Dalekie Pawilony. Tom 1 - ebook

1

Ashton Hilary Akbar Pelham-Martyn przyszedł na świat w obozie rozbitym na jednej z himalajskich przełęczy, wskutek czego został ochrzczony w zwykłym brezentowym wiadrze.

Jego pierwszy krzyk dzielnie współbrzmiał z chrapliwym pomrukiem lamparta czającego się niżej na zboczu, a pierwszy oddech wypełnił mu płuca zimnym powietrzem, które wiatr przywiewał od dalekich skalnych szańców, przynosząc świeżą woń śniegu i sosnowych igieł i rozpraszając gorący zaduch lampy naftowej, zapach krwi i potu, wreszcie ostry odór wydzielany przez juczne kucyki.

Isobel zadrżała, gdy lodowaty podmuch uniósł połę namiotu i zakołysał płomieniem osmalonej latarni sztormowej, a wsłuchując się w pełen wigoru krzyk synka, rzekła słabym głosem:

— On raczej nie wygląda na wcześniaka. Musiałam się chyba pomylić w obliczeniach…

I rzeczywiście, był to błąd w rachunku, który miał się później odcisnąć na losach jej maleństwa. Wielu z nas za takie pomyłki musi płacić przez całe życie.

Według obowiązujących wtedy zasad, a były to czasy królowej Wiktorii i księcia Alberta, Isobel Ashton uchodziła za szokująco niekonwencjonalną młodą kobietę, która wywołała wielką konsternację i mnóstwo surowych komentarzy, przybywając do wojskowych kwater w Peszawarze, na północno-zachodnim pograniczu Indii, w roku Wystawy Światowej, jako dwudziestojednoletnia niezamężna sierota. Nie ukrywała, że przyjeżdża z zamiarem podjęcia pracy przy prowadzeniu domu jedynego żyjącego członka rodziny, pozostającego w stanie kawalerskim brata Williama, który właśnie otrzymał przydział do świeżo sformowanego Korpusu Zwiadowców.

Jeszcze większe zaskoczenie wywołała rok później, kiedy poślubiła profesora Hilary’ego Pelhama-Martyna, sławnego lingwistę, etnologa i przyrodnika, by następnie wyruszyć z nim na długą i chaotyczną wyprawę. Profesor zamierzał spenetrować równiny i górskie podnóża Hindustanu, mając za towarzyszkę tylko ją.

Hilary był dziwakiem w średnim wieku i nikt nigdy — a szczególnie on sam — nie mógł pojąć, dlaczego zdecydował się na nagły ożenek, zamiast, jako zatwardziały kawaler, pozostać w tym stanie do śmierci. Dziewczyna była niewątpliwie ładna, lecz bez posagu, dwa razy od niego młodsza i do tego w ogóle nie znała Wschodu. W ocenie kręgów towarzyskich Peszawaru powody, jakimi kierowała się Isobel, były o wiele bardziej zrozumiałe. Otóż Hilary miał wystarczająco dużo pieniędzy, by żyć, tak jak chciał, a publikacje prac uczyniły go sławnym w kołach naukowych całego cywilizowanego świata. Uznano zatem, że panna Ashton złapała doskonałą partię.

Isobel jednak nie wyszła za mąż dla pieniędzy, czy też kierując się ambicją. Za jej bezpośrednim sposobem bycia kryła się zarówno porywczość, jak i głęboko romantyczne usposobienie, co sprawiło, że była pod dużym wrażeniem stylu życia Hilary’ego, widząc w tym kwintesencję romantyzmu rodem z powieści. Czy można wyobrazić sobie coś bardziej zachwycającego niż beztroski koczowniczy żywot: rozbijanie obozów, wędrówka, badanie nieznanych miejsc i ruin zapomnianych imperiów, spanie pod płótnem namiotu lub pod gołym niebem, nie dbając o konwenanse i ograniczenia narzucane przez współczesny świat? Był też jednak inny, być może bardziej istotny powód — potrzeba wyzwolenia się z pewnej nieznośnej sytuacji.

Isobel była niemile zaskoczona, gdy po niezapowiedzianym przybyciu do Indii stwierdziła, że jej brat nie tylko jest przerażony perspektywą wzięcia odpowiedzialności za losy siostry, lecz także nie może zapewnić jej dachu nad głową. Korpus był w tamtym czasie prawie nieustannie uwikłany w walki z plemionami Pogranicza i żołnierze rzadko mogli się cieszyć spokojem w swych kwaterach w Mardanie. Przyjazd Isobel wystraszył więc zarówno Williama, jak i cały jego pułk. Postarali się wspólnie zapewnić jej mieszkanie w domu pułkownikostwa Pemberthy w Peszawarze, choć może nie było to najlepsze rozwiązanie.

Państwo Pemberthy wykazywali jak najlepszą wolę, byli jednak beznadziejnie nudni. W dodatku nie kryli dezaprobaty dla odbytej bez przyzwoitki podróży panny Ashton i zrobili wszystko, co w ich mocy, aby poprzez udzielanie jej rad i dawanie osobistego przykładu zatrzeć nieprzyjemne wrażenie wywołane tym przyjazdem. Isobel szybko odkryła, że oczekuje się od niej groteskowo wyniosłych zachowań. Nie wolno jej robić tego, niewskazane jest tamto… Lista zakazów wydawała się nie mieć końca.

Edyta Pemberthy w ogóle nie interesowała się krajem, w którym wraz z mężem spędziła większą część życia; miejscową ludność uważała za nieucywilizowanych pogan, którzy poddani ćwiczeniu cierpliwości i posłuszeństwa, mogą stać się doskonałymi służącymi. Nie wyobrażała sobie, by mogła znaleźć z nimi jakąkolwiek płaszczyznę porozumienia i nie potrafiła zrozumieć ani podzielać zapału, z jakim Isobel buszowała po bazarach i w dzielnicach miasta zamieszkanych przez tubylców, wyjeżdżała na otwarte przestrzenie poza jego granicami, rozciągające się na południe w kierunku rzek Indus i Kabul, lub na północ, ku dzikim wzgórzom Chajberu.

— Tu nie ma czego oglądać — twierdziła pani Pemberthy — a ludzie z plemion to żądne mordu dzikusy, którym w ogóle nie można ufać.

