1989. Pozytywny mit - ebook

WSTĘP

Limuzyna parkuje przy stercie desek. Trudno powiedzieć, czy posłużą do remontu, czy może trafią są na opał¹. Z auta wysiada George H.W. Bush (senior), najpotężniejszy człowiek świata, i wraz z małżonką kieruje się do drzwi typowego polskiego domu: szary tynk baranek, niewykończony betonowy schodek, białe pasy okalające ciemne drewniane drzwi.

Przed drzwiami czekają gospodarze – elektryk i kwiaciarka, Lech i Danuta Wałęsowie. W ogrodzie agenci Secret Service upewniają się, że gospodarze usunęli gniazdo os. Za nimi szpaler fotoreporterów. W trzeciej linii tłum ciekawskich. Dzieci kręcą się gdzieś poza kadrem. Poza najstarszym Bogdanem, który ma już dziewiętnaście lat i akurat tego dnia zdaje egzamin na uniwersytet. Zdąży się tylko przywitać i musi lecieć.

Wizyta Bushów omal nie przekreśli jego edukacyjnej szansy. Do sali wpada w ostatniej chwili, w koszulce z flagami – polską i amerykańską. Założył ją specjalnie na przyjazd gości i nie zdążył zmienić. Egzaminator uznaje to za wskazówkę i pyta o nasze główne towary eksportowe do USA. Bogdan nie bardzo zna odpowiedź. Nie korzysta też z okazji, by wyjaśnić, że założył tę koszulkę, bo u niego w domu siedzi właśnie amerykańska para prezydencka. Zresztą czy ktoś by mu uwierzył?²

Jest jedenasty lipca 1989 roku. Od słynnych częściowo wolnych wyborów minął zaledwie miesiąc i trudno określić status dyplomatyczny tego spotkania. Bush niedawno zastąpił Ronalda Reagana na stanowisku prezydenta USA. Ale kim właściwie jest teraz Lech Wałęsa? „Osobą prywatną”, jak go przez lata określali komuniści? Przywódcą demokratycznej opozycji w niedemokratycznym kraju? Przewodniczącym związku zawodowego? A może potencjalnym liderem nowej rządowej większości?

Mimo doskonałego wyniku wyborczego opozycji Polska nadal jest krajem socjalistycznym, a Polska Zjednoczona Partia Robotnicza dysponuje większością w Sejmie. Tyle tylko, że czwartego czerwca komuniści przegrali coś cenniejszego niż mandaty. Stracili twarz. Po druzgocącej porażce przy urnach nie mogą już udawać, że rządzą przy aprobacie całego narodu czy choćby jego istotnej większości. Stare nie może trwać. Nowe nie nadchodzi. Tym samym, przynajmniej w oczach Busha, Polska znajduje się w niebezpiecznej politycznej próżni. Tuż przed jego przyjazdem Zgromadzenie Narodowe miało wybrać prezydenta, ale głosowanie w ostatniej chwili przesunięto. Wygląda na to, że generał Wojciech Jaruzelski nie zbierze nie­zbędnego poparcia, a na kolejną wizerunkową katastrofę nie może sobie pozwolić.

Czego w tej sytuacji można się spodziewać po Wałęsie?

Bush miał już okazję poznać przywódcę Solidarności. Zamie­nił z nim kilka słów, gdy odwiedzał Polskę dwa lata wcześniej, jeszcze jako zastępca Reagana. Wtedy Wałęsa kompletnie go zaskoczył. Nieoczekiwanie wyłonił się z tłumu, by ignorując ochronę i protokół dyplomatyczny, podejść do wiceprezydenta USA i wsiąść z nim do limuzyny. „Promieniował zaraźliwym entuzjazmem – wspomina Bush. – Miał błysk w oku i łatwo wybuchał śmiechem”³. Przejechali kawałek wspólnie. Wałęsa przekazał mu ważny memoriał dotyczący szykan, jakich Soli­darność doświadczała ze strony władz. Amerykanin polubił zuchwałego elektryka i cieszył się, że tym razem będzie miał okazję dłużej z nim porozmawiać.

Do domu na ulicy Polanki Wałęsowie przeprowadzili się rok wcześniej. Kiedy dostali informację, że nieruchomość jest na sprzedaż, Danuta pojechała ją oglądać sama, żeby esbecja nie popsuła im transakcji. Komuniści lubili uprzykrzać Wałę­som życie nawet w sprawach niezwiązanych bezpośrednio z działalnością polityczną Lecha. Na pierwszy rzut oka dom nie wyglądał dobrze. Budynek był wprawdzie duży, ale miał ponad sto trzydzieści lat. Jak wiele polskich domów – a trochę też jak sama Polska – rozwijał się bez planu, w miarę potrzeb i dostępnych środków wypączkowując z siebie kolejne piętra, skosy, ganki i przybudówki. Układ pomieszczeń był niefunkcjonalny, a drewniany strop trzeszczał złowieszczo. Obrazu dopełniał zaniedbany ogród – wysoka trawa, chaszcze, zdziczałe drzewka owocowe.

Samo miejsce było jednak piękne. Dom stał u stóp pokrytych lasem wzgórz morenowych. Danutę zachwycił kontrast między tym zaciszem a tłocznym blokowiskiem na Zaspie, gdzie Wałę­sowie mieszkali dotychczas. Wprowadzili się więc, licząc się z tym, że niezbędny będzie generalny remont. Pewnego dnia gospodyni usiadła w jadalni i przez okno patrzyła na zalesione wzgórza. „Poczułam wówczas, że tutaj jest moje miejsce – wspomina. – Uważam, że każdy człowiek musi znaleźć swoje miejsce. Gdy to poczuje, będzie szczęśliwy”⁴.

