręcznik ma na celu wprowadzenie w zagadnienia, których znajomość jest niezbędna lekarzom, rezydentom i specjalistom.

Dzięki współpracy wszystkich autorów i redaktorów powstał nowoczesny, interdyscyplinarny podręcznik, który mam nadzieję, spotka się z dobrym przyjęciem przez lekarzy zajmujących się trudnym leczeniem nowotworów.

prof. zw. dr hab. n. med. Marek Jackowski

Prezes Towarzystwa Chirurgów Polskich

Kierownik Katedry i Kliniki Chirurgii Ogólnej,

Gastroenterologicznej i Onkologicznej

Collegium Medicum w Bydgoszczy

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w ToruniuPrzedmowa honorowa profesor Grażyny Rydzewskiej

Zaburzenia odżywiania w chorobach nowotworowych stanowią od wielu lat poważny problem kliniczny. Odpowiednie żywienie, a także w zależności od etapu i zaawansowania choroby – leczenie żywieniowe, to niezwykle ważny problem we wszystkich chorobach przewlekłych, a jego znaczenie w chorobach nowotworowych jest szczególnie istotne.

Współczesny świat to nie zawsze właściwe nawyki żywieniowe, to zalew żywności wysoko przetworzonej, bogatej w substancje chemiczne o niekorzystnym – lub w najlepszym przypadku nie do końca znanym – działaniu, to mity dietetyczne bazujące często na niepotwierdzonych naukowo przesłankach. W praktyce codziennej lekarzy wielu specjalności współpraca z dietetykiem musi bazować na rzetelnej wiedzy obu stron.

Dlatego niezwykle cenne dla lekarzy wielu specjalności, w tym internistów, gastroenterologów, lekarzy rodzinnych, chirurgów czy onkologów jest interdyscyplinarne spojrzenie na zagadnienia dotyczące żywienia przez ekspertów w tej dziedzinie.

Podręcznik Żywienie w chorobach nowotworowych pod redakcją prof. dra hab. n. med. Andrzeja Szawłowskiego, prof. dr hab. Joanny Gromadzkiej-Ostrowskiej, prof. dra hab. n. med. Piotra Paluszkiewicza, prof. dra hab. n. med. Macieja Słodkowskiego i prof. nadzw. dra hab. n. med. Jacka Sobockiego to doskonałe kompendium wiedzy nie tylko na temat odpowiedniego żywienia jako elementu leczenia choroby nowotworowej, lecz także jego roli w profilaktyce tych schorzeń. Książka jest cennym uzupełnieniem holistycznego modelu opieki nad pacjentem z chorobą przewlekłą, jaką często – dzięki postępowi medycyny – staje się choroba nowotworowa.

Jako gastroenterolog jestem również głęboko przekonana o roli właściwego żywienia w profilaktyce chorób nowotworowych, na co autorzy zwracają uwagę w wybranych rozdziałach książki.

Wiedza i doświadczenie ekspertów, a także przygotowany przez nich rzetelny przegląd literatury to niezwykle cenne uzupełnienie w codziennej pracy z naszymi pacjentami.

Gratuluję autorom szczegółowego naukowego opracowania wielu zagadnień, które mogą poprawić jakość opieki nad pacjentem z chorobą nowotworową.

Zachęcam do lektury tej cennej i ciekawej pozycji.

prof. zw. dr hab. n. med. Grażyna Rydzewska

Prezes Polskiego Towarzystwa GastroenterologiiPrzedmowa honorowa profesora Grzegorza Wallnera

Podręcznik Żywienie w chorobach nowotworowych pod redakcją prof. dra hab. n. med. Andrzeja Szawłowskiego, prof. dr hab. Joanny Gromadzkiej-Ostrowskiej, prof. dra hab. n. med. Piotra Paluszkiewicza, prof. dra hab. n. med. Macieja Słodkowskiego i prof. nadzw. dra hab. n. med. Jacka Sobockiego doskonale wpisuje się w aktualnie obowiązujące trendy kształcenia i wychodzi naprzeciw oczekiwaniom całego środowiska medycznego w kontekście praktycznych zaleceń klinicznych.