Jej mąż w pełni podzielał ten pogląd i osiem miesięcy spędzonych pod ich dachem dla nieszczęsnej Isobel równało się ośmiu latom.

Nie zaskarbiła też sobie niczyjej przyjaźni, ponieważ garnizonowe damy, rozprawiając przy herbacie na jej temat, doszły do wniosku, że panna Ashton jest „płocha” i że najbardziej prawdopodobnym powodem jej przyjazdu do Indii jest pragnienie złowienia męża. Ciągłe powtarzanie tej opinii przekonało o jej prawdziwości wszystkich stacjonujących w jednostce kawalerów, którzy mimo wielkiego uznania dla jej urody, niewymuszonego sposobu bycia i tego, że znakomicie trzymała się w siodle, nie chcieli znaleźć się wśród naiwnych ofiar tej łowczyni mężów, starali się więc konsekwentnie jej unikać. Nic zatem dziwnego, że Isobel miała dość Peszawaru i, gdy w jednostce pojawił się profesor Pelham-Martyn — wraz ze starym przyjacielem i towarzyszem wędrówek Sirdarem Bahadurem Akbarem Chanem, pstrokatą gromadką służących oraz personelem pomocniczym u boku, natychmiast się nim zainteresowała. W czterech jukach profesora znajdowały się botaniczne okazy, rękopis traktatu na temat genezy sanskrytu a także zaszyfrowane sprawozdanie z przeróżnych oficjalnych wydarzeń w dominiach Kompanii Wschodnioindyjskiej. W dodatku Hilary Pelham-Martyn był bardzo podobny do miłego i równie ekscentrycznego dżentelmena, jakim był nieżyjący już pan Ashton. Isobel uwielbiała ojca, możliwe więc, że to również wpłynęło na jej zainteresowanie profesorem. W jego towarzystwie miała też przyjemne poczucie bezpieczeństwa i swobody, ponadto do jej wyobraźni przemawiało wszystko, co go dotyczyło: styl życia, głębokie zainteresowanie Indiami i ich mieszkańcami, jego szpakowaty, kaleki przyjaciel Akbar Chan, wreszcie całkowite lekceważenie zachowania i poglądów takich osób, jak państwo Pemberthy. Paradoksalnie wszystkie te cechy profesora były dla niej symbolem zarówno ucieczki, jak i bezpieczeństwa. Dlatego z równym optymizmem wiązała się z profesorem węzłem małżeńskim, jak wkraczała na pokład S/S „Gordon Castle” w Tilbury, kiedy wyruszała w długą podróż do Indii. Tym razem jednak nie doznała rozczarowania.

Hilary traktował ją wprawdzie raczej jak ulubioną córkę niż jak żonę, było w tym jednak coś przyjemnie poufałego, co przydawało posmaku stabilizacji i ciągłości przypadkowemu obozowemu bytowaniu, które miało stać się jej udziałem przez najbliższe dwa lata, a że nigdy dotychczas nie była zakochana, nie miała skali porównawczej, która pozwoliłaby zmierzyć uczucie, jakim darzyła swego niedającego się ująć w jakiekolwiek ramy, niefrasobliwego i niekonwencjonalnego męża, więc ze swej sytuacji była bardzo zadowolona. Hilary pozwalał jej dosiadać konia po męsku i w ciągu dwóch szczęśliwych lat przemierzyli Indie wzdłuż i wszerz, penetrując podnóża Himalajów, następnie jadąc w głąb Kaszmiru szlakiem cesarza Akbara, by na zimę wracać na równiny między ruiny grobowców i pałaców zagubionych miast. Niemal przez cały ten czas Isobel pozbawiona była kobiecego towarzystwa, a jednak nie odczuwała jego braku. Zawsze miała pod ręką książki albo zebrane przez Hilary’ego okazy przyrodnicze, które należało sprasować i wpisać do katalogu. Wszystko to wypełniało jej wieczory, podczas gdy mąż i Akbar Chan grali w szachy lub toczyli zacięte spory na temat zawiłości polityki, religii, ludzkiego przeznaczenia i problemów rasowych.

Sirdar Bahadur Akbar Chan, posiwiały, ułomny eksoficer słynnego pułku kawalerii, ranny w bitwie pod Majani, przeszedł na emeryturę i schronił się w swej rodowej siedzibie nad brzegami rzeki Rawi, by spędzić resztę życia na takich zajęciach, jak uprawa ziemi i studiowanie Koranu. Mężczyźni poznali się, gdy Hilary rozbił obóz w pobliżu rodzinnej wioski Akbara Chana, i natychmiast poczuli do siebie sympatię. Mieli bardzo podobne charaktery i widzenie świata, Akbar zaś na myśl, że nie ruszy się z tego miejsca aż do śmierci, zaczął odczuwać niepokój i niezadowolenie.

— Jestem teraz owdowiałym starcem, moi synowie polegli w służbie dla Kompanii, a córka wyszła za mąż i nie potrzebuje mojej opieki. Nic mnie tu nie trzyma. Podróżujmy więc razem — powiedział Akbar Chan. — Dla kogoś, kto wszystko ma już za sobą, namiot jest lepszy niż cztery ściany domu.

Rozpoczęli więc wspólną wędrówkę i stali się poniekąd wesołą kompanią. Akbar Chan szybko odkrył, że pod zainteresowaniem przyrodą, ruinami i dialektami tego kraju kryje się inna działalność jego przyjaciela — sporządzanie sprawozdań na temat pracy administracji Kompanii Wschodnioindyjskiej na użytek pewnych członków rządu Jej Królewskiej Mości, którzy mieli powody podejrzewać, że w Indiach nie wszystko idzie tak dobrze, jak każą wierzyć oficjalne źródła. Akbar patrzył przychylnym okiem na pracę przyjaciela i służył nieocenioną pomocą, gdyż jego wiedza na temat rodaków pozwalała mu oceniać wartość ich wypowiedzi o wiele precyzyjniej, niż mógł to uczynić Hilary. Wspólnym wysiłkiem przez całe lata sporządzali i przesyłali kolejne meldunki i ostrzeżenia, z których wiele opublikowano w brytyjskiej prasie, a także wykorzystano w debatach podczas posiedzeń obu izb parlamentu. Czas pokazał, że mimo wszystkich korzyści, jakie te sprawozdania przyniosły, przyjaciele mogli równie dobrze ograniczyć się do zainteresowania przyrodą; opinia publiczna wolała nie przyjmować do wiadomości niepokojących wieści. Zresztą jak się zdaje, podobne nastawienie cechuje wszystkie narody.

