"Pisanie to bardzo bolesna przyjemność". Listy 1951-1967 - ebook

WSTĘP

O ile Zbigniewa Herberta nie trzeba szerzej przedstawiać¹, o tyle Henryk Święcicki należy do osób znanych głównie w środowisku literackim i artystycznym Olsztyna i tam pamięć o nim jest jeszcze żywa. Korespondencja tych jakże odmiennych twórców, prowadzona w latach 1951–1967, publikowana jest po raz pierwszy. Oddajemy do rąk czytelników nie tylko szczególny, nie znany badaczom, a co dopiero szerszemu kręgowi, dokument przyjaźni, ale przede wszystkim, ze względu na fakt, że zachowały się głównie listy Herberta², intrygujący portret autora _Pana Cogito_.

Obu korespondentów łączyło kresowe pochodzenie i zamiłowanie do literatury i malarstwa. Święcicki urodził się w 1926 roku w Wilnie i był o dwa lata młodszy od urodzonego we Lwowie Herberta. Ich doświadczenia przedwojenne i z czasów drugiej wojny światowej były całkowicie odmienne i zarówno w przypadku jednego, jak i drugiego wpłynęły znacząco na ich światopoglądy, a co za tym idzie – także na twórczość.

Losy wojenne Święcickiego są trudne do odtworzenia. Pisał o nich lakonicznie w życiorysach na potrzeby różnych instytucji, podawał nieprecyzyjne informacje, być może celowo mylił ślady. Kiedy w 1950 roku zapisuje się na studia na Uniwersytecie Warszawskim³, w ankiecie personalnej nadmienia, że rodziców nie było stać na jego kształcenie, przerwał więc naukę w 1939 roku, po ukończeniu pierwszej klasy w Ogólnokształcącym Gimnazjum i Liceum im. A. Mickiewicza w Wilnie, żeby pracować wraz z ojcem jako ślusarz. W 1940 roku czternastoletni Henryk wyjechał do Związku Radzieckiego⁴, gdzie terminował u tokarza, a następnie u wulkanizatora. W życiorysie z 1969 roku pisał z kolei: „W roku 1940 znalazłem się w ZSRR, gdzie uczyłem się i pracowałem w FZU (Fabrycznaja Zawodzkaja Uczyliszcza)”⁵.

Niemal w każdym z życiorysów (bez podawania okoliczności i miejsc) wspominał o wstąpieniu w 1943 roku na ochotnika do Armii Czerwonej. Przytoczmy zrobiony przez niego własnoręcznie odpis z książeczki wojskowej: „Data rozpoczęcia służby, jednostka wojskowa, zajmowane funkcje i data ukończenia służby: 28 VII 1943 r. powołany przez R.K.U. Żytomierz i wcielony do 1 zap. p. p. w Żytomierzu. I 44 r. przeniesiony do 4 brygady Inż. Sap. i zaprzysiężony. IX 44 r. przeniesiony do komp. łączności na 3-m-cy kurs przy 4-tej bryg. sap. 22 46. Zdemobilizowany”⁶. Odpis ten należałoby skorygować, gdyż użyta interpunkcja wprowadza w błąd: z 1. Zapasowego Pułku Piechoty (którego formowanie rozpoczęto w lipcu 1943 roku) mógł zostać przeniesiony do 4. Brygady Inżynieryjno-Saperskiej (zwanej także Brygadą Saperów) we wrześniu roku 1944, gdyż zaczęła się ona formować dopiero pod koniec sierpnia tego roku. Trafił tam do 25. Batalionu Inżynieryjno-Saperskiego, gdzie pobierał żołd od października 1944 do stycznia 1945 roku⁷. Ani w literaturze przedmiotu, ani w Centralnym Archiwum Wojskowym nie ma informacji dotyczących kompanii łączności przy 4. Brygadzie Saperów, trudno więc odnieść się do zapisu na ten temat. Dwa zaświadczenia wydane po zakończeniu wojny mówią o przebiegu służby wojskowej Święcickiego: 1) świadectwo pochwalne wydane 8 listopada 1945 roku przez Dowództwo 4. Brygady Saperów: „ podziękowanie saperowi Święcickiemu Henrykowi s. Jana (25-ty Inż. Sap. Batalion) za ofiarną i sumienną pracę przy całkowitym rozminowaniu terenów Polski”⁸; 2) charakterystyka napisana prawdopodobnie w lutym 1946 roku: „Szeregowy Święcicki Henryk pełni obowiązek służby wojskowej od dn. 28 VII 1943 r. przez cały czas pełni obowiązek służby wojskowej w charakterze telegrafisty przy Komp. Administr. 4. Inż. Sap. Brygady. Z jednostką przeszedł szlak bojowy, brał udział przy forsowaniu rzeki Nissy, brał w boju zdobyciu Bautzen i Drezno. Po przyjeździe z frontu brał udział w rozminowywaniu terenów woj. Krakowskiego i Wrocławskiego. Jest dobrym telegrafistą, może w zupełności pracować na samodzielnym stanowisku cywilnym”⁹. Służbę wojskową zakończył 24 lutego 1946 roku jako szofer w kompanii administracyjnej 4. Brygady Saperów, w której służył niewiele ponad miesiąc – jego jednostka stacjonowała wówczas w Poznaniu¹⁰.