Dla mnie jako chirurga i jednocześnie Konsultanta Krajowego w dziedzinie chirurgii ogólnej oceniane dzieło jest szczególnie ważne. W dwóch częściach podręcznika: „Żywienie jako czynnik przyczynowy i profilaktyczny nowotworów” i „Żywienie jako czynnik leczniczy nowotworów”, w 45 rozdziałach autorzy przedstawiają obszerne kompendium przydatnej i aktualnej wiedzy dotyczącej praktycznie wszystkich aspektów praktyki medycznej związanych z żywieniem. Optymalizacja wyników terapii pacjentów nowotworowych, w tym nasze dążenia do zredukowania wskaźników śmiertelności i zachorowalności w kontekście żywienia mogą być osiągnięte jedynie dzięki wytrwałości i wysiłkowi personelu medycznego w połączeniu z konsekwentnym, świadomym i kompleksowym przestrzeganiem zasad czy praktyk żywieniowych przedstawionych w niniejszej monografii.

Zaburzenia odżywiania wciąż pozostają aktualnym problemem klinicznym. Postęp cywilizacyjny, zmiany nie zawsze korzystnych przyzwyczajeń dietetycznych, ale przede wszystkim gwałtowny rozwój nowych technologii i metod wytwarzania produktów żywnościowych oraz obserwowane konsekwencje powyższych zmian przyczyniły się do poszerzenia naszej wiedzy. Jednocześnie pozwalają na lepsze zrozumienie podstaw patofizjologii oraz potencjalnych konsekwencji zdrowotnych, na które ma wpływ jakość żywienia.

Jeśli weźmiemy pod uwagę szerokie spektrum zarówno pozytywnych, jak i negatywnych konsekwencji klinicznych żywienia, nie dziwi mnie fakt, że problem żywienia jest przedmiotem zainteresowania lekarzy różnych specjalności, między innymi internistów, gastroenterologów, dietetyków, chirurgów, onkologów itp. Coraz częściej żywienie czy jego zaburzenia stanowią problem interdyscyplinarny, wymagający odpowiedniego poszerzenia diagnostyki i współpracy lekarzy różnych specjalności. Problem ten wydaje się szczególnie ważny w terapii pacjentów z nowotworami.

Autorami podręcznika są wybitni eksperci posiadający duże doświadczenie w problematyce żywieniowej, reprezentujący różne dyscypliny medyczne. Nie ma w piśmiennictwie polskim pozycji, która w tak przystępny i metodologicznie poprawny sposób wskazywałaby, jak w kompleksowy sposób, w codziennej praktyce klinicznej optymalnie prowadzić pacjentów nowotworowych ze współistniejącymi zaburzeniami czy wymagającymi terapii żywieniowej.

Gratulując Autorom i Redaktorom doskonale wykonanej pracy, z pełnym przekonaniem rekomenduję podręcznik Żywienie w chorobach nowotworowych jako znakomite i w pełni merytoryczne źródło wiedzy, zaleceń praktycznych dla studentów, rezydentów chirurgii ogólnej i innych dyscyplin zabiegowych oraz lekarzy innych specjalności, którzy w codziennej praktyce klinicznej spotykają się z pacjentami chorymi na nowotwory. Jestem pewien, że wszyscy czytelnicy zapoznający się z treścią niniejszego podręcznika niezależnie od poziomu wiedzy, doświadczenia, reprezentowanej dyscypliny skorzystają z informacji i porad w niej zawartych.

prof. zw. dr hab. n. med. Grzegorz Wallner

Konsultant Krajowy w dziedzinie Chirurgii Ogólnej

Kierownik II Katedry i Kliniki Chirurgii Ogólnej, Gastroenterologicznej i Nowotworów

Układu Pokarmowego Uniwersytetu Medycznego w LubliniePrzedmowa od redaktorów naukowych

Podręcznik Żywienie w chorobach nowotworowych, który przekazujemy do rąk Czytelników, jest dedykowany wszystkim lekarzom, którzy ukierunkowali swoje zawodowe zainteresowania na leczenie chorych na nowotwory, a szczególnie chirurgom ogólnym, onkologicznym, radioterapeutom, onkologom klinicznym i gastroenterologom.