Gdy Hilary niespodziewanie włączył do karawany żonę, podróż z przyjacielem trwała już od pięciu lat. Akbar Chan przyjął obecność Isobel ze spokojem, który wyznaczył jej miejsce w istniejącym dotychczas układzie, nie uznając tego faktu za szczególnie istotny. Tylko on z całej trójki nie był niemile zaskoczony, gdy okazało się, że Isobel jest w ciąży. Przecież wydawanie na świat dzieci jest obowiązkiem kobiety. No i oczywiście musiał to być syn.

— Zrobimy z niego oficera Korpusu Zwiadowców, jak jego wuj — powiedział Akbar Chan, dumając nad szachownicą. — Albo gubernatora prowincji.

Isobel, podobnie jak większość dziewcząt z jej pokolenia, nie miała najmniejszego wyobrażenia o tym, jak przebiega ciąża. Przez dłuższy czas nie rozpoznawała swego stanu, by następnie, ku własnemu zaskoczeniu, poczuć głębokie przerażenie. Pojawienie się niemowlęcia groziło istotnymi komplikacjami w obozowym życiu. Dziecko będzie wymagało nieustannej opieki, niańki, specjalnego jedzenia i… Tak, to było bardzo niepokojące.

Nie mniej zaskoczony Hilary zasugerował, z nadzieją, że może Isobel myli się co do swego stanu, kiedy jednak otrzymał jednoznaczne zapewnienie, że nie ma już żadnych wątpliwości, zapytał, kiedy dziecko ma się urodzić. Isobel nie miała najmniejszego pojęcia, jednak, ściągając brwi, spróbowała raz i drugi przebiec myślą kilka ostatnich miesięcy i posiłkując się palcami, wymieniła datę, która okazała się całkowicie błędna.

— Najlepiej zrobimy, jeśli udamy się do Peszawaru — zdecydował Hilary. — Tam znajdziemy doktora i inne kobiety. Myślę, że wystarczy, jeśli dotrzemy tam miesiąc przed rozwiązaniem. Albo, dla pewności, niech to będzie sześć tygodni.

I w ten właśnie sposób jego syn przyszedł na świat w samym środku głuszy, bez pomocy doktora, niańki ani jakiegokolwiek medycznego wsparcia.

Poza jedną lub dwiema żonami dozorców i kilkoma zawoalowanymi i anonimowymi kobietami spokrewnionymi z członkami personelu pomocniczego wyprawy, w obozie znajdowała się jeszcze tylko jedna niewiasta, z której pomocy można było skorzystać: Sita, żona Daja Rama, pierwszego koniuszego profesora. Ta góralka z okolic Kanganu w ciągu ostatnich pięciu lat okryła się podwójną niesławą, wydając na świat pięć córek, które natychmiast po urodzeniu umierały — ostatnia umarła w tygodniu poprzedzającym rozwiązanie Isobel, nie przeżywszy nawet trzech dni.

— Wygląda na to, że ona sama nie może rodzić synów — rzekł niezwykle wzburzony Daja Ram. — Ale, na bogów, ma chyba przynajmniej tyle rozumu, by pomóc w przyjściu na świat dziecka płci męskiej.

Tak więc to właśnie biedna, nieśmiała i wciąż bezdzietna Sita, podczas porodu Isobel wzięła na siebie rolę akuszerki.

Wykazała się na szczęście wystarczającą wiedzą, by odebrać noworodka płci męskiej.

Isobel nie umarła z jej winy. Zabił ją wiatr. Ten lodowaty wiatr wiejący od dalekich wysokogórskich śniegów zalegających nad przełęczami. Jego porywy wzbijały wirujące tumany pyłu i martwych sosnowych igieł, wpędzały je do namiotu, aż od przeciągu przygasał płomień lampy. Ten kurz niósł zarazki i infekcje, nieczystości spoza ich obozu, a także pochodzący z innych obozowisk brud, którego nie byłoby w jakiejś sypialni w Peszawarze, gdzie nad młodą matką roztoczyłby opiekę angielski doktor.

Trzy dni później noworodek został ochrzczony. Poproszono o to misjonarza, który przemierzając góry w drodze do Pendżabu, zatrzymał się nieopodal ich obozu. Obrzędu dokonał w niestabilnym brezentowym wiadrze, nadając dziecku, zgodnie z życzeniem ojca, imiona Ashton Hilary Akbar, i odjechał, nie zobaczywszy nawet matki, która — jak mu powiedziano — czuła się kiepsko, co w ogóle go nie zaskoczyło, przecież ta nieszczęsna dama w takim miejscu nie mogła liczyć na właściwą opiekę.

Gdyby opóźnił wyjazd o dwa dni, mógłby celebrować pogrzeb pani Pelham-Martyn, gdyż Isobel zmarła dwadzieścia cztery godziny po chrzcie syna i została pochowana przez męża i jego przyjaciela w najwyższym miejscu przełęczy, z którego rozciągał się widok na ich namioty. W uroczystości uczestniczyli pogrążeni w głębokim smutku wszyscy mieszkańcy obozu.

Hilary odczuwał ogromny żal i bolesną krzywdę: cóż, na miłość boską, ma teraz, po śmierci Isobel, począć z noworodkiem? Nie miał najmniejszego pojęcia o niemowlętach, wiedział tylko, że głośno płaczą i należy karmić je przez okrągłą dobę.

— Co my teraz, u licha, zrobimy? — pytał Akbara Chana, wpatrując się z urazą w syna.

Akbar Chan dźgnął dziecko kościstym palcem i roześmiał się, kiedy niemowlę go za niego chwyciło.

— Oho! To silny i odważny chłopak. Będzie z niego żołnierz, dowódca wielu konnych. Nie martw się o niego, mój przyjacielu. Żona Daja Rama będzie go karmiła, tak jak to robi od chwili jego urodzenia, bo przecież straciła własne dziecko. Stało się to z pewnością za sprawą Allaha, który ma pieczę nad wszystkim.

