1809 Grom nad Dunajem. Zwycięstwo Napoleona nad Habsburgami. Tom 2 - ebook

Spis map

A) Rejon kwietniowych działań austriackich

1. Obszar między Inn a Izarą

2. Bitwa pod Neumarkt, 24 kwietnia 1809

3. Blokada Oberhaus do 16 kwietnia 1809

4. Od Inn do Enns

5. Pościg Jellačicia

6. Starcie pod Riedau, 1 maja 1809

7. Ebelsberg i okolice

8. Ebelsberg, 3 maja 1809

9. Od Linz do Melk

10. Blindenmarkt, 6 maja 1809

11. Od Melk do Wiednia

12. Oblężenie Wiednia, 10-13 maja 1809

13. Wiedeń i okolice

14. Odwrót Hauptarmee od 27 kwietnia do 14 maja

15. Czechy i Morawy

16. Bernadotte i Kolowrat

17. Okolice Linz

18. Bitwa pod Linz, 17 maja 1809, ok. 2.30 po południu

19. Działania nad Schwarze Lackenau, 13 maja 1809

20. Rejon Aspern z francuskimi mostami

21. Marchfeld

22. Sytuacja operacyjna w przeddzień Aspern

23. Aspern

24. Essling

25. Bitwa pod Aspern, 21 maja 1809

26. Bitwa pod Aspern, 22 maja 1809

27. Włochy: pozycje wojsk 9 kwietnia 1809

28. Włochy-Friuli: działania początkowe, 9-16 kwietnia 1809

29. Starcie w Venzone, 11 kwietnia 1809

30. Starcie w Pordenone, 15 kwietnia 1809

31. Bitwa pod Sacile, 16 kwietnia 1809

32. Włochy: działania w dniach 17 kwietnia-9 maja 1809

33. Działania w Tyrolu, kwiecień 1809

34. Starcie nad Soave, 29 kwietnia 1809

35. Starcie w Castelcerino, 30 kwietnia 1809

36. Bitwa nad Piawą, 8 maja 1809, ok. 10 rano

37. Bitwa nad Piawą, 8 maja 1809, ok. 4 po południu

38. Starcie pod San Daniele, 11 maja 1809, ok. 3 po południu

39. Działania we Włoszech, 9-17 maja 1809

40. Pościg do Tarvis, 14-17 maja 1809

41. Bitwa pod Tarvis, 16 maja 1809

42. Bitwa pod Tarvis, 17 maja 1809

43. Kraina, maj 1809

44. Działania nad Adriatykiem, kwiecień-maj 1809

45. Istria i wyspy Quarnero

46. Pościg po Tarvis, połowa maja 1809

47. Bitwa pod St. Michael, 25 maja 1809

48. Sytuacja strategiczna, 27 maja 1809

Schematy

1. Organizacja sił Hillera, 24 kwietnia 1809

Tabele

1. Austriacka Kawaleria Rezerwowa, 20 maja

2. Bitwa pod Aspern: siły francuskie i czas przybycia, 21 maja

3. Bitwa pod Aspern: siły francuskie i czas przybycia, 22 maja

4. Austriackie oddziały wydzielone nad Piawą, 8 maja rano

5. Bitwa nad Piawą: popołudniowy atak Francuzów, 8 maja

6. Natarcie na Tarvis: kolumny francuskie, 15-16 maja

7. Garnizon Präwald, 17-20 majaSPIS ILUSTRACJI

Wszystkie ilustracje pochodzą z kolekcji autora, chyba,

że inaczej zaznaczono w uwagach.

1. Arcyksiążę Maksymilian d’Este

2. Heinrich XV książę Reuss-Plauen

3. Maximilian Freiherr von Wimpffen

4. Marszałek Jean Baptiste Bernadotte, książę Ponte Corvo

5. Piechota saska

6. Austriaccy jegrzy

7. Austriacka Landwehra i węgierskie pospolite ruszenie

8. Fizylierzy gwardii cesarskiej

9. Tyralierzy korsykańscy

10. Bitwa pod Neumarkt

11. „Ostatni strzał”