Niedożywienie, w różnej postaci, to jeden z głównych objawów zaawansowanego nowotworu złośliwego i – jak pokazuje kliniczna praktyka – o wiele częściej występujący aniżeli zwykle kojarzony z chorobą nowotworową ból. Niedożywienie to również w onkologii jeden z głównych rokowniczych czynników ograniczający możliwości leczenia i wyleczenia. Ponadto sposób odżywiania się społeczeństwa jest jednym z głównych czynników przyczynowych prowadzących, szczególnie w narządach układu pokarmowego, do powstania nowotworów złośliwych. W okresie po onkologicznym leczeniu jest to element wtórnej profilaktyki, czyli szeroko pojętych działań, aby nie doszło do nawrotu choroby nowotworowej. Leczenie niedożywienia zaś jest też jednym z „milowych kroków” postępu w chirurgii, w tym chirurgii onkologicznej.

Techniki sztucznego odżywiania pierwotnie znalazły swoje miejsce w leczeniu chirurgicznych powikłań (tzw. żywienie chirurgiczne – surgical nutrition). W miarę postępu wiedzy na temat mechanizmów karcinogenezy, biologii nowotworów i postępów w ich leczeniu okazało się, że zastosowanie technik sztucznego odżywiania w onkologii ma swoje uzasadnienie i swoją specyfikę. Powstała nowa gałąź wiedzy pod nazwą „żywienie onkologiczne” – oncological nutrition.

W polskiej medycznej literaturze brak było dzieła, które w sposób kompleksowy, w świetle aktualnego stanu wiedzy, omówiłoby wszystkie problemy dotyczące odżywiania chorych na nowotwory. Dlatego zespół redaktorów naukowych i autorów podjął wyzwanie stworzenia takiego dzieła, które niniejszym przekazujemy. Przygotowany podręcznik ma dwa główne działy: żywienie jako czynnik przyczynowy i profilaktyczny powstawania nowotworów i żywienie jako czynnik leczniczy w onkologii.

Mamy nadzieję, że przekazana w podręczniku wiedza przyczyni się, oprócz innych działań, do stałej poprawy wyników leczenia nowotworów w Polsce, które pozostają nadal nierozwiązanym epidemiologicznym problemem, a dotychczasowe wyniki leczenia nie satysfakcjonują chorych, ich rodzin i nas lekarzy. Redaktorzy naukowi i zespół autorów

mają również nadzieję, że dzieło to będzie pomocne w procesie przeddyplomowego szkolenia studentów medycyny i podyplomowego w chirurgii, radioterapii, onkologii klinicznej, gastroenterologii i pokrewnych dyscyplinach związanych z leczeniem nowotworów, bo edukacja to zasadniczy krok do poprawy wyników leczenia nie tylko nowotworów.

prof. dr hab. n. med. Andrzej W. Szawłowski

prof. dr hab. Joanna Gromadzka-Ostrowska

prof. dr hab. n. med. Piotr Paluszkiewicz

prof. dr hab. n. med. Maciej Słodkowski

prof. nadzw. dr hab. n. med. Jacek SobockiPodziękowanie

Pomysł napisania tego podręcznika, wraz z polskimi naukowcami, zrodził się w mojejgłowie podczas klinicznej pracy w Centrum Onkologii Uniwersytetu w Montpellier i doświadczalnych prac w Laboratorium Żywienia i Onkologii Doświadczalnej w latach 1984–1989 we Francji.