— Nie możemy go jednak trzymać w obozie — zaprotestował Hilary. — Musimy znaleźć kogoś, kto idzie na urlop, i kazać mu, by zabrał go do domu. Sądzę, że państwo Pemberthy kogoś polecą. Albo może młody William? Zaraz, najlepiej będzie zrobić tak: mam w Anglii brata, którego żona może się nim opiekować do chwili mojego powrotu.

Kiedy problem został rozwiązany, Hilary poszedł za radą Akbara Chana i przestał się zamartwiać. A ponieważ dziecko chowało się dobrze i rzadko słychać było jego płacz, obaj doszli do wniosku, że nie ma potrzeby spieszyć się do Peszawaru, i po wyryciu w głazie na grobie Isobel jej imienia, zwinęli obóz i ruszyli w kierunku Garhwalu.

Hilary nigdy nie wrócił do Peszawaru, a będąc bardzo roztargnionym, zapomniał o powiadomieniu zarówno swojego szwagra, Williama Ashtona, jak i któregokolwiek ze swych krewnych w Anglii, że został ojcem i jednocześnie wdowcem. Nieliczne okolicznościowe listy, które przychodziły ciągle jeszcze zaadresowane na nazwisko żony, od czasu do czasu przypominały mu o jego zobowiązaniach. Nigdy jednak nie znalazł wolnej chwili, by zająć się nimi natychmiast, odkładał to na później i niezmiennie o wszystkim zapominał. Doszło do tego, że Hilary nie pamiętał już o Isobel, a chwilami nawet o tym, że ma syna.

Ash-baba, pod takim bowiem imieniem znała syna Isobel zarówno jego mamka Sita, jak i cały obóz, spędził pierwszych osiemnaście miesięcy życia w wysokich górach i pierwsze kroki postawił na śliskiej trawie porastającej ich zbocza, z których rozciągał się widok na wyniosły jak wieża szczyt Nanda Devi i otaczające go wielkie połacie śniegu. Patrząc jak buszował po całym obozie, można go było wziąć za rodzone dziecko Sity; Isobel była śniadą pięknością o skórze barwy miodu, czarnych włosach i szarych oczach, a syn odziedziczył po niej całą urodę, Akbar uznał więc, że chłopiec wyrośnie na przystojnego mężczyznę.

Hilary zajmował się badaniem górskich dialektów i zbieraniem dzikich kwiatów, dlatego wyprawa nigdy nie obozowała zbyt długo w jednym miejscu. W końcu jednak od tych zajęć oderwały go sprawy poważniejszej natury i ekspedycja pozostawiła wzgórza za sobą, kierując się na południe, by ostatecznie dotrzeć poprzez Dźhansi i Sattarę do bujnej zieleni i długich białych plaż Wybrzeża Koromandelskiego.

Upał panujący na równinach i wilgoć południa nie służyły Ashowi-babie tak, jak przedtem chłodne górskie powietrze. Sita, sama pochodząc z gór, tęskniła do swoich stron i opowiadała chłopcu o domu na północy pośród wspaniałych górskich łańcuchów Hindukuszu. Snuła opowieści o lodowcach i śnieżnych lawinach, o ukrytych dolinach z rzekami pełnymi srebrnych pstrągów i zboczach pokrytych kwietnymi dywanami, gdzie na wiosnę powietrze nasycone jest wonią kwitnących sadów, i gdzie jabłka i orzechy dojrzewają podczas ospałych, złotych, letnich miesięcy. Z czasem bardzo polubił te historie, Sita wymyśliła więc dolinę, która będzie należeć tylko do nich. Pewnego dnia wybudują tam dom z gliny i sosnowego drewna z płaskim dachem, na którym rozłożą do suszenia kukurydzę i czerwony pieprz, posadzą migdałowce i grusze, będą też trzymać kozła, małpkę i kotka.

Ani Sita, ani żaden inny członek ekspedycji nie mówili po angielsku, więc Ash, skończywszy cztery lata, nie zdawał sobie sprawy, że język, w którym ojciec zwracał się do niego od czasu do czasu, jest jego językiem ojczystym. Jednak dzięki odziedziczonemu po Hilarym słuchowi do dialektów, poznał w tym obozie poliglotów kilka języków: afgański od Swaba Gula, hindi od Rama Ćanda, a tamilski, gudżarati i telegu od południowców. Z własnego wyboru posługiwał się jednak pendżabskim, którym mówili Akbar Chan, Sita i jej mąż Daja Ram.

Ash rzadko nosił europejskie ubrania, bo nie sprawdzały się w tamtejszym klimacie i obozowym życiu, ponadto niezbyt często zatrzymywali się w miejscach, w których można było je kupić. Ubierano go więc w stroje hinduskie, albo muzułmańskie, a spory na ten temat między Akbarem Chanem i Sitą, doprowadziły do ugody: strój hinduski przez jeden tydzień, muzułmański przez następny. Ten drugi zawsze w piątki (w mahometański szabas).

Pod pozorem badania dialektu gondyjskiego jesień roku 1855 spędzili na wzgórzach Sioni. Tam właśnie Hilary zredagował sprawozdanie z wydarzeń, które doprowadziły do dokonanej przez Kompanię Wschodnioindyjską aneksji (on nazwał to łupiestwem) księstw Nagpur, Dźhansi i Tandżore. W jego relacji na temat dymisji udzielonej przez Kompanię nieszczęsnemu komisarzowi i byłemu rezydentowi Nagpuru, panu Manselowi, który wskutek zgubnych podszeptów okazał pewną wielkoduszność wobec rodziny zmarłego radży (a także lekkomyślność każącą mu zaprotestować przeciw brutalności podjętej akcji), było ziarno prawdy.