Dwanaście miesięcy później dom na Polanki prezentuje się już całkiem inaczej. Wałęsowie wymienili instalację i odświeżyli wnętrza. Ściany, jak to było wówczas w modzie, obili sosnową boazerią. Danuta będzie potem żartować, że przez kolejne lata spróchniała konstrukcja trzymała się wyłącznie dzięki tej boazerii. Jak na standardy schyłkowego PRL jest to wspaniałe lokum.

Bushowie są jednak dość zdziwieni. Szokuje ich – jak to ujmuje prezydent – „brak nowoczesnych urządzeń i mebli, które większość amerykańskich rodzin uznaje za coś oczy­wistego”⁵. Czują jednak, że jest w tym domu coś ważniejszego: rodzinne ciepło.

Obiad jest wystawny – pięć czy sześć zamówionych specjalnie dań. Nie przyrządza ich gospodyni. Z pomocą przychodzi profesjonalna firma cateringowa.

– To już było ponad moje siły – po ponad trzech dekadach opowiada nam Danuta Wałęsa.

Nakrycia wypożyczono z pobliskiego hotelu. Kelnerów także⁶. Mimo to w całym przyjęciu jest coś swojskiego. Na stole lądują mięsa w galarecie, paszteciki. Na deser sernik na zimno. Spod czerwonej galaretki uśmiechają się ćwiartki brzoskwini z puszki. Te dania rozpozna każdy, kto żył w Polsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Gdyby nie kwiatowy stroik z amerykańską flagą, mogłoby się wydawać, że to imieniny cioci.

Danuta Wałęsa ma na sobie skromną granatową sukienkę, która świetnie komponuje się z odważną czerwienią, jaką wybrała Barbara Bush. Gospodyni wygląda jednak na spiętą. Bush zapamięta ją jako cichą i nieśmiałą. Jakby peszył ją cały ten splendor wpakowany do niewielkiego salonu.

– Ja po prostu to brałam za taką normalną monetę – wyjaśnia w rozmowie z nami Danuta Wałęsa. – Z całą pokorą. Mnie się nie przewróciło w głowie, że ja jestem jakaś inna, mam jakieś inne wymagania. Zostałam tą samą osobą, którą byłam.

Prezydent George Bush wraz z żoną Barbarą podczas spotkania z Danutą i Lechem Wałęsami w ich domu przy ul. Polanki w Gdańsku, 11 lipca 1989

Dennis Cook / ASSOCIATED PRESS / East News

Danuta milczy, a Lech – przeciwnie – nie traci rezonu. Śmieje się, gestykuluje, jak gdyby to nie amerykańska para prezydencka przybyła z wizytą, lecz sąsiedzi albo kolega z pracy z żoną. Przy obiedzie od razu przechodzi do rzeczy. Polska potrzebuje pieniędzy. Inaczej gospodarka się zawali. Dziesięć miliardów dolarów to minimum na start.

To kwota zawrotna nawet dla prezydenta USA. „Nie chcę zbyt wiele obiecywać” – to motto Busha. Powtarzał je dziennikarzom już w samolocie do Warszawy. Zresztą nie bardzo wie, z kim właściwie ma ustalać szczegóły. Kto teraz rządzi w Polsce?

Wałęsa stara się go przekonać, że Solidarność to rozsądny partner do negocjacji. Bush ma wątpliwości. Socjalne postulaty związku, jak chociażby pięcioletnie urlopy macierzyńskie, wydają mu się całkowicie nierealistyczne. Następca Reagana stoi na stanowisku, że nie da się przeprowadzić prospołecznych reform i uzdrowić gospodarki w tym samym czasie. Przed Polską oszczędności i zaciskanie pasa⁷.

W niewielkim pokoju fotoreporterzy nie mają jak złapać kad­ru. Do zdjęć trzeba się więc ustawić w ogrodzie. Po zanied­banych chaszczach sprzed roku nie ma już śladu. Część drzewek Wałęsowie zdecydowali się wyciąć, pozostałe doprowadzili do ładu. Dookoła pysznią się równiutkie grządki.

Danuta Wałęsa spaceruje z Barbarą Bush. Przyglądają się zamkniętemu w kojcu psu, rozmawiają. W pewnym momencie Danuta się schyla. Zrywa dla Barbary Bush różową różę. Pierwsza dama wygląda na poruszoną gestem. Nie wypuszcza kwiatu z rąk aż do końca wizyty.

Wałęsa tymczasem wykorzystuje okazję, by z dumą pokazać Bushowi ogródek warzywny. Na amerykańskim gościu robi wrażenie praktyczna natura gospodarza. Może przypomina mu któregoś z ojców założycieli USA? Wszak Waszyngton, Jefferson i Franklin w przerwach między dyplomacją i wojnami zawsze przykładnie dbali o własne ogródki. Czy to nowy przywódca Polski? Lider, który właśnie prowadzi do demokracji połowę świata? A może przesilenie nad Wisłą jest tylko pozorne? Może za chwilę twardogłowi komuniści odzyskają władzę i krótką odwilż w bloku komunistycznym zetnie przymrozek?

Wałęsa jakby czytał mu w myślach. „Nie ma już prawdziwych komunistów – przekonuje. – Większość z nich to rzodkiewki: są czerwoni tylko z wierzchu”⁸.

Kim jest ten dziwny człowiek sypiący bon motami wśród wyhodowanych własnoręcznie warzyw? Jakim cudem znalazł się na czele dziesięciomilionowego ruchu społecznego? Czego można się po nim spodziewać?

*

Trzydzieści dwa lata później to my pukamy do drzwi Wałęsy.