Tam poznałem tajniki zastosowania leczenia żywieniowego u chorych na nowotwory i tę wiedzę, wraz ze współautorami, chciałbym przekazać na stronach tego podręcznika. Wiedzę, którą się dziś dzielę z Czytelnikami, zdobyłem dzięki współpracy ze znakomitymi specjalistami, którym składam podziękowania: profesorowi Henriemu Joyeux, profesorowi Claude’owi Solassolowi, profesorowi Bernardowi Saint-Aubert, profesorowi Jacques’owi Domergue’owi, doktorowi Mustaphie Bissarowi, doktorowi Haniemu Sami, doktor biochemii Cecile Astre, technikowi laboratoryjnemu Michelowi Brissacowi.

prof. dr hab. n. med. Andrzej W. SzawłowskiPodstawowe definicje

Anabolizm • suma zachodzących w organizmie procesów biosyntezy związków złożonych ze związków prostych, wymagających nakładu energii, a w konsekwencji umożliwiających odbudowę tkanek, a także wzrost i rozwój organizmu.

Anoreksja • jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa), zaburzenie w przyjmowaniu pokarmów skutkujące niską masą ciała, lękiem przed zwiększeniem masy ciała oraz świadomym odmawianiem posiłków.

Apetyt • łaknienie, jest psychologiczną potrzebą spożycia zwykle określonego pokarmu zawierającego konkretny odżywczy składnik potrzebny w danej chwili organizmowi.

Autofagia • biologiczny proces kataboliczny polegający na kontrolowanym rozkładzie przez komórkę cząsteczek chemicznych, fragmentów komórki, organelli komórkowych, wirusów, bakterii i grzybów, które są zamykane w małych pęcherzykach (autosomach) i następnie transportowane do lizosomów, gdzie są rozkładane enzymatycznie. W zdrowych komórkach autofagia rozkłada uszkodzone elementy komórek i białka, w komórkach nowotworowych może przyczyniać się do ich wzmożonego wzrostu.

Biodostępność • stopień, w jakim składnik odżywczy lub substancja czynna skonsumowanej dawki leku dostaje się do krążenia ogólnego po rozłożeniu i wchłonięciu w przewodzie pokarmowym.

Biotransformacja • katalizowana przez enzymy reakcja chemiczna, w wyniku której następuje przekształcenie określonego związku chemicznego.

Dietoprofilaktyka • odpowiedni sposób żywienia mający na celu zapobieganie powstawaniu różnych schorzeń, w tym nowotworów.

Dietoterapia • żywienie, w którym z przyczyn zdrowotnych zmodyfikowano podaż składników odżywczych w taki sposób, aby uzyskać działanie terapeutyczne.

Diety przemysłowe • produkty specjalnego przeznaczenia medycznego wytwarzane z zachowaniem zasad aseptyki w postaci płynu gotowego do użycia lub proszku, o ściśle określonym składzie i proporcjach makro- i mikroskładników odżywczych pokrywającym zapotrzebowanie dobowe organizmu.

Fitoestrogeny • związki organiczne zawarte w roślinach mające w organizmie ludzkim działanie zbliżone do działania estrogenów.

Gustometria • badanie zmysłu smaku za pomocą aplikacji roztworów 4 podstawowych smaków na grzbietową powierzchnię języka i wyznaczenie progu percepcji i identyfikacji smaku (gustometria klasyczna) lub za pomocą drażnienia prądem stałym kubków smakowych i wyznaczaniu progu percepcji smaku (elektrogustometria).

Insulinooporność • obniżona wrażliwość komórek m.in. mięśni, tkanki tłuszczowej i wątroby na działanie insuliny.

Interwencja żywieniowa • wspomaganie żywieniowe, które stosuje się w przypadkach niedoborów jakichś składników odżywczych lub kiedy chory nie jest w stanie dostarczyć ich spożywając tradycyjne posiłki w sposób zwyczajowy. Może polegać na modyfikacji diety podstawowej pod względem jej konsystencji i/lub składu, uzupełniania suplementami czy sposobem podawania (np. dojelitowego za pomocą sond czy pozajelitowego).

Kacheksja • stopniowe wyniszczanie organizmu wynikające z choroby lub zażywania leków. Charakteryzuje się przewlekłym osłabieniem i nieprawidłowym funkcjonowaniem narządów. Patrz też: Wyniszczenie nowotworowe .