Cała polityka Aneksji i Wydziedziczania, czyli przejmowania przez Kompanię każdego narodowego państewka, w którym zabrakło bezpośredniego następcy tronu — co pozostawało w sprzeczności z wielowiekową tradycją dopuszczającą, by bezdzietny mężczyzna mógł adoptować spadkobiercę spośród swoich krewnych — była, według Hilary’ego, odrażającym i niczym nieusprawiedliwionym działaniem, polegającym na bezczelnym grabieniu i okłamywaniu wdów i sierot. Władcy, o których mowa — tu Hilary podkreślił, że Nagpur, Dźhansi i Tandżore to tylko trzy przykłady państewek, które padły ofiarą tej nikczemnej polityki — byli prawomyślnymi stronnikami Kompanii, jednak lojalność ta nie uchroniła pozostałych po nich wdów i sierot przed utratą na rzecz Kompanii nie tylko praw do dziedziczenia tronu, lecz również kosztowności i całej rodzinnej schedy. W przypadku tytularnego księstwa Tandżore, wraz ze śmiercią radży wchłoniętego przez Kompanię prawem wydziedziczenia, zamiast syna w grę wchodziła córka i prezydent, niejaki Forbes, z godną podziwu odwagą, jeśli zważy się konsekwencje, jakie poniósł nieszczęsny Mansel, orędował za sprawą księżniczki, przekonując, że umowa zawarta między Tandżore i Kompanią przyznaje sukcesję spadkobiercom, bez określania ich płci. Jego argumentacja nie spotkała się jednak z jakimkolwiek odzewem. Do pałacu wkroczyły energicznie silne oddziały sipajów i przejęły wszystkie dobra — zarówno nieruchomości, jak i własność osobistą członków rodziny nieżyjącego władcy. Opieczętowano stemplami Kompanii całą biżuterię i wszystkie kosztowności, rozbrojono oddziały zmarłego radży, a mienie jego matki obłożono sekwestrem.

Najgorsze jednak — pisał Hilary — miało dopiero nastąpić, gdyż skutki tej akcji dotknęły wielu ludzi. W całym okręgu każdy posiadacz choćby najmniejszego skrawka ziemi, która kiedykolwiek należała do jednego z dawnych radżów Tandżore, był go pozbawiany i miał stawić się przed obliczem brytyjskiego komisarza w celu określenia swego statusu. Wszyscy ci, którzy utrzymywali się z dochodów z kasy państwowej, wpadali więc w panikę na wieść, że mogą stracić zatrudnienie. W ciągu tygodnia całe Tandżore, które dotychczas było jednym z najbardziej zadowolonych ze swej sytuacji księstw w dominiach Kompanii, opanowało wielkie rozgoryczenie. Ludność, która darzyła swoich władców wielkim szacunkiem, rozwścieczyła krzywda, jaka ją spotkała — nawet sipaje odmówili przyjęcia poborów. Również w Dźhansi było dziecko z królewskiej rodziny — co prawda tylko daleki kuzyn, jednak oficjalnie adoptowany przez nieżyjącego radżę — więc Lakszmi Bai, urocza wdowa po zmarłym władcy, przytoczyła długą listę przykładów świadczących o jego lojalności wobec Kompanii — bez skutku. Dźhansi ogłoszono „wydziedziczonym na rzecz brytyjskiego rządu”, włączono pod jurysdykcję gubernatora Prowincji Północno-Zachodnich, rozwiązano jego urzędy, zawieszono zarządzenia wydane przez administrację radży i błyskawicznie rozformowano wszystkie oddziały pozostające dotychczas w służbie księstwa.

— Nie można wymyślić niczego lepszego niż ten bezwzględny system rozboju — pisał Hilary — by wzniecić nienawiść, wywołać gorycz i oburzenie.

Zainteresowanie „Wspaniałej Brytyjskiej Opinii Publicznej” skupiało się jednak na innych sprawach. Indie były odległe zarówno fizycznie, jak i duchowo, natomiast wojna krymska zaczynała być przedsięwzięciem niezwykle kosztownym i męczącym. Ci nieliczni, których zaniepokoiła treść sprawozdań Hilarego, po kilku dniach o nich zapomnieli, podczas gdy Rada Starszych czcigodnej Kompanii Wschodnioindyjskiej uznała ich autora za „zdezorientowanego dziwaka” i próbowała odkryć jego tożsamość, by uniemożliwić mu przesyłanie sprawozdań za pośrednictwem poczty.

Usiłowania te jednak spaliły na panewce, gdyż sprawozdania Hilary’ego wędrowały do kraju niekonwencjonalnymi szlakami. I chociaż kilku urzędników traktowało te raporty podejrzliwie — a szczególnie „dotyczyło to zażyłej przyjaźni Hilary’ego z »pewnym tubylcem«” — to przecież nie dysponowali żadnymi dowodami przeciwko niemu, a same podejrzenia nie mogły ich zastąpić. Hilary nadal swobodnie podróżował po Indiach i starał się, jak mógł, uzmysłowić swemu synowi, że największym grzechem, jakiego może dopuścić się człowiek, jest niesprawiedliwość, z którą należy nieustannie ze wszystkich sił walczyć, nawet jeśli nie ma zbyt wielkiej nadziei na zwycięstwo.

— Pamiętaj o tym zawsze, Ashtonie. Kimkolwiek zostaniesz, bądź sprawiedliwy. „Czyń tak, jak chciałbyś, żeby tobie czyniono”. Oznacza to, że nigdy nie wolno ci postępować nieuczciwie. Nigdy. W żadnych okolicznościach i w stosunku do nikogo. Rozumiesz?

Ashton oczywiście nie rozumiał, gdyż był za mały, jednak lekcja powtarzana dzień po dniu spowodowała, że zaczynał rozumieć znaczenie tego, do czego zmierzał Burra-Sahib (chłopiec w myślach nigdy nie nazywał ojca inaczej), mówił mu o tym również wujek Akbar, opowiadając różne historie i cytując Świętą Księgę, by zilustrować tezę, że „zwykły człowiek jest wspanialszy niż królowie”, i że kiedy Ashton dorośnie i stanie się mężczyzną, sam tę prawdę odkryje. Musi więc nieustannie starać się być uczciwy, bo w tamtych czasach wiele nieprawości czynili ludzie opanowani żądzą władzy.

— Dlaczego ludzie się temu poddają? — pytał Akbara Chana Hilary. — Są ich przecież miliony wobec garstki skupionej w Kompanii. Dlaczego nikt nic nie robi, nikt nie stawia oporu?

— Pewnego dnia do tego dojdzie — odparł łagodnie Akbar.