12. Schemat Ebelsberga

13. Bitwa pod Ebelsbergiem

14. Starcie pod Blindenmarkt

15. Nocny rekonesans

16. Oblężenia Wiednia

17. Starcie nad Schwarze Lackenau

18. Kościół w Aspern

19. Spichlerz w Essling

20. Arcyksiążę Karol pod Aspern

21. Artyleria austriacka pod Aspern

22. Walka w Aspern

23. Straty wśród wyższych oficerów francuskich

24. Arcyksiążę Jan

25. Ignaz hrabia Gyulai

26. Jean Gabriel Marquis de Chasteler-Courcelles

27. Albert hrabia Gyulai

28. Eugeniusz de Beauharnais

29. Louis Baraguey d’Hilliers

30. Etienne Jacques Macdonald

31. Paul Grenier

32. Piechota królewskiej gwardii włoskiej

33. Włoska kawaleria

34. Dragoni austriaccy i francuscy

35. Generał dywizji Emmanuel Grouchy

36. Bitwa nad Piawą

PRZEDMOWA DO POLSKIEGO WYDANIA

Oddajemy do rąk polskiego czytelnika kolejny tom Gromu nad Dunajem. W tej części autor przedstawia działania wojsk sprzymierzonych, które po powstrzymaniu austriackiej ofensywy ruszają w pościg. Amerykański historyk opisuje operacje na obu brzegach Dunaju, poświęcając początkowo więcej miejsca temu co działo się na południe od rzeki. Z kolei dwa ostatnie rozdziały zajmują się walkami na froncie włoskim i jest to pierwsza praca w Polsce, która tak szeroko omawia ten teatr operacyjny w czasie tej kampanii. Podobnie jak w poprzedniej części nie brakuje tutaj przedstawienia zamiarów dowódców obu stron, rozkazów, jakie otrzymywali od swoich przełożonych i ich realizacji, której oddawali się z większym lub mniejszym zaangażowaniem. Autor nie pomija również punktu widzenia niższych oficerów oraz szeregowych, dla których wojna zawsze wygląda nieco inaczej, niż dla wyższych szarż i jak zwykle główne problemy obracają się wokół wypoczynku, jedzenia, picia i pokonania najbliższego przeciwnika. Mimo skupienia na opisach marszów i walk, Gillowi udało się pokazać chaos panujący na tyłach oraz odbiór wydarzeń na froncie przez mieszkańców Austrii. Dzięki tym wszystkim zabiegom, podpartym rzetelną pracą źródłową II tom nie odstaje poziomem od I części Gromu. Przedstawiając przebieg walk autor nie stroni od mocnych opisów, z których jasno wynika, że mimo romantycznych wyobrażeń, kolorowych mundurów i odważnych ludzi, wojna z początku XIX wieku miała również swoją mroczną stronę. Szczególnie silnie było to widać w trakcie zaciekłych starć pod Ebelsbiergiem oraz Aspern–Essling.

Na koniec informacji o zawartości pracy pragnę dodać, że lekturę dzieła Gilla ułatwiają liczne i czytelne mapy oraz schematy przedstawiające organizację sił. Szczegółowe ODB znajduje się w załącznikach, przy czy autor włożył mnóstwo wysiłku, aby ustalić liczebność każdej jednostki.

Chciałbym wyjaśnić kilka kwestii dotyczących stosowanego słownictwa. W tym tomie zastosowano zwrot Hauptarmee, który dotyczy głównego zgrupowania wojsk austriackich. Stopnie i ich skróty używane są podobnie jak w poprzednim tomie. Jednocześnie chciałbym sprostować informację, jakoby w polskiej armii nie było w tym okresie stopnia podpułkownika. Otóż był on w użyciu, natomiast nie występował w armii francuskiej. Za pomyłkę przepraszam i dziękuję za wyjaśnienie Adamowi Paczuskiemu. W niniejszym tomie zastosowaliśmy wraz z tłumaczem zapis żołnierzy z Hesji, jako Hesi. Słownik Języka Polskiego podaje, że prawidłowa forma brzmi Hesowie, lub Hesyjczycy, jednak zwrot Hesi istnieje w powszechnym użyciu. Ponieważ zdecydowałem się pójść tutaj wbrew poleceniom mądrych ludzi tworzących SJP, pragnę wyjaśnić, że kierowała mną estetyka. Mam nadzieję, że zostanie mi to wybaczone.

Jestem przekonany, że po przeczytaniu tego tomu, każdy czytelnik sięgnie z przyjemnością po następny, aby uzyskać informacje na temat ostatniej zwycięskiej kampanii cesarza Francuzów, w którym jest również poruszony polski wątek.

Mariusz PromisŹRÓDŁA ORAZ PRZYJĘTE NAZEWNICTWO

Pełne źródło cytatu podane jest w przypisach, a uzupełniają je zawarte w tym tomie uwagi; z powodu na ilość miejsca pełna bibliografia pojawi się w ostatnim tomie. Ponadto, aby zachować jasność i dokładność przekazu oraz klimat epoki, przyjęto następujące założenia:

• stopnie wojskowe Francuzów, Niemców i Austriaków zostały podane w polskim tłumaczeniu, a umieszczona na końcu tomu tabela pokazuje ich oryginalne nazwy i ówczesne polskie odpowiedniki i skróty;

• uwzględniono również zwyczaj oznaczania pułków austriackich, od nazwiska ich Inhabera („patrona” lub „właściciela”) zamiast ich numerów (kirasjerzy pułku Kaiser nr 1, a nie 1. pułk kirasjerów), jednak tam, gdzie uznano za stosowne, dodano dla jasności numery;

• aby uniknąć zamieszania między osobami, a ww. nazwami jednostek, te ostatnie pisane są kursywą (np. pułkownik wirtemberski Karl von Neuffer dowodził batalionem jegrów Neuffer);