Katabolizm • suma zachodzących w organizmie metabolicznych procesów rozkładu związków złożonych na proste cząsteczki.

Ksenobiotyki • związki chemiczne występujące w organizmie, które nie są w nim wytwarzane, ani w normalnych warunkach nie są przyjmowane z pożywieniem.

Leczenie żywieniowe • to postępowanie medyczne mające na celu poprawę lub utrzymanie stanu odżywienia osób, które nie mogą pokryć zapotrzebowania organizmu przez stosowanie diety zapewniającej odpowiednią podaż energii, składników mineralnych i wody drogą naturalną. Celem leczenia żywieniowego jest także zmniejszenie liczby powikłań i/lub poprawa jakości życia. Leczenie żywieniowe obejmuje modyfikację diety doustnej poprzez wzbogacanie pokarmu cząstkowymi dietami przemysłowymi zawierającymi jeden składnik odżywczy (np. białko), stosowanie żywności specjalnego przeznaczenia medycznego jako uzupełnienie diety naturalnej lub jako jedyne źródło pożywienia, a także żywienie dojelitowe przez zgłębnik lub przetokę odżywczą z wykorzystaniem diet przemysłowych. Leczenie żywieniowe można też realizować poprzez żywienie pozajelitowe drogą dożylną.

Metabolizm • całokształt przemian biochemicznych i towarzyszących im przemian energii zachodzących we wszystkich organizmach żywych.

Metabolom • suma wszystkich pierwotnych i wtórnych metabolitów o małych masach molowych (<1500 Da) pochodzących z przemian metabolicznych wielu składników organizmu: białek, węglowodanów, triglicerydów, kwasów nukleinowych.

Metabolomika • nowa dziedzina badań zajmująca się m.in. wpływem pożywienia lub jego poszczególnych składników na metabolom komórkowy lub płynów ciała. Jest narzędziem, dzięki któremu można stwierdzić w jaki sposób żywienie wpływa na homeostazę organizmu oraz wyjaśnić mechanizmy powstawania nieprawidłowych szlaków metabolicznych, a także profilować zmiany jakościowe metabolitów w odpowiedzi na czynniki stresowe (choroba, działanie substancji toksycznych czy farmakologicznych) czy zmianę składu pożywienia.

Mieszanka odżywcza • synonim mieszanina odżywcza. Kompozycja składników takich jak węglowodany, białko, tłuszcze, elektrolity, witaminy i sole mineralne zmieszane w jednym pojemniku (worku żywieniowym) do zastosowania w sztucznym odżywianiu poza- i/lub dojelitowym.

Mikrobiota • wszystkie mikroorganizmy bytujące np. w jelicie czy jamie ustnej.

Miostatyna • czynnik różnicowania wzrostu 8, białko wytwarzane i uwalniane przez miocyty hamujące wzrost i różnicowanie komórek mięśniowych.

Nawyki żywieniowe • nabyte umiejętności wykonywania charakterystycznych czynności powtarzanych wielokrotnie, w sposób automatyczny, związanych z realizacją żywienia. Mogą być dobre, prozdrowotne albo złe, a szczególną formą szkodliwego nawyku jest nałóg (m.in. spożywania alkoholu). Nawyki żywieniowe są pochodną utrwalonych zwyczajów żywieniowych panujących w określonej społeczności.

Niedożywienie nowotworowe • stan organizmu, w którym na skutek zmian nowotworowych dochodzi do zaburzeń stanu odżywienia i utraty masy ciała. Towarzyszące chorobie nowotworowej zaburzenia pobierania pokarmu (zmiany łaknienia, anoreksja) oraz objawy wynikające z toksycznego działania leków (nudności, wymioty, zaburzenia czucia smaku, zapalenia błony śluzowej przewodu pokarmowego, zaparcia i biegunki) zmniejszają efektywność leczenia systemowego.