Drogi życiowe Herberta i Święcickiego skrzyżowały się w Gdańsku. Herbert wspominał w liście do Haliny Misiołek, że było to w „Klubie Malwiny”¹¹ – domyślać się należy, że autorowi _Struny światła_ chodziło o Bractwo Literackie w Gdańsku-Wrzeszczu, sekcję Oddziału Gdańskiego Związku Literatów Polskich, którego animatorką była Malwina Szczepkowska (1909–1977), pisarka, teatrolog, reżyserka. Sądząc z listów Święcickiego do przyszłej żony, należał on do Bractwa Literackiego już w październiku 1949 roku¹². Spotkanie nastąpiło zapewne na przełomie lat 1949–1950¹³. Herbert miał wówczas ukończone studia ekonomiczne i prawnicze, rozpoczynał studia filozoficzne na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, był po debiucie publicystycznym (teksty w „Tygodniku Wybrzeża” i „Słowie Powszechnym”), kierował biurem Oddziału Gdańskiego ZLP. Święcicki zaś w roku akademickim 1949/1950 uczęszczał na zajęcia Studium Przygotowawczego do Szkół Wyższych w Gdańsku-Oliwie, dokąd został skierowany przez Zarząd Wojewódzki Związku Młodzieży Polskiej w Olsztynie. Wcześniej, w 1948 roku, ukończył czwarty semestr Państwowego Koedukacyjnego Gimnazjum i Liceum dla Dorosłych w Olsztynie, po czym przez rok udzielał się społecznie w ZMP i w olsztyńskim Oddziale Wojewódzkim Towarzystwa Przyjaciół Żołnierza. Rozpoczynając naukę w Studium Przygotowawczym, myślał o medycynie, jednak komisja egzaminacyjna na podstawie uzyskanych ocen zweryfikowała jego zamiary i skierowała go na studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim¹⁴. W pierwszym indeksie Święcic­kiego widnieje jedynie wpis o odbyciu szkolenia bibliotecznego oraz adnotacja z 7 grudnia 1950 roku, że „studiów nie rozpoczął z powodu przeniesienia się na UMK”¹⁵. Cel przeprowadzki do Torunia był jednoznaczny – mieszkała tam i rozpoczynała studia polonistyczne poznana już wiosną 1947 roku Maria Filipowicz, jego przyszła żona. Nie jest jasne, dlaczego Święcicki – zainteresowany literaturą – zmienił kierunek studiów na prawnicze; w podaniu o zgodę na przeniesienie się z UW pisał lakonicznie i pewnie tylko wymijająco: „polonistyka nie odpowiada mi”¹⁶.

Zapewne przypadek sprawił, że pod koniec 1950 lub na początku 1951 roku Herbert spotkał się ze Święcickim ponownie, tym razem w Toruniu. Studiował wtedy filozofię u profesora Henryka Elzenberga, pracował w Muzeum Pomorskim w Toruniu oraz pisywał do toruńskiej mutacji „Ilustrowanego Kuriera Polskiego”, a także do „Tygodnika Powszechnego” i „Słowa Powszechnego”, współpracował również z Rozgłośnią Pomorską w Bydgoszczy i Toruniu Polskiego Radia.

W połowie 1951 roku opuścił Toruń (bardzo rzadko wracał potem do tego miasta) i wtedy właśnie rozpoczyna się korespondencja ze Święcickim, z której zachowały się głównie listy Herberta, pieczołowicie przechowywane przez adresata, a po jego śmierci przez wdowę Marię. Niezachowanie się listów Święcickiego do Herberta – a można przypuszczać, że było ich więcej niż tych pisanych przez Herberta do Święcickiego – stanowi zagadkę, na temat której możemy jedynie snuć hipotezy.

Początek korespondencji to niewątpliwie świadectwo bezinteresownego patronatu¹⁷ Herberta nad miłośnikiem literatury próbującym swoich sił w poezji, prozie, publicystyce, a więc tam, gdzie przyszły autor _Struny światła_ sam miał już doświadczenie i publikacje. Ich wymiana listów jest najintensywniejsza przez pierwsze dwa lata, kiedy Święcicki studiuje w Toruniu, a Herbert próbuje sobie zorganizować życie w Warszawie. Herbert dużo publikuje w czasopismach: wiersze, recenzje książek, wystaw muzealnych, spektakli teatralnych; próby poetyckie Święcickiego z tamtego okresu, poza dwoma wyjątkami, nie ukazują się drukiem¹⁸, mimo pozytywnych opinii o nich Herberta. W marcu 1953 roku Święcic­ki przerywa studia w trakcie trzeciego roku z powodu „psychonerwicy znacznego stopnia oraz wysokiego nadciśnienia”¹⁹, a niedługo potem przenosi się z żoną do Olsztyna, gdzie przez dwa lata ­będzie pracował jako cenzor i starszy cenzor w Wojewódzkim Urzędzie Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, równocześnie redagując „Świat i My”, tygodniowy dodatek do „Głosu Olsztyńskiego”. Przez te dwa lata (czerwiec 1953–sierpień 1955) zaprzestają kontaktu ze sobą. Wymianę listów wznawia Święcicki, który pisząc o tym okresie i swoich zajęciach, nie wspomina o pracy cenzora. Czy w czasie ich spotkania w Warszawie jesienią 1955 roku Herbert dowiedział się o niej, a także o tym, że Święcicki właśnie wstąpił w szeregi PZPR? Może się domyślał i dyskretnie o to nie pytał, wśród jego ówczesnych dobrych znajomych²⁰ byli wszak członkowie partii i z powodu ich przynależności nie zrywał kontaktów.

Przez kolejne dwa lata, kiedy Święcicki tworzy pismo „Mazury i Warmia”, Herbert wspiera jego działania, daje mu wskazówki warsztatowe, dotyczące twórczości prozatorskiej już tylko, gdyż Święcicki zaprzestał pisania wierszy. Zamieszcza w piśmie przyjaciela kilka wierszy i recenzję. Uczestniczy w spotkaniach autor­skich w Olsztynie i okolicach, nawiązuje kontakty z innymi animatorami kultury w tym mieście. Gości u Święcickich, czego dowodem są wzmianki w listach i zachowane fotografie.

Tytuł „Mazury i Warmia” ma krótki żywot: od kwietnia 1956 roku pismo ukazuje się jako „Warmia i Mazury”, Święcicki zostaje odsunięty od kierowania nim, obejmuje funkcję sekretarza redakcji. Zamieści tam jeszcze kilka swoich opowiadań, pod pseudonimem Henryk Horosz²¹. W 1957 roku tworzy nowe pismo, „Panoramę Północy”, które zdobywa zasięg ogólnopolski, i zostaje jego redaktorem naczelnym. Niedługo potem Herberta nie ma już w Polsce, dwa lata przebywa we Francji, wyjeżdżając stamtąd do Anglii i Włoch. Tuż po powrocie, w lipcu 1960 roku, podczas poby­tu w Augustowie, odzywa się do poszukującego go Święcickiego. Odwiedza go w Olsztynie, odradza się przerwana więź, co zaowocuje między innymi reportażem Święcickiego z wizyty u Herberta w Warszawie jesienią 1962 roku oraz cyklem piętnastu _Felietonów z obrazkiem_ Herberta o jego ulubionych malarzach, które zostały zamieszczone w „Panoramie Północy” w 1963 roku. W roku 1960 pojawiają się w listach Święcickiego pierwsze wzmianki o jego nowej pasji – malowaniu. Herbert utwierdza go w wierze w talent malarski nie tylko prywatnymi pochwałami, ale również opublikowanym w 1962 roku we „Współczesności” entuzjastycznym tekstem _O Henryku Horoszu i jego malarstwie_²² z okazji pierwszej publicznej wystawy, która odbyła się w ramach Salonu „Współczesności” w Staromiejskim Domu Kultury w Warszawie. Tekst ten okazał się niezmiernie ważny dla przyszłej kariery artystycznej Święcickiego – jego fragmenty były wykorzystywane w drukach towarzyszących prawie wszystkim kolejnym wystawom artysty.

W lipcu 1961 roku pojawia się w korespondencji poety i malarza wątek Paryża. Święcicki wyjeżdża tam na początku maja tegoż roku, spędza ponad dwa miesiące, malując i bezowocnie starając się o wystawienie swych prac²³. Nie zrażony niepowodzeniem, wyjeżdża ponownie w tym samym celu w listopadzie 1963 roku, zamieszkuje w tym samym hotelu co Katarzyna Dzieduszycka, przyszła żona Herberta. Na początku grudnia Herbert przyjeżdża z Londynu do Paryża, spotykają się często aż do wyjazdu Święcic­kiego do Polski pod koniec stycznia roku następnego, lecz wydaje się, że odtąd ich kontakty słabną.

Prawdopodobnie przed trzecim wyjazdem Święcickiego do Paryża, w 1965 roku, dochodzi do spotkania i rozmowy, która każe Herbertowi zrewidować ich wzajemne relacje. Tuż po największym sukcesie Święcickiego, jakim była wystawa jego prac w paryskiej Galerie Maywald w czerwcu i lipcu 1965 roku, kończy się zachowana korespondencja.

W październiku 1965 roku Herbert wyjechał za granicę, do kraju powrócił na dobre we wrześniu 1971 roku jako uznany w świecie poeta i eseista, coraz głośniej wyrażający swój sprzeciw wobec ustroju PRL oraz jej decydentów. W połowie 1976 roku znowu wyjechał na prawie pięć lat. W życiu Święcickiego zaszły w tym czasie duże zmiany. Decyzją Biura Prasy KC PZPR we wrześniu 1969 roku został przeniesiony z „Panoramy Północy” do Centralnej Agencji Fotograficznej w Warszawie²⁴, gdzie pełnił funkcję zastępcy redaktora naczelnego. Dalsze losy Święcickiego potoczyły się wbrew jego oczekiwaniom, ale nie buntował się i wykonywał polecenia według scenariusza pisanego przez czynniki partyjne, by użyć terminologii z tamtej epoki. W 1970 roku został powołany na stanowisko redaktora naczelnego tygodnika „Przyjaźń”, będącego organem Zarządu Głównego Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, od połowy maja do końca lipca 1971 roku odbył kurs w Wyższej Szkole Partyjnej przy KC KPZR w Moskwie. W „Przyjaźni” pracował do 1973 roku, kiedy to delegowano go do służby dyplomatycznej – został konsulem do spraw kultury w Konsulacie Generalnym PRL w Leningradzie. Podczas trzyletniego piastowania tej funkcji, w 1975 roku, ukończył roczne Studium Wiedzy o ZSRR przy Wieczorowym Uniwersytecie Marksizmu-Leninizmu w Leningradzie, a w latach 1975–1976 był członkiem Zespołu do spraw Informacji i Propagandy przy Ambasadzie PRL w Moskwie. Powrócił do Polski w 1976 roku i w latach 1977–1983 piastował stanowisko redaktora naczelnego „Warszawskiego Informatora Kulturalnego”. Należał do Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich, po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego został członkiem Stowarzyszenia Dziennikarzy PRL²⁵. W tym czasie malował, miał wystawy indywidualne swoich obrazów i gwaszy w Polsce oraz na Węgrzech i w Związku Radzieckim.

W jaki sposób Święcicki łączył wrażliwość artysty z działalnością wymagającą uległości i lojalności wobec aparatu władz PRL? Czy robił to z przekonania, czy z troski o byt rodziny? Jakkolwiek się sprawy miały, niewątpliwie takiej postawy Herbert nie pochwalał, czy wręcz ją piętnował. Nie byłoby więc w tym nic dziwnego, gdyby zniszczył ślady dawnej przyjaźni w postaci listów: mógł uważać, że były uczeń nie zdał egzaminu z etyki. Nic nie zapowiada, że listy Święcickiego do Herberta – oprócz tych nielicznych – mogą się kiedykolwiek odnaleźć, i hipotezę o ich celowym zniszczeniu możemy uznać za prawdopodobną.

Do 2007 roku²⁶ ocen twórczości i działalności Święcickiego (z pominięciem długoletniej przynależności do partii) ­dokonywało grono osób mu bliskich i przychylnych, działających w tych samych czasach, nierzadko również uległych wobec władzy. Dziesięć lat wcześniej Maria Święcicka, pisząc tekst wspomnieniowy o zmarłym mężu z okazji obchodów 40-lecia działalności Stowarzyszenia „Pojezierze”, zatytułowała go _Kochajmy niepokornych_, akcentując brnięcie pod prąd i upór Święcickiego w realizacji głównego przedsięwzięcia życia, czyli założenia i redagowania tygodnika „Panorama Północy”. W kontekście postawy i wartości wyznawanych przez Herberta i z drugiej strony wyborów ży­ciowych Święcickiego tytuł ten brzmi dzisiaj ironicznie.

Piotr Kardela, tropiący związki luminarzy życia kulturalnego Olsztyna ze Służbą Bezpieczeństwa, postanowił do znanego wcześniej portretu Święcickiego dodać elementy, które odnalazł w dokumentach znajdujących się w Archiwum IPN²⁷. Dokumentów tych jest niewiele: 1. pismo MSZ do MSW z 13 sierpnia 1973 r. z prośbą o wyrażenie opinii o Henryku i Marii Święcickich przed skierowaniem Święcickiego do pracy w Konsulacie Generalnym PRL w Leningradzie, z dołączonymi kwestionariuszami osobowymi obojga; 2. pismo zastępcy Naczelnika Wydziału III Dep. I MSW w Warszawie do naczelnika Wydziału „C” Komendy Wojewódzkiej MO w Olsztynie z 24 sierpnia 1973 roku z prośbą o informacje na temat Święcickiego i odpowiedź KW MO w Olsztynie na to pismo z 27 sierpnia 1973 roku; 3. pismo MSW do Komendy Powiatowej w Słupsku z 16 września 1973 roku w sprawie Józefa Zabłoc­kiego z Anglii, krewnego Święcickiego; 4. pismo MSW do MSZ z 8 października 1973 roku o braku zastrzeżeń odnośnie do pracy Święcic­kiego w Konsulacie Generalnym w Leningradzie; 5. tajna notatka z 15 marca 1979 roku na temat Święcickiego opracowana dla pułkownika Młynarskiego.

Akta osobowe z Archiwum IPN potwierdzają kilka znanych faktów z biografii Święcickiego, podawanych publicznie w katalogach wystaw, publikowanych rozmowach, nekrologach i artykułach wspomnieniowych. Jedyną „nową” informację zawiera fragment wspomnianego wyżej pisma z 27 sierpnia 1973 roku: „ do 1965 r. wymieniony był wykorzystywany przez grupę specjalną dep. 1-go w Olsztynie. Z materiałów wynika, że z nałożonych obowiązków wywiązywał się dobrze”. Podobnej treści jest notatka z 15 marca 1979 roku: „W/w na terenie Olsztyna do 1965 r. był wykorzystywany operacyjnie przez KW MO. Za okres współpracy był charakteryzowany pozytywnie. Materiały dot. w/w są przechowywane w Wydz. »C« KW MO w Olsztynie na Nr 10684 II. Aktualnie nik nim się nie interesuje”. Materiały z Wydziału „C” KW MO w Olsztynie nie zachowały się i trudno na podstawie przytoczonych fragmentów wyrokować, co mogły one zawierać.
Data „1965” jest niewątpliwie zastanawiająca – dlaczego Święcic­ki przestał „być wykorzystywany” akurat wtedy, a nie dopiero w roku 1969, kiedy zakończył pracę w „Panoramie Północy” i wyjechał z Olsztyna? Być może miała na to wpływ wspomniana w jednym z listów rozmowa Święcickiego z Herbertem, do jakiej doszło właśnie w 1965 roku?

Pomijając kilka drobnych błędów faktograficznych²⁸ oraz brak informacji o źródłach, nie sposób nie zarzucić Piotrowi Kardeli przede wszystkim usilnych prób zdyskredytowania Święcickiego poprzez lustracyjny ton artykułu oraz niezrozumiałą interpretację zapisów w dokumentach. Z zapisu o miejscu pracy po drugiej wojnie światowej ojca Henryka, Jana Święcickiego, w „WSR w Olsztynie” autor artykułu wysnuł wniosek, że był on zatrudniony w Wojskowym Sądzie Rejonowym: „Można dodać, że przyjechał do Olsztyna, bo tu po zakończeniu wojny przeniósł się jego ojciec Jan Święcicki, który podjął pracę w bardzo ważnej dla komunistów instytucji – Wojskowym Sądzie Rejonowym”, a pisząc dalej o studiach prawniczych Henryka Święcickiego: „Niewykluczone, że może ojciec, zatrudniony w WSR, chciał mieć syna prokuratora”. Tymczasem ojciec, inwalida wojenny, pracował jako ślusarz w Wyższej Szkole Rolniczej na osiedlu Kortowo i zapewne nie miał wpływu na wybory swego syna.

Umierając w 1985 roku, „przy sztalugach”, jak się podaje, Henryk Święcicki zabrał ze sobą wiele tajemnic zapewne równie smutnych jak twarze z jego obrazów, tajemnic, których strzegł, kryjąc się pod maską bon vivanta, o czym mówią wspomnienia jemu współczesnych²⁹.

Niewątpliwą wartością tej korespondencji jest nie znany dotąd obraz Herberta jako cierpliwego opiekuna innej utalentowanej osoby. Relacja mistrz – uczeń trwała równolegle do innej, podobnej, w której to Herbert był uczniem, a jego mistrzem prof. Henryk Elzenberg³⁰. Dając rady Święcickiemu, Herbert definiuje jednocześnie, czym dla niego samego jest pisanie, na jakie życie przystaje, poświęcając się poezji.

Korespondencja ta otwiera też nowe pole badawcze – trudny do uchwycenia okres gdańsko-toruński, czyli lata 1948–1951, w biografii Herberta, kiedy z jednej strony szukał właściwej dla siebie formy artystycznego wyrazu, a z drugiej sposobu na życie. ­Listy do Święcickiego rzucają też światło na mało znaną współpracę ich autora z Rozgłośnią Pomorską w Bydgoszczy i Toruniu Polskiego Radia³¹ i zupełnie nie znaną współpracę z dziennikiem „Gazeta Toruńska”³². Również kwestia związków Herberta z Warmią i Mazurami, w szczególności z Olsztynem, które obszernie opisał niedawno Zbigniew Chojnowski³³, poświęcając dużo miejsca Henrykowi Święcickiemu, zyska dzięki tej publikacji cenne uzupełnienie.

* * *

W niniejszej publikacji zamieszczono wszystkie zachowane listy Zbigniewa Herberta do Henryka Święcickiego oraz Henryka Święcickiego do Zbigniewa Herberta. Publikacja zawiera 61 listów, w tym 51 listów Herberta do Święcickiego, 8 listów Święcickiego do Herberta, do których dołączono 1 telegram żony Święcickiego, Marii, do Herberta oraz 1 list pisany przez Katarzynę Dzieduszycką, przyszłą żonę Herberta, podpisany również przez jej siostrę Teresę Dzieduszycką i poetę. Listy Henryka i Marii Święcickich do Herberta przechowywane są w Archiwum Zbigniewa Herberta w Bibliotece Narodowej (Akc. 18005 t. 70) w Warszawie. Listy Herberta znajdują się w papierach rodzinnych Święcic­kich – po wydaniu tej książki zostaną przekazane do Biblioteki Narodowej. Listy Święcickiego do Herberta były wykorzystane i częściowo cytowane we wzmiankowanej powyżej pracy Zbigniewa Chojnowskiego.

Przygotowując listy do druku, starano się zachować ich układ typograficzny, nie ujednolicono zapisów dat. Zreprodukowano, włamując w tekst, wszystkie rysunki Herberta i Święcickiego, którymi je ilustrowali. Uwspółcześniono interpunkcję, poprawiono milcząco oczywiste błędy ortograficzne. Zachowano nie­liczne osobliwości pisowni Herberta, odbiegające od współczesnych norm, na przykład: „czemś”, „o czem”, „na czem”, „tryjumf”, „pozatem”, „o tem”, „essej”, „wszystkiem”.

Tytuły utworów literackich i dzieł artystycznych, a także zwroty obcojęzyczne podano kursywą, natomiast tytuły czasopism w cudzysłowie.

Nietypowe użycie wyrazów oraz pomyłki, których nie poprawiono, oznaczono .

Nie odczytany wyraz z jednego z listów Herberta oznaczono .

Przypisy starano się ograniczyć do niezbędnego minimum, podając krótko biografie osób cytowanych bądź objaśniając wspomina­ne w listach zdarzenia czy sytuacje ze względu na ważny dla zrozumienia listów kontekst.

Wykorzystano również fotografie autorstwa Wacława Kapusto, znajdujące się w Archiwum Zbigniewa Herberta oraz w archiwum rodzinnym Święcickich – za zgodę na ich umieszczenie w tej publikacji dziękujemy pani Barbarze Kapusto-Lachowicz.

Za uważną lekturę całości opracowania i celne sugestie składam podziękowania Agnieszce Kosińskiej.

_Henryk Citko_

¹ Niedawno ukazała się dwutomowa, dobrze udokumentowana publikacja Andrzeja Franaszka _Herbert. Biografia_, Wydawnictwo Znak, Kraków 2018.

² Niniejsza edycja zawiera 51 listów Zbigniewa Herberta do Henryka Święcickiego i 8 listów Henryka Święcickiego do Zbigniewa Herberta; dołączono 1 telegram Marii Święcickiej do Zbigniewa Herberta.

³ Na podstawie życiorysu z 12 czerwca 1950 r., Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego, akta studenckie nr 19196.

⁴ Tamże, bez podania miejsc.

⁵ W archiwum rodzinnym Święcickich. Tu także nie precyzuje miejsca pobytu.

⁶ Pisownia oryginalna z odpisu książeczki wojskowej, Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego, akta studenckie nr 19196.

⁷ Centralne Archiwum Wojskowe, Zespół 25. Batalion Saperów, sygn. III 317-1, k 12, 91.

⁸ Oryginał świadectwa w aktach osobowych Henryka Święcickiego (nr 1747) w zespole Uniwersyteckie Studium Przygotowawcze do Szkół Wyższych w Gdańsku (nr 1175) w Archiwum Państwowym w Gdańsku.

⁹ Pisownia oryginalna; charakterystyka Święcickiego sporządzona przez dowództwo Kompanii Administracyjnej 4. Brygady Saperów, źródło jw.

¹⁰ Centralne Archiwum Wojskowe, Zespół Dowództwo 4. Brygady ­Saperów, sygn. III 316-49, k. 163, 167, 170, 291, 293.

¹¹ List Zbigniewa Herberta do Haliny Misiołek z 15 września 1955 r., Biblioteka Narodowa (dalej: BN), Rps Akc. 18123, t. 2.

¹² List Henryka Święcickiego do Marii Filipowicz z 31 października 1949 r., archiwum rodzinne Święcickich.

¹³ Święcicki w liście z Gdańska-Oliwy z 29 marca 1950 r. do Marii Filipowicz pisał: „W pociągu (na który czekałem godzinę) spotkałem Herberta. Studiuje w Toruniu, a raczej robi teraz doktorat filozofii, poza tym jest wspaniałym krytykiem literackim, trochę poetą i trochę powieściopisarzem. Spędziłem z nim cały czas na rozmowie o poezji, sztuce i estetyce. Herbert to naprawdę ciekawa indywidualność i już dawno przestał się dobrze »zapowiadać«, bo utwory jego są dużej jakości, jeśli można się wyrazić o dużym ciężarze gatunkowym”.

¹⁴ Na podstawie akt osobowych Henryka Święcickiego (nr 1747) w zespole Uniwersyteckie Studium Przygotowawcze do Szkół Wyższych w Gdańsku (nr 1175) w Archiwum Państwowym w Gdańsku.

¹⁵ Indeks Uniwersytetu Warszawskiego jest przechowywany w aktach osobowych Święcickiego w Archiwum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, akta studenckie nr 6669.

¹⁶ Podanie z 6 grudnia 1950 r., Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego, akta studenckie nr 19196.

¹⁷ W przywołanym wcześniej liście do Haliny Misiołek nazywał Święci­c­kiego „uczniem”.

¹⁸ Henryk Święcicki, _Południe_, „W Młodych Oczach” 1951, nr 12, s. 3, do­datek do „Słowa Powszechnego”, 6 XI 1951, nr 290; tenże, cykl _Olsztyńskie jesienie_, zawierający wiersze: _Jesień przeszłości_, _Jesień rozmyślania_, _Olsztyńskie noce_, _Piosenka_, „Świat i My”, 5 XII 1953, nr 92, s. 3 (dodatek tygodniowy do „Głosu Olsztyńskiego”).

¹⁹ Podanie o „zrezygnowanie z nauki” w aktach osobowych Święcickiego w Archiwum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, nr 6669.

²⁰ Między innymi ze środowiska miesięcznika „Twórczość”.

²¹ Cykl _Opowiadania bez kompasu_: _Saksofonista_, _Wiatrak_, _Urzędowy rozkład jazdy_, _Ogórkowa zupa_, _Żyrafa_, „Warmia i Mazury”, 15 I 1957, nr 2, s. 7; _Oni chcieli zwyciężyć_, tamże, 1 IV 1957, nr 7, s. 6.

²² Zbigniew Herbert, _O Henryku Horoszu i jego malarstwie_, „Współczesność”, 16–31 VII 1962, nr 14, s. 5; wcześniej tekst ten był zamieszczony w folderze wystawy otwartej 16 czerwca 1962 r. Można zaryzykować uwagę, że malarstwo Święcickiego przypominało Herbertowi twórczość francuskiego malarza Georges’a Rouaulta, ktorą fascynował się na przełomie lat 40. i 50.

²³ W tym miejscu warto napomknąć o nieco zapomnianej twórczości repor­terskiej Święcickiego – wszystkie trzy okresy paryskie przyniosły serie reporta­ży ogłoszonych w „Panoramie Północy”; podobne serie jego reportaży powstawa­ły już wcześniej: po pobycie w Szwecji i Danii (1959) oraz na Litwie, Łotwie i w Estonii (1962), oraz później: po pobycie w Anglii (1965), w Związku Radzieckim (1967) i we Włoszech (1968).

²⁴ Tak pisze w autobiogramie Święcicki (archiwum prywatne Święcickich) i tak podaje Piotr Kardela w artykule _Oj Genryk, Genryk… Na marginesie biografii Henryka Święcickiego-Horosza – twórcy „Panoramy Północy”,_ „Debata” (Olsztyn) 2009, nr 12, s. 22. Magdalena Żmijkowska z kolei na podstawie akt RSW „Prasa” przechowywanych w Archiwum Akt Nowych stwierdza, że przeniesienie Święcickiego odbyło się za sprawą decyzji Zarządu RSW „Prasa” i było związane z dyscyplinowaniem środowiska dziennikarskiego po kampanii „antysyjonistycznej” w 1968 r., w której, co prawda, „Panorama Północy” nawet nadgorliwie brała udział, ale dosięgnął ją efekt potrzeby ogólnych zmian, zob. Magdalena Żmijkowska, _Magazyn Ilustrowany „Panorama Północy” (1957–1981) – analiza treści i formy_, Wydawnictwo UWM, Olsztyn 2013,
s. 50–52.

²⁵ Na podstawie własnych życiorysów Święcickiego, zachowanych w kopiach w archiwum rodzinnym Święcickich.

²⁶ 17 stycznia 2007 r. odbyło się w Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie spotkanie poświęcone Święcickiemu, podczas którego wspominali go znajomi i żona.

²⁷ Teczka Henryka Święcickiego, IPN BU 001975/2194.

²⁸ Studia na Uniwersytecie Warszawskim rozpoczęte w 1950, a nie w 1949 r.; praca w Warszawskim Informatorze Kulturalnym w latach 1977–1983, a nie 1977–1981.

²⁹ Zob. m.in. Tadeusz Ostaszewski, _Horosz_, „Gazeta Olsztyńska”, 11–13 IV 1997, nr 71, s. 5.

³⁰ Zob. Zbigniew Herbert, Henryk Elzenberg, _Korespondencja_, oprac. ­Barbara Toruńczyk, Zeszyty Literackie, Warszawa 2002.

³¹ W Archiwum Państwowym w Bydgoszczy w zespole Komitet do Spraw Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja” Rozgłośnia w Bydgoszczy znajduje się pięć tekstów audycji radiowych przygotowanych przez Herberta w okresie od grudnia 1950 do lipca 1951 r.

³² Zob. list Herberta do Święcickiego z 16 stycznia 1953 r.

³³ Zbigniew Chojnowski, _Poeta na uboczu – związki Zbigniewa Herberta z Warmią i Mazurami_, w: tenże, _Od biografii do recepcji. Ernst Wiechert, Konstanty I. Gałczyński, Zbigniew Herbert na Warmii i Mazurach_, Wydawnictwo UWM, Olsztyn 2011, s. 191–259, 275–293. Autor nie znał listów Herberta do Święcickiego, które pozostawały w rękach rodziny ich adresata.