• korpusy oznaczone są cyframi rzymskimi;

• bataliony lub szwadrony w pułku oznaczono cyframi rzymskimi, czyli II/Jordis oznacza II (drugi) batalion pułku piechoty Jordis nr 59); wyjątkiem są samodzielne bataliony (np. austriackich jegrów), które oznaczono cyframi arabskimi, lub bataliony, nie wchodzące w skład większych jednostek;

• określenie „sprzymierzony” odnosi się do Francuzów i ich niemieckich sojuszników łącznie, podczas gdy „niemiecki” odnosi się do państewek znajdujących się między Renem, a granicą z Prusami;

• w przypadku nazw miejsc użyto ich historycznych nazw, zgodnie z pisownią obowiązującą w danym regionie, z wyłączeniem sytuacji, kiedy dana nazwa ma przyjęty w języku polskim odpowiednik;

• daty podane są zgodnie z kalendarzem gregoriańskim, a nie używanym w Rosji kalendarzem juliańskim.

Książka ta jest efektem długotrwałej pracy i jej napisanie nie byłoby możliwe bez hojnej pomocy wielu osób, nie wymienionych w tomie pierwszym. Byłoby jednak niewdzięcznością, gdybym nie wspomniał w tym miejscu o wsparciu ze strony mojego ojca, Herberta J. Gilla za przeczytanie wstępnej wersji tekstu i jego sugestie oraz pomocą ze strony mojej rodziny (Anne Rieman, Granta i Hunter Gill) za kilkukrotne czytanie fragmentów tekstu, nieskończenie długie dyskusje o roku 1809 i cierpliwe znoszenie mojej pasji tą wojną. Mam nadzieję, że zarówno oni, jak i odbiorcy tej trylogii będą tak usatysfakcjonowani lekturą, jak ja w trakcie jej pisania.PROLOG

Odbiorę, co mi się należy w Wiedniu. Znam drogę.

Cesarz Napoleon do bawarskiego ambasadora, 23 marca 1809 roku¹

10 kwietnia 1809 roku, po długich przygotowaniach, inwazja arcyksięcia Karola na Bawarię rozpoczęła wojnę francusko-austriacką. Napoleonowi i jego pospiesznie zebranej Armii Niemiec wystarczyły jednak zaledwie dwa tygodnie, aby pobić Hauptarmee zadając jej serię bolesnych porażek. Bitwy pod Abensbergiem, Landshut, Eckmühl i Ratyzboną zdemoralizowały armię austriacką i podzieliły ją na dwie części: arcyksiążę Karol wycofywał się na północ, szukając bezpieczeństwa za górami Czech a FML Hiller próbował zreorganizować siły pozostające na lewym skrzydle wzdłuż Inn. Inicjatywa spoczywała w rękach Napoleona. Opisana w poprzednim tomie pierwsza z kampanii zakończyła się, a druga miała się właśnie rozpocząć.

Niniejszy tom zastaje Napoleona w Ratyzbonie, stojącego na obu brzegach Dunaju. W tym momencie stanął przed decydującym wyborem o charakterze strategicznym: ścigać pobitą austriacką Hauptarmee maszerującą na północ do Czech, czy iść południowym brzegiem Dunaju prosto na Wiedeń, próbując zmusić arcyksięcia Karola do stoczenia bitwy w obronie stolicy Habsburgów. Napoleon zdecydował się na tę drugą opcję, wywołując tym samym negatywne opinie późniejszych komentatorów z powodu ukierunkowania operacji na obiekt geograficzny a nie przeciwko siłom nieprzyjaciela. Ponadto, ku irytacji cesarza, ostrożny Karol nie przeszedł na południowy brzeg Dunaju. Z braku decydującej bitwy, do której dążył i której oczekiwał, cesarz ruszył w kierunku Wiednia. Po drodze jego żołnierze pokonali Hillera w serii starć, a marszałek Masséna odrzucił Austriaków za Traun w krwawej i brutalnej bitwie pod Ebelsbergiem. Nieustannie szukając okazji do bitwy z Hauptarmee, cesarz wkracza 13 maja do Wiednia, miesiąc po tym, jak opuścił Paryż. Nawet, jeśli większa część armii Karola pozostała nietknięta, zdobycie stolicy Austrii stanowiło znaczące osiągnięcie, które zniweczyło aspiracje patriotów niemieckich oraz pruskich aktywistów naciskających na swojego króla, by wsparł stronę austriacką.

Pierwsze dwa rozdziały niniejszego tomu opisują marsz na Wiedeń, natomiast trzeci opowiada o bitwie pod Aspern-Essling, będącej jedną z największych bitew swoich czasów. Te dwudniowe zmagania, okupione wysokimi stratami i naznaczone desperackim heroizmem zakończyły się porażką Napoleona, której Austriacy nie byli jednak w stanie wykorzystać. Francuzi zostali pokonani, lecz nie zdemoralizowani, co wzmocniło jednocześnie determinację Napoleona, aby ponowne przekroczyć Dunaju, jak tylko jego armia zostanie zreorganizowana. Podczas gdy cesarz wzmacniał i uzupełniał Armię Niemiec na głównym teatrze działań wojennych nastąpiła miesięczna pauza operacyjna a dwie armie uważnie, lecz spokojnie, obserwowały się wzajemnie z przeciwnych brzegów wielkiej rzeki.