Nietolerancja pokarmowa • niepożądana reakcja organizmu na spożywany pokarm, o różnych i niespecyficznych objawach, może dotyczyć różnych układów narządów jednocześnie, w większości przypadków układu pokarmowego.

Nitrozaminy • organiczne związki chemiczne o charakterystycznej budowie, z których większość ma działanie rakotwórcze.

Nutrigenetyka • dziedzina nauki zajmująca się różną reakcją organizmu wynikająca z indywidualnych różnic w genomie na przyjmowane z pożywieniem składniki odżywcze. Nutrigenomika – nauka zajmująca się badaniem relacji, jakie zachodzą między składnikami odżywczymi i związkami bioaktywnymi zawartymi w żywności a indywidualnymi cechami genetycznymi organizmu oraz wpływem wszystkich składników odżywczych na ekspresję genów.

Obrót białek • stały rozkład i synteza de novo białek organizmu (protein tournover). Około ⅔ aminokwasów uwolnionych z białek tkankowych podlega ponownemu wykorzystaniu do syntezy nowych białek, a ⅓ tych aminokwasów jest katabolizowana i musi być zastąpiona przez aminokwasy pochodzące z białek pożywienia.

Osteopenia • choroba kości, która wynika z obniżenia gęstości mineralnej kości, jest uważana za wczesne stadium osteoporozy.

Osteoporoza • uogólniona choroba metaboliczna kości, charakteryzującą się małą masą kostną, upośledzoną mikroarchitekturą tkanki kostnej i w konsekwencji zwiększoną jej łamliwością i podatnością na złamania.

Psychodietetyka • dziedzina łącząca wiedzę medyczną dotyczącą zdrowia oraz wiedzę dotyczącą żywienia i psychologiczną dotyczącą przyczyn powstawania zaburzeń odżywiania, skutecznie pomaga ludziom w zmianie stylu życia, służy poprawie zdrowia, samopoczucia i wyglądu. Takie interdyscyplinarne podejście do leczenia zaburzeń odżywiania opiera się na ścisłej współpracy specjalistów, w tym przede wszystkim dietetyków i psychologów, co umożliwia skuteczniej rozpoznać i pokonać przeszkody pojawiające się na drodze do osiągnięcia satysfakcjonującej masy ciała i/lub zdrowego stylu życia.

Reakcja Maillarda • należy do reakcji typu brązowienia nieenzymatycznego, występuje przy smażeniu i ogrzewaniu prawie każdego rodzaju produktu żywnościowego zawierającego białka i cukry.

Składniki odżywcze • związki chemiczne, które po strawieniu i wchłonięciu w przewodzie pokarmowym będą wykorzystane przez organizm jako źródło energii, materiał budulcowy lub związki regulujące metabolizm.

Stan odżywienia • stan organizmu odzwierciedlający zdrowie człowieka pod względem strukturalnym, czynnościowym i biochemicznym określony na podstawie wyników badań antropometrycznych, biochemicznych i lekarskich, wynikający ze zwyczajowego sposobu żywienia; uwarunkowany wchłanianiem i wykorzystaniem przez organizm składników odżywczych oraz ewentualnego działania czynników patologicznych.

Substancje dodatkowe • substancje, które nie będąc środkiem spożywczym, stają się pośrednio lub bezpośrednio jego składnikiem wpływając na jego cechy charakterystyczne

Substancje immunoodżywcze • składniki odżywcze, które mogą aktywować komórki układu odpornościowego do wytwarzania m.in. immunoglobulin i interleukin przeciwzapalnych. Składnikami odżywczymi o udokumentowanych właściwościach immunostymulujących są przede wszystkim wielonienasycone kwasy tłuszczowe, arginina, glutamina i glutation.

Suplementy diety • określają środki spożywcze, których stosowanie ma na celu uzupełnienie normalnie spożywanej diety, będące skoncentrowanym źródłem pojedynczych, kilku lub wielu składników odżywczych (witamin, składników mineralnych, białek lub innych bioaktywnych substancji) mających działanie odżywcze lub inne fizjologiczne. Występują w formie umożliwiającej podawanie ich w małych odmierzonych porcjach. W żadnym wypadku nie zastępują prawidłowego odżywiania ani konwencjonalnego leczenia.