— Im prędzej, tym lepiej — rzucił ostro Hilary, chcąc jednak być sprawiedliwym, dodał, że w tym kraju jest też pewna liczba uczciwych sahibów, takich jak Lawrence, Nicholson i Burns, jak Mansel i Forbes, jak młody Randall w Lundżore i setka innych, ale są też inni, w Simli i Kalkucie, których należy pozbawić władzy — nadęci, chciwi i tępi starzy mężczyźni stojący jedną nogą w grobie, o umysłach zmętniałych od słonecznego żaru i zadufania, z chorobliwym poczuciem własnej ważności. W stacjonującej w Indiach armii trudno było znaleźć brytyjskiego oficera poniżej siedemdziesiątki.

— Nie jestem człowiekiem wyzutym z uczuć patriotycznych — zaznaczył z naciskiem Hilary — nie widzę jednak niczego chwalebnego w głupocie, niesprawiedliwości i najzwyklejszej niekompetencji, jaka pleni się na eksponowanych stanowiskach. A wszystkie te plagi w wielkiej obfitości dotykają dzisiejszą administrację.

— Nie będę się z tobą na ten temat spierał — odrzekł Akbar Chan. — To jednak przeminie i dzieci waszych dzieci zapomną o przewinach, a będą pamiętać tylko o tym, co chwalebne, podczas gdy nasze wnuki zachowają w pamięci jedynie uciemiężenie, odrzucając wszystko, co uczyniliście dobrego. A przecież jest tego niemało.

— No dobrze, dobrze. — Hilary zaśmiał się sztucznie. — Niewykluczone, że sam jestem nadętym i ograniczonym starym głupcem. I może gdyby te wszystkie tępaki z Kompanii, na których sarkam, były Francuzami, Holendrami albo Niemcami, nie przejmowałbym się tym wszystkim aż tak bardzo, uznając, że przecież niczego innego nie można się było po nich spodziewać i umacniając się w poczuciu własnej wyższości. Ale martwię się, bo ci ludzie należą do mojej nacji i chciałbym, żeby reprezentowali to, co najlepsze.

— Tylko Bóg jest doskonały — zauważył sucho Akbar. — My zaś, jego stworzenia, bez względu na kolor skóry jesteśmy źli i ułomni. Są jednak wśród nas tacy, którzy łakną prawości, i w nich cała nadzieja.

Hilary nie napisał już więcej ani jednego sprawozdania z działalności Kompanii Wschodnioindyjskiej, Generalnego Gubernatora i Rady, zwracając się ku sprawom, które zawsze interesowały go najbardziej. Powstałe w wyniku tego rękopisy, w przeciwieństwie do zaszyfrowanych raportów, wysyłane były zwykłą drogą pocztową. Otwierano je i sprawdzano, a władze utwierdzały się w swojej opinii, że profesor Pelham-Martyn jest tylko ekscentrycznym erudytą pozostającym poza wszelkimi podejrzeniami.

Raz jeszcze obóz zwinął namioty i zostawiając za sobą palmy i świątynie południa, ruszył powoli na północ. Ashton Hilary Akbar obchodził swoje czwarte urodziny w stolicy Mogołów, otoczonym murami centrum Delhi, gdzie Hilary musiał dokończyć, zredagować i wysłać rękopis swojej najnowszej, i ostatniej, książki. Wujek Akbar wykorzystał okazję, ubrał Asha w najpiękniejszy strój muzułmański i zabrał na modły do Dźama Masdźid, przepysznego meczetu wybudowanego przez cesarza Szahdżahana, naprzeciwko murów Lal Kil, wspaniałego Czerwonego Fortu na brzegach rzeki Jamuny.

Ponieważ był piątek, meczet pękał w szwach. Tłum był tak wielki, że mnóstwo ludzi, nie znajdując miejsca na dziedzińcu, wspięło się na wrota. Dwóch z nich spadło ponosząc śmierć na miejscu.

— Tak było im sądzone — stwierdził wujek Akbar i wrócił do modłów. Ash bił pokłony, klękał i wstawał, naśladując innych wiernych, a później wujek Akbar nauczył go modlitwy Szahdżahana, zwanej chutpa, zaczynającej się od słów:

O, panie! Uczyń łaskę wierze islamu i jego wyznawcom poprzez zapewnienie nieustającej władzy i majestatu Twego wiernopoddańczego sługi Sułtana, syna Sułtana, Cesarza, syna Cesarza, Władcy dwóch Kontynentów, Pana Dwóch Mórz, Wojownika w służbie Boga, Cesarza Abdula Muzafara Szahabuddina Muhammada Szahdżahana Gaziego…

— Co to jest morze? — dociekał Ash. — I dlaczego mówi się tylko o dwóch morzach? Kto wreszcie sprawił, że ci dwaj ludzie spadli z wrót i się zabili?

Sita odpowiedziała ubraniem swego przybranego syna w religijny strój hindu i zabrała go do świątyni znajdującej się w obrębie murów, gdzie za kilka miedziaków kapłan w żółtej szacie naznaczył mu czoło małą plamką czerwonej mazi. Potem Ash przyglądał się, jak Daja Ram odprawia pudźę przed starożytnym bezkształtnym głazem symbolizującym boga Sziwę.

Akbar Chan miał w Delhi wielu przyjaciół i w normalnej sytuacji chciałby zabawić tam dłużej, tego jednak roku uświadomił sobie istnienie dziwnych, niepokojących, ukrytych prądów, a rozmowy z przyjaciółmi wyprowadzały go z równowagi. Po mieście krążyło mnóstwo niesamowitych pogłosek, a na wąskich hałaśliwych uliczkach i zatłoczonych bazarach dawało się wyczuć napięcie i złowieszcze, tłumione podniecenie. Wywołało to w Akbarze uczucie silnego lęku i świadomość nadciągającego nieszczęścia.

— W powietrzu wisi coś niedobrego — oznajmił. — To źle rokuje ludziom twojej rasy, mój przyjacielu, i nie chciałbym, żeby naszemu chłopcu stała się krzywda. Wyjedźmy stąd tam, gdzie powietrze jest czystsze. Nie lubię miast. W nich rodzi się głupota, tak jak na kupie łajna lęgną się muchy i robaki. A tu wykluwa się coś jeszcze gorszego.

— Masz na myśli powstanie? — zapytał nieporuszony Hilary. — To dotyczy połowy Indii. Sądzę też, że im prędzej to nastąpi, tym lepiej. Potrzebujemy jakiegoś wybuchu, który oczyści atmosferę i wytrąci tych matołów w Kalkucie i Simli ze stanu egoistycznej błogości.

— Masz rację, jednak eksplozja zabija i nie chcę, żeby mój chłopiec musiał płacić za błędy rodaków.

— Chciałeś chyba powiedzieć „twój chłopiec” — poprawił go nieco szorstko Hilary.

— No więc nasz. Chociaż on bardziej lubi mnie niż ciebie.

— Tylko dlatego że go rozpieszczasz.

— Nie sądzę. Jest tak, ponieważ go kocham, i on o tym wie. Jest synem twojego ciała, lecz mojego serca, i nie chciałbym, żeby, kiedy w końcu rozpęta się burza, spotkała go jakaś krzywda. Czy ostrzegłeś już swoich przyjaciół w garnizonie?

Hilary odparł, że robił to wiele razy, jednak nikt nie chciał mu wierzyć, i cały kłopot polega zarówno na tym, że nie tylko ludzie na wysokich stanowiskach, członkowie Rady w Kalkucie i urzędnicy państwowi w Simli, wiedzą zbyt mało o stanie umysłów tych, którymi rządzą, ale też na tym, że podobną ignorancję wykazuje również wielu oficerów armii.

— Nie tak to bywało w dawnych czasach. — Akbar westchnął z żalem. — Teraz jednak generałowie są starzy, grubi i znużeni, ich oficerowie zaś zmieniają się tak często, że nie mają czasu poznać obyczajów swoich podwładnych czy dostrzec oznak niepokoju wśród sipajów. Nie podoba mi się ta historia z Barakpurem. To prawda, że zbuntował się tam tylko jeden sipaj, kiedy jednak zastrzelił swojego oficera i groził, że zabije samego Naczelnego Sahiba, reszta jego towarzyszy przyglądała się w milczeniu, nie próbując temu przeciwdziałać. Myślę jednak, że niesłusznie rozwiązano ten pułk po powieszeniu winowajcy, ponieważ mamy teraz trzystu pozbawionych zwierzchnictwa mężczyzn, którzy dołączą do innych niezadowolonych. Sądzę, że wynikną z tego kłopoty. I to bardzo szybko.

— Ja też. A gdy to nastąpi, moi rodacy będą jednocześnie zaszokowani i rozzłoszczeni takim brakiem lojalności i niewdzięcznością. Przekonasz się.

— Być może, jeśli to przeżyjemy — odrzekł Akbar Chan. — I dlatego właśnie powtarzam: ruszajmy w góry.

Hilary spakował część swoich rzeczy do pudeł, a pozostałe zostawił w domu znajomego w garnizonie za pasmem wzgórz. Przed opuszczeniem Delhi zamierzał napisać kilka zaległych od lat listów, lecz raz jeszcze odłożył to na później; Akbar Chan naglił do odjazdu, ponadto uznał, że kiedy już znajdą się w górach, w ciszy i spokoju, będzie mnóstwo czasu na takie nudne zajęcie. Korespondencja była tak bardzo zaniedbana, że dodatkowy miesiąc lub dwa nie zrobią większej różnicy. Uspokojony takim rozumowaniem, władował stos niezałatwionych listów — wśród których znajdowało z pół tuzina przesyłek adresowanych do jego zmarłej żony — do kartonowego pudła opatrzonego napisem „pilne” i przeszedł do ciekawszych spraw.

Istnieje książka, która ukazała się jesienią 1856 roku (Nieznane dialekty Hindustanu, tom I, autor H.F. Pelham-Martyn, doktor nauk przyrodniczych, członek Królewskiego Towarzystwa Geograficznego, członek Armii Zbawienia itd, itp.), opatrzona dedykacją:

Ashtonowi Hilaremu Akbarowi w nadziei, że książka ta obudzi w nim zainteresowanie przedmiotem, który dla autora był źródłem niewyczerpanej radości.

H. F. P-M.

Wówczas jednak i Hilary, i Akbar Chan już od pół roku spoczywali w mogiłach i nikt nie zadał sobie trudu, by dociec, kim był Ashton Hilary Akbar.

Wyprawa posuwała się na północ w kierunku niziny Teraj u podnóży Himalajów, i właśnie tam na początku kwietnia, kiedy nadeszły cieplejsze dni i skończyły się zimne noce, spadła na nich klęska.

Niewielka grupka pielgrzymów z Hardwaru, której udzielili gościny, przywlokła do nich cholerę. Jeden z przybyłych zmarł jeszcze przed świtem, a jego towarzysze rozpierzchli się, zostawiając ciało, które służba znalazła rano. Do wieczora zaraziło się trzech ludzi Hilary’ego, a cholera dokonała swego ohydnego dzieła tak szybko, iż żaden z nich nie doczekał brzasku. W obozie wybuchła panika — wiele osób porzuciło swoje mienie i się ulotniło. Następnego dnia zachorował Akbar Chan.

— Uciekaj stąd — wyszeptał do Hilary’ego. — Zabierz chłopca i wynoś się szybko, bo inaczej ty także umrzesz. Nie przejmuj się. Jestem stary, kulawy, bez żony i dzieci, dlaczego więc miałbym obawiać się śmierci? Ty jednak masz tego chłopca… a synowi potrzebny jest ojciec.

— Ty byłeś dla niego lepszym ojcem niż ja — rzekł Hilary, trzymając przyjaciela za rękę.

Akbar Chan się uśmiechnął.

— Wiem o tym, ponieważ do niego należy moje serce i ja nauczyłbym go… nauczyłbym… Ale już na to za późno. Wyruszajcie jak najszybciej.

— Nie mamy dokąd pójść. Kto potrafi uciec przed cholerą? Jeśli się stąd ruszymy, ona pójdzie za nami. Słyszałem, że w Hardwarze każdego dnia umiera ponad tysiąc osób. Tu będzie nam o wiele lepiej niż w miastach, a tobie wkrótce się poprawi. Masz silny organizm i wyjdziesz z tego.

Akbar Chan jednak umarł.

Hilary bardziej opłakiwał stratę przyjaciela niż śmierć żony. Po pogrzebie poszedł do namiotu, gdzie napisał listy: jeden do brata mieszkającego w Anglii, drugi do swojego prawnika. Do pism załączył pewne dokumenty i zachowane dagerotypy. Z całości sporządził mały pakiet, który starannie zawinął w kawałek impregnowanego jedwabiu. Kiedy już się z tym uporał i zapieczętował pakunek woskiem, znów sięgnął po pióro i zaczął pisać trzeci list, ten tak bardzo spóźniony list do brata Isobel, Williama Ashtona, do tej pory nienapisany, choć przez wiele lat nosił się z myślą o dopełnieniu tego obowiązku. Niestety, odkładał to zbyt długo. Cholera, która zabiła jego przyjaciela, wyciągnęła kościstą rękę i trąciła jego ramię — pióro wysunęło mu się z palców i spadło na podłogę.

Godzinę później, wydobywając się na chwilę z kleszczy agonii, Hilary złożył kartkę z niedokończonym listem, z wielkim trudem ją zaadresował i zaczął wołać tragarza, Karima Buksa, jednak on również był umierający i dopiero po długim czasie Sita, gnana niepokojem przez porażony epidemią obóz, nadeszła z latarnią sztormową i jedzeniem dla Burra-Sahiba.

Dziecko było z nią, kiedy jednak ujrzała, w jakim stanie jest jego ojciec, wypchnęła Asha z zakażonego namiotu i nie pozwoliła mu wchodzić do środka.

— Dobrze zrobiłaś — wydyszał Hilary. — Zawsze mówiłem, że jesteś rozsądną kobietą. Opiekuj się nim, Sito. Zabierz go do swojej rodziny, nie pozwól mu… — Zrozumiał, że nie zdoła dokończyć zdania, więc znalazł po omacku złożoną kartkę i opieczętowany pakiecik i wcisnął jej do ręki. — Pieniądze są w blaszanym pudełku, zabierz je. O tak, dobrze. Powinno wam wystarczyć na dotarcie do…

Targnęła nim kolejna konwulsja, więc Sita, chowając pieniądze i papiery w fałdach sari, wyszła na dwór, chwyciła chłopca za rączkę i pospiesznie zaprowadziła do jego namiotu, gdzie ułożyła go do snu, po raz pierwszy ku oburzeniu dziecka bez śpiewania piosenek i opowiadania bajek, co zawsze było częścią rytuału zasypiania. Hilary zmarł tej nocy, a do popołudnia następnego dnia cholera pochłonęła cztery następne istnienia, wśród nich Daja Rama. Pozostali przy życiu, a była ich garstka, ogołocili opuszczone namioty ze wszystkiego, co przedstawiało jakąkolwiek wartość, i zabrawszy konie i wielbłądy, umknęli na południe, na nizinę Teraj, porzucając właśnie owdowiałą Sitę, gdyż obawiali się, że może być zarażona przez zmarłego męża. Przy Sicie został czteroletni sierota — Ash-baba.

Po latach Ash nie pamiętał wielu rzeczy, jednak ta noc zapadła mu głęboko w pamięć: gorąco i księżycowa poświata, odrażające głosy szakali i hien wadzących się między sobą przy akompaniamencie warczenia w odległości rzutu kamieniem od mizernego namiotu, w którym drżąca Sita przykucnęła obok niego i nasłuchując, próbowała bez powodzenia rozwiać jego lęki i skłonić go, by zasnął. Łopot skrzydeł i krakanie ciężkich z przejedzenia sępów, które obsiadły drzewo sal, wreszcie mdlący odór rozkładu i poczucie dojmującego osamotnienia w sytuacji, której nie potrafił zrozumieć, a nie było nikogo, kto mógłby mu cokolwiek wyjaśnić.

Ash nie czuł strachu, ponieważ nigdy dotąd nie miał powodu, żeby czegokolwiek się bać, zaś wujek Akbar uczył go, że mężczyźnie nigdy nie wolno okazywać lęku. Z natury był dzieckiem nieprzeciętnie odważnym, a życie w obozie, który wędrował przez dżunglę, pustynie i dziewicze łańcuchy górskie, pozwoliło mu poznać zwyczaje dzikich zwierząt. Nie rozumiał jednak, dlaczego Sita płacze i drży, i dlaczego nie pozwoliła mu zbliżyć się do Burra-Sahiba, nie pojmował też, co przydarzyło się wujkowi Akbarowi i innym. Wiedział, że nie żyją, ponieważ oglądał już kiedyś śmierć: zastrzelone tygrysy, a gdy pozwolono mu przyczaić się w makanie, ambonie zawieszonej na drzewie, u boku wujka Akbara — zdobycz, na którą czatowali, a także kozy i młode byczki powalone i na wpół pożarte poprzedniego dnia przez tygrysa. I czarnego kozła, kaczkę i kuropatwę upolowane na obiad. Wszystkie te stworzenia były nieżywe, ale przecież wujek Akbar nie mógł być tak samo martwy jak one. Musi istnieć coś niezniszczalnego, coś, co zostaje po mężczyznach, którzy z tobą spacerowali, rozmawiali, opowiadali ci historie, po mężczyznach, których kochałeś i darzyłeś szacunkiem. Tylko gdzie to się podziało? Wszystko było bardzo zagadkowe i Ash nic z tego nie rozumiał.

Sita ściągnęła cierniste gałęzie, które przedtem osłaniały obóz, by spiętrzyć je wysoko wokół namiotu Asha. I całe szczęście, że to zrobiła, gdyż koło północy para lampartów przegnała szakale i hieny, zdobywając sobie pierwszeństwo w oczekiwaniu na biesiadę, przed świtem zaś nad drzewami poniósł się ryk tygrysa, a potem, w dziennym świetle, w odległości metra od ich wątłej ciernistej zapory, ujrzeli ślady jego łap.

Tego ranka zabrakło mleka, zostało też bardzo mało jedzenia. Sita jednak dała dziecku resztkę ciapatów, czyli przaśnych indyjskich chlebków, po czym zawiązała w tobołek kilka rzeczy, wzięła Asha za rękę i uwolniła go od koszmaru śmierci i pustki, którymi straszył obóz.

Ciąg dalszy w wersji pełnej