W międzyczasie Napoleon oczyszczał swoje strategiczne skrzydła, więc pauza operacyjna umożliwiła zwrócenie jego uwagi na drugorzędne teatry działań wojennych. Działo się tam sporo, a zachodzące wydarzenia miały różnorodne znaczenie. Najważniejsza była kwietniowa austriacka inwazja na Włochy oraz francuska kontrofensywa, w wyniku której wojska Armii Włoch wicekróla Eugeniusza wdarły się na tereny habsburskie. Uprzedzając wydarzenia zawarte w kolejnym tomie, manewry wicekróla doprowadziły do wdarcia się Francuzów na tereny Węgier, a zwycięstwo Eugeniusza nad Rabą w dniu 14 czerwca było triumfem, który wyeliminował zagrożenie prawego skrzydła Napoleona i pozwolił wicekrólowi na dołączenie do swojego ojczyma pod Wiedniem. Francuzi zlikwidowali również niewielkie powstanie Austriaków na Bałkanach, co umożliwiło przerzucenie pod Wiedeń także niewielkiej Armii Dalmacji generała Marmonta. Tymczasem nad Wisłą, polscy sojusznicy Napoleona stoczyli niezwykłą wojnę manewrową przeciwko arcyksięciu Ferdynandowi, podczas gdy siły Rosjan, będące nominalnym sojusznikiem Francuzów, opóźniały swój marsz, unikając za wszelką cenę wzięcia udziału w jakichkolwiek działaniach. Większość z tych operacji, wraz z niewielkimi powstaniami w Niemczech i dużej insurekcji w Tyrolu zostanie opisana w następnym tomie, lecz gdy będziemy studiować kolejne etapy przebiegu wojny, należy mieć na uwadze całe spektrum zmagań.

Ten tom opowiada historię drugiej fazy wojny: szybkie uderzenie na Wiedeń, przerywane krwawymi starciami, których kulminacją stała się wielka bitwa stoczona nad brzegami Dunaju i naznaczona niezwykłym okrucieństwem. Gnany potrzebą szybkiego zakończenia wojny Napoleon rzucił się naprzód wraz ze swoimi żołnierzami, wraz z którymi kroczył doliną Dunaju i przeszedł po rachitycznych mostach, by zostać zatrzymanym w wyniku krwawej łaźni pod Aspern. W ciągu sześciu kolejnych tygodni, kiedy Austriacy stali niezdecydowani, użył swojej niezwykłej energii, aby zebrać wokół Wiednia każdego dostępnego człowieka, konia i działo, przygotowując scenę do gigantycznego spektaklu, którego kulminacją była pełna pasji bitwa pod Wagram.¹ Dunan, s. 239.

¹ „Proclamation a l’Armée”, 24 kwietnia 1809, Correspondance, nr 15 111.

² Moim zdaniem, skłaniał się on w stronę Wiednia, lecz nie był sztywno przywiązany do celu, jakim było zajęcie stolicy Austrii. Bonnal przypisuje nadmierne znaczenie temu argumentowi, będącemu kluczową tezą jego pracy. Nie mam wątpliwości, że Napoleon zmieniłby swoje plany od razu, mając ku temu dobre powody strategiczne. Patrz dalsza dyskusja.

³ Koch, Massena, t. VI, s. 167.

⁴ Buat, t. I, s. 22.

⁵ Zwolennicy tego punktu widzenia, często cytują jeden z listów pisanych przez Grünna do księcia de Ligne w czasie armistycjum, gdzie opisuje główną armię, jakby była w niemal katastroficznym stanie po Ratyzbonie. List ten jednak został prawdopodobnie napisany celem usprawiedliwienia arcyksięcia Karola w obliczu ostrej krytyki za jego działania i jego wartość jako rzeczowego podsumowania kondycji armii jest wątpliwa. List, datowany na 30 września 1809, można znaleźć w: Hormayr, Das Heer von Innerösterreich, s. 398-400.

⁶ Listę autorów krytykujących Napoleona za brak pościgu za Karolem po Ratyzbonie tworzą: Bonnal (s. 260, 345-51); Buat (t. I, s. 16-22); Petre (s. 201-6); oraz James R. Arnold w: Crisis on the Danube, New York: Paragon House, 1990, s. 215, jak również w: Napoleon Conquers Austria, London: Arms and Armour, 1995, s. 3-4. Gunther Rothenberg nazywa decyzję Napoleona „błędem” w swojej książce Napoleon’s Great Adversaries (s. 136), lecz w późniejszych pracach jego krytyka uległa osłabieniu (The Emperor’s Last Victory, London: Weidenfeld & Nicolson, 2004, s. 76).

⁷ Z relacji FML Ferdinanda von Bubny odnośnie rozmowy z Napoleonem w Wiedniu, w czasie armistycjum na początku września. Wspominana w: Friedrich M. Kircheisen, Gespräche Napoleons, Stuttgart: Lutz, 1912, t. II, s. 73.

⁸ Napoleon mógł skonstruować most tymczasowy, lecz mogłoby to spowodować większe opóźnienie.

⁹ Napoleon do Davouta, 26 kwietnia 1809, godzina 3 po południu, Correspondance, nr 15124; oraz 27 kwietnia 1809, Correspondance, nr 15130.

¹⁰ Bonnal używa tego sformułowania (s. 349), lecz stosuje je jako dowód na złudzenia Napoleona powodowane pychą. Z kolei Camon pisze z podziwem, że Napoleon opracował swoją strategię „zgodnie z modelem wszystkich swoich manoeuvres sur les derrières: używając Dunaju jako osłony, chciał zająć Wiedeń z marszu, przekroczyć tam rzekę i stanąć na tyłach armii arcyksięcia, który nadal znajdowałby się w Czechach” (La Manoeuvre de Wagram, Paris: Berger-Levrault, 1926, s. 5).

¹¹ Camon, La Manoeuvre de Wagram, s. 75.

¹² Ibid.

¹³ Napoleon do Eugeniusza, 25 kwietnia 1809, Correspondance, nr 15 116.

¹⁴ Na przykład: Napoleon do St. Marsana (ambasadora w Prusach), 29 kwietnia 1809, Correspondance, nr 15 135.

¹⁵ „Note sur Passau”, 1 marca 1809, Correspondance, nr 14 828.

¹⁶ Oprócz Bonnala, Buata, Chandlera, Petrego, Arnolda, oraz Rothenberga, którzy nie zgadzają się z decyzją Napoleona, ten ustęp powstał po przeczytaniu prac tych autorów, którzy twierdzili, że marsz na Wiedeń, był „jedynym mądrym rozwiązaniem” (Thiers, t. X, s. 226): Camon, La Manoeuvre de Wagram, s. 4-5, 72-7; Krieg, t. III, s. 98-103; ppłk Edmond Ferry, La Marche sur Vienna, Paris: Chapelot, 1909, s. 1-5; Antoine Henri Jomini, Life of Napoleon, West Point: U.S. Military Academy, 1939, t. II, s. 38-44; Koch, Massena, t. VI, s. 179-81; Michel Molières, Napoléon en Autriche: La Campagne de 1809: Les Opérations du 24 Avril au 12 Juillet, Paris: Le Livre Chez Vous, 2004, s. 17-21; Pelet, t. II, s. 148-54; Thiers, t. X, s. 219-26; Yorck von Wartenburg, s. 147-8; Anton Freiherr von Bechtolsheim, ‘“Activité, Activité, Vitesse!” Operativer Gegenangriff aus der Versammlung’, Wehrwissenschaftlicher Rundschau, 1959. Warto zauważyć, że Yorck von Wartenburg mocno krytykuje Napoleona za brak silniejszego nacisku w nocy 22 kwietnia, lecz w momencie, gdy okazało się, że arcyksięciu Karolowi udało się uciec, widział on marsz na Wiedeń, jako „jedyny prawidłowy kierunek”. Autorzy, którzy omawiają proces decyzyjny cesarza, często bardzo szczegółowo, bez wskazania konkretnych wniosków to: Epstein, Napoleon’s Last Victory, s. 73, 97; Vincent J. Esposito i John R. Elting, A Military History and Atlas of the Napoleonic Wars, New York: Praeger, 1968, mapa 100; Laborde, s. 50-1; C. de Renémont , Campagne de 1809, Paris: Charles-Lavauzelle, 1903, s. 36, 196-9; Scott Bowden i Charles Tarbox, Armies on the Danube, Chicago: The Emperor’s Press, 1989, s. 66. Warto zapoznać się także z 9. biuletynem Armii Niemiec, 19 maja 1809, Correspondance, nr 15 239.

¹⁷ Patrz tom I, rozdział 6. Kolejne przykłady to: Napoleon do Eugeniusza, 26 kwietnia 1809, Correspondance, nr 14 828: „Nie mogę sobie wyobrazić, że moje wojska zostałyby pokonane przez ten austriacki motłoch”; oraz Duroc (pisząc w imieniu Napoleona) do Eugeniusza, 26 kwietnia 1809: „Ich wojska walczą w zasadzie słabo” (Albert Du Casse, Mémoires et Correspondance Politique et Militaire du Prince Eugène, Paris: Lévy, 1858-60, t. XIII, s. 150). W czasie armistycjum, Napoleon podobno powiedział austriackiemu generałowi majorowi von Wimpffenowi, że armia austriacka, w przeciwieństwie do jego oczekiwań, powstała jak feniks z popiołów (Grünne do de Ligne, 30 września 1809, w: Hormayr, Das Heer von Innerösterreich, s. 399). Buat (t. I, s. 17-20) słusznie zwraca uwagę na pogardę Napoleona w stosunku do Austriaków, lecz zbytnio podkreśla ten fakt; przytacza na przykład list Berthiera do Bernadotte z 24 kwietnia (całość w: Saski, t. III, s. 13), lecz ja odczytuję go jako wyraźną próbę pobudzenia kłótliwego i problematycznego księcia Ponte Corvo do akcji, a nie bezsprzeczny dowód na niedocenianie swojego wroga przez Napoleona.

¹⁸ Elting, Swords, s. 130.

¹⁹ Charles Esdaille przedstawia solidne podsumowanie jego ciemnych interesów w roku 1801, zawierających pogoń za osobistą chwałą, zabieganie o pozycję przy Pierwszym Konsulu Bonaparte, łaski jakimi cieszył się u Murata, budżet gwardii oraz Karolinę Bonaparte („The Misnamed Bayard”, w: David G. Chandler. (ed.), Napoleon’s Marshals, New York: MacMillan, 1987).

²⁰ Castellane cytowany w: Pigeard, Etoiles, s. 43.

²¹ Napoleon do Bessièresa, 22 kwietnia 1809, 3.30 w nocy, Saski, t. II, s. 338.

²² Działania i dyspozycje 8. pułku huzarów od 19 do 24 kwietnia okrywa tajemnica. Przynajmniej jeden szwadron walczył pod Ratyzboną 23 kwietnia, lecz jeden lub dwa szwadrony są wspominane przy okazji działań pod Neumarkt 24-go, wynika więc z tego, że jakaś część pułku towarzyszyła Jacquinotowi na którymś z etapów kampanii.

²³ W trakcie swojej małej odysei, jednostka Steigentescha rozpadła się na trzy części, lecz większość powróciła do głównych sił austriackich w dniu 24 kwietnia. Patrz tom I, rozdział 6.

²⁴ Konkretnie do Unterrohrbach, wskazywanego jako „Rohrbach” na mapach.

²⁵ Bessières do Berthiera, 24 kwietnia 1809, Saski, t. III, s. 11-12.

²⁶ Bessières do Molitora, 23 kwietnia 1809, Saski, t. II, s. 370-1.

²⁷ Siły na przeprawach przez Inn w dniu 23 kwietnia składały się z następujących jednostek (wszystkie oddziały Reinwalda dołączyły do jego brygady w Obertürken lub do sił głównych Hillera w dniu 24 kwietnia):

• Braunau: półtora batalionu pułku J. Mittrowsky i trzy plutony huzarów pułku Stipsicz z brygady Reinwalda; 4., 5., 6. bataliony ochotników wiedeńskich; III/Czartoryski; III/Beaulieu; VI batalion legionu EH Karl; 2. oraz 3. batalion Landwehry z Traunviertel (oraz oddziały wydzielone uzupełnień dla pułku EH Ludwig, W. Colloredo, i 6. batalionu jegrów).

• Obernberg: 4. batalion Landwehry z Hausruck.

• Mühlheim: 2. batalion Landwehry z Mühlviertel.

• Marktl: III/J. Mittrowsky (cztery kompanie) i dwa plutony huzarów pułku Stipsicz z brygady Reinwalda; 1. batalion Landwehry z Traunviertel.

• Burghausen: trzy kompanie pułku J. Mittrowsky i pluton huzarów pułku Stipsicz z brygady Reinwalda; 2. batalion Landwehry z Innviertel.

²⁸ Krieg, t. III, s. 82.

²⁹ Hiller do Franciszka, 23 kwietnia 1809, Krieg, t. III, s. 650.

³⁰ Aby zapoznać się z jego zadziorną postawą oraz długim samousprawiedliwieniem się, patrz: raport Hillera do Franciszka, 24 kwietnia 1809, 8:30 wieczorem, Krieg, t. III, s. 662-4. Będąc uczciwym w stosunku do Hillera, należy także pamiętać, że meldunki przesyłał on również rutynowo do Karola, jako swojego bezpośredniego przełożonego, i że było całkowicie uzasadnione to, iż wysyłał częste raporty cesarzowi w rejonie Schärding, ze względu na sytuację i odległość od Karola.

³¹ Binder określa dyspozycje Hillera jako „toporne w praktyce... częściowo nieważne, częściowo prawie niezrozumiałe” (t. II, s. 22).

³² Stutterheim, s. 298-9. Nie jest jasne, jak ludzie Vincenta i francuski 2. pułk strzelców konnych w Stetten, nie odkryły siebie nawzajem tej nocy. Szczegóły ruchów Vincenta między 21 a 23 kwietnia nie są znane, nie jest także jasne, dlaczego ktoś z jego stopniem, nominalnie dowódca dywizji, stanął na czele samotnego pułku kawalerii.

³³ Z oficjalnej historii dywizji Marulaza, Saski, t. II, s. 368-9.

³⁴ Relacja wzięta głównie z: Krieg, t. III, s. 33-5. Czas austriackiego natarcia wzięty z raportu Bessièresa do Napoleona, 24 kwietnia 1809, Saski, t. III, s. 11.

³⁵ Bessières wysłał na południe od Rott 13. pułk piechoty, jako środek ostrożności, kiedy tylko dowiedział się o ataku Austriaków.

³⁶ Batalion piechoty pułku Esterhazy, dwa szwadrony szwoleżerów pułku O’Reilly, oraz półbateria 3-funtówek.

³⁷ Provenchères miał do niego dołączyć w Wasserburgu.

³⁸ Rozdział bazuje głównie na relacjach zawartych w: Krieg, t. III, s. 35-61, uzupełnionych przez Saskiego, Bindera (t. II, s. 21-5), historie pułkowe, oraz przez inne źródła wskazane poniżej. Raporty pobitewne Bessièresa, Molitora i Wredego są w: Saski, t. III, s. 8-12. Wcześniejsza wersja tej relacji pojawia się w: First Empire, nr 11, maj/czerwiec 1993. Patrz również Gill, Eagles, s. 102-4.

³⁹ Obszerne fragmenty dyspozycji Hillera podaje Johann Baptist Schels, „Das Treffen bei Neumarkt an der Roth am 24. April 1809”, ÖMZ, 1846.

⁴⁰ Jak zwykle, III/Stain nie uczestniczył w natarciu, lecz wraz z pociągami pozostał na południe od Inn.

⁴¹ Nie jest pewne, gdzie znajdowały się resztki dragonów pułku Levenehr. Autorzy Krieg (t. III, s. 29) spekulują, że mogły one dotrzeć do Braunau z innymi rozbitymi jednostkami. Warto wskazać, że mapa Neumarkt w t. III Krieg (Beilage 2) podaje niewłaściwie Hohenfelda jako dowódcę lewej kolumny; tekst jest prawidłowy.

⁴² Albert Bessières, Le Bayard de la Grande Armée: Le Maréchal Bessières, Paris: Charles-Lavauzelle, 1941, s. 153-4. Rocamadour to kozi ser, produkowany wyłącznie w Cahors.

⁴³ Johann Schnierer, Aus der Franzosenzeit, Innviertler Volksbücher, nr 4 oraz 5, Braunau: Stampfl, n.d., s. 9.

⁴⁴ Heilmann, Wrede, s. 141. Patrz również Max Ruith i Emil Ball, Kurze Geschichte des K. B. 3. Infanterie-Regiments, Ingolstadt, 1890, s. 163.

⁴⁵ Bakonyi cytowany w: Krieg, t. III, s. 49-50.

⁴⁶ Bessières do Berthiera, 24 kwietnia 1809, Saski, t. III, s. 11-12.

⁴⁷ Hiller, s. 165.

⁴⁸ Autorzy Krieg (t. III, s. 55-6) próbują udowodnić, że przewaga liczebna Austriaków była niewielka, nie są jednak przekonujący w tym względzie. Zwiększają w swoich wyliczeniach wojska Molitora i odejmują zbyt wiele jednostek od dostępnych sił Hillera; fakt, że Hiller nie chciał, lub nie był zdolny użyć swoich wojsk bardziej efektywnie nie znaczy, że należy je pomniejszać. Austriacka przewaga liczebna przejawiała się w zdolności do ciągłego rzucania coraz to nowych sił do walki, podczas gdy Wrede wkrótce wyczerpał swoje skąpe odwody.

⁴⁹ Straty wzięte z: Krieg, t. III, s. 59-60.

⁵⁰ Cynthia Joy Hausmann oraz John H. Gill (ed.), A Soldier for Napoleon, London: Greenhill, 1998, s. 83.

⁵¹ Krieg, t. III, s. 58. Binder potępia decyzję Hillera o ataku, określając austriackiego wodza mianem „przecenianego”, t. II, s. 25, 41-2.

⁵² Franciszek do Hillera, 24 kwietnia 1809, Krieg, t. III, s. 665.

⁵³ Schnierer, s. 11.

⁵⁴ Relacje te zawarte są w: Krieg, t. III, s. 80-5. 1. i 2. bataliony z Hausruck wycofały się jak im nakazano, lecz 3. batalion z Innviertel z jakiegoś powodu nie otrzymał za pierwszym razem instrukcji.

⁵⁵ Również do Jellačicia zmierzały wojska: duży oddział wydzielony uzupełnień dla piechoty pułku Esterhazy oraz III/Reuss-Greitz; ten ostatni dotarł do Moosbach 27 kwietnia i pomaszerował na południe następnego dnia, lecz dołączył do Jellačicia dopiero w połowie maja (Wilhelm Wachtel, „Die Division Jellačic im Mai 1809”, Mitteilungen des K. und K. Kriegsarchivs, Vienna, 1911, s. 170-1).

⁵⁶ Była to część I batalionu legionu EH Karl, pierwsza grupa brała udział w walkach na południe od Ratyzbony z III Korpusem, ponosząc tam ciężkie straty. Ta grupa dotarła do Waitzenkirchen 24 kwietnia wraz z 1. batalionem ochotników morawskich. Hiller rozkazał Morawianom dołączyć do armii w Altheim, a słabo wyekwipowany i prawie niewyszkolony batalion z legionu odesłał z powrotem za Dunaj, celem dokończenia jego przygotowań.

⁵⁷ Napoleon do Clarke’a, 28 lutego 1809, Correspondance, nr 14 822.

⁵⁸ Tymczasowy batalion składał się z kompanii zakładowej następujących pułków: 6., 9., 10. oraz 14.

⁵⁹ Cztery bataliony z Mühlviertel Sinzendorfa, dziesięć batalionów Richtera z jego czeskiej brygady oraz sześć kompanii pod dowództwem pułkownika Nesslingera. Wygląda na to, że pozostałe kompanie dwóch batalionów Nesslingera dołączyły później w Passawie i Innstadt.

⁶⁰ Pozostałe bataliony Richtera zostały użyte na granicy czeskiej wraz z dowódcą pułkownikiem Gustavem von Rosenhaynem.

⁶¹ Graniczarzy dotarli 16 kwietnia mając pod bronią 2157 ludzi. Trzy bataliony z Prachin zjawiły się 15 kwietnia, lecz Dedowicz odesłał je z powrotem 16 kwietnia. Ludzie Sinzendorfa przekroczyli Dunaj w nocy z 16 na 17 kwietnia i tegoż dnia pomaszerowali do Schärding.

⁶² Park oblężniczy miał składać się z dwunastu armat 24-funtowych, dziesięciu 18-funtowych, ośmiu 12-funtowych, dziesięciu haubic 10-funtowych, trzydziestu moździerzy (sześciu 60-funtowych, dwunastu 30-funtowych oraz dwunastu 10-funtowych) oraz czterech 60-funtowych kamiennych bombard obsługiwanych przez około 750 artylerzystów, specjalistów oraz robotników (Krieg, t. III, s. 87). Nie jest pewne, ilu z nich pojawiło się w rzeczywistości pod Passawą.

⁶³ Opis blokady Oberhaus wzięty z: Krieg, t. III, s. 85-97

⁶⁴ Piré miał 16. pułk strzelców konnych i prawie połowę 8. pułku huzarów (reszta tej ostatniej jednostki była z Jacquinotem). Demont początkowo maszerował z Lefebvrem (24 kwietnia) w stronę Landshut zanim przeszedł pod rozkazy Lannesa.

⁶⁵ Pułk piechoty Phull wraz z dwoma działami znajdował się w Ratyzbonie jako jej garnizon, a regiment Neubronn był nadal w Landshut. Z kolei jeśli chodzi o jazdę, to pułk Herzog Heinrich służył przy kwaterze cesarskiej, a lejbszwoleżerowie zostali wysłani celem wsparcia Boudeta w dniu 26 kwietnia.

⁶⁶ Davout do Napoleona, 25 kwietnia 1809, 11 w nocy, Saski, t. III, s. 16. Boudet, patrz jego raporty do Berthiera z 25 kwietnia (6 wieczorem) i 26 kwietnia (12.30 po południu) Saski, t. III, s. 18, 32.

⁶⁷ Wiadomości Berthiera do Bernadotte z 24 i 25 kwietnia ponaglały go w kwestii wejścia do Czech, lecz zmieniło się to wraz z notą z 26 kwietnia 1809, 7 rano (Saski, t. III, s. 13, 25-6, 28).

⁶⁸ Napoleon do Davouta, 26 kwietnia 1809, 3 po południu, Correspondance, nr 15 124. Warto zauważyć, że wcześniejsze wiadomości od Berthiera do Davouta sugerują, że Bernadotte miał zostać „wezwany do bitwy, która miała się odbyć przed wkroczeniem do Wiednia” (Berthier do Davouta, 26 kwietnia 1809, 7 rano, w: Saski, t. III, s. 28-9). List popołudniowy był skierowany bezpośrednio od cesarza do Davouta, natomiast ten komentarz w poprzedniej wiadomości jest z pewnością błędem ze strony Berthiera (towarzyszący mu list do Bernadotte nie mówi nic o Sasach mających dołączyć do bitwy, lecz wspomina, że Davout „miał ruszyć na prawo, jak tylko Bernadotte znajdzie się na pozycji”). Z całej korespondencji wynika jasno, że (1) Napoleon oczekiwał bitwy w dolinie Dunaju zanim dotrze do Wiednia; (2) że Davout miał być obecny w tej decydującej bitwie; oraz (3) że Bernadotte miał osłaniać Ratyzbonę.

⁶⁹ Stendahl , list do siostry datowany na 29 kwietnia 1809, w: To the Happy Few: Selected Letters of Stendahl, New York: Grove Press, 1952, s. 111.