Techniki kulinarne • metody sporządzania, w tym doprawiania potraw, na przykład gotowanie, duszenie, smażenie, pieczenie. Niektórzy zaliczają do technik kulinarnych również sposoby podawania potraw jak flambrowanie (tzw. płonące półmiski).

Wyniszczenie nowotworowe • wieloczynnikowy zespół zaburzeń metabolicznych związanych z chorobą nowotworową, którego cechą charakterystyczną jest znaczące zmniejszenie masy ciała wynikające ze zwiększonej utraty substancji odżywczych spowodowanej zaburzeniami trawienia i wchłaniania składników odżywczych

Zaburzenia łaknienia • to nadmierny lub niewielki apetyt, co jest skutkiem wpływu zarówno środowiska zewnętrznego (temperatury otoczenia, aktywności fizycznej, nawyków żywieniowych, pory spożywania posiłków i odczucia sensorycznego), jak i wewnętrznego (zmiany temperatury ciała, bólu, nudności itp.). Zaburzenia łaknienia mają podłoże neurohormonalne wynikające z rozregulowania funkcji podwzgórzowego ośrodka głodu i sytości.

Zaburzenia odżywiania • to jednostki chorobowe należące do grupy schorzeń psychicznych, polegające na nieprawidłowym odżywianiu przejawiającym się niedostatecznym lub nadmiernym spożywaniem pożywienia na skutek zaburzeń łaknienia o podłożu psychicznym. Prowadzą do poważnych zmian stanu odżywienia, szczególnie masy ciała. Zmieniają nie tylko somatyczne funkcjonowanie organizmu, lecz także stany emocjonalne i poznawcze jednostki oraz jej relacje społeczne. Występują dwie kategorie zaburzeń odżywiania: specyficzne (anorexia nervosa, bulimia nervosa) i niespecyficzne (ortoreksja, bigoreksja, progoreksja, diabulimia i inne).

Zachowania żywieniowe • wszelkie czynności związane z żywnością i żywieniem począwszy od uzyskiwania produktów spożywczych, ich transportowania, przechowywania, wyboru podczas zakupów i bezpośrednio przed spożyciem, a także przygotowywania potraw i posiłków oraz okoliczności i warunki ich spożywania, a także zagospodarowywanie resztek pokarmowych. Zachowania żywieniowe uwarunkowane są wieloma czynnikami, w tym genetycznymi, fizjologicznymi, preferencjami pokarmowymi oraz czynnikami demograficznymi, ekonomicznymi, społeczno-kulturowymi i osobowościowymi. Zachowania żywieniowe stanowią główny element stylu życia.

Zgłębnik • wprowadzona przez otwór naturalny (nozdrze, jama ustna) lub wytworzony (stomia lub przetoka) rurka, której jeden koniec jest umieszczony w świetle przewodu pokarmowego, a drugi wyprowadzony na zewnątrz ciała pacjenta, umożliwiając żywienie.

Zmiany epigenetyczne • zmiany ekspresji genów wynikające nie z sekwencji nukleotydów, ale ich chemicznych modyfikacji oraz zmian w białkach histonowych. Zmiany epigenetyczne to przede wszystkim metylacja (dodawanie grupy metylowej), acetylacja (dodawanie grupy acetylowej), ubikwitynacja (dodawanie ubikwityny) oraz fosforylacja (dodawanie grupy fosforanowej). Zmiany epigenetyczne materiału genetycznego prowadzą do zmian w dziedziczeniu cech oraz zwiększonej predyspozycji do występowania określonych zmian chorobowych, w tym schorzeń nowotworowych.

Zwyczaje żywieniowe • zachowania osób wychowanych w określonej kulturze odnoszące się do żywienia. Mają duży wpływ na wybór żywności i miejsce jej spożywania. Jest to sposób żywienia uwarunkowany w dużej mierze tradycjami historycznymi, obyczajami i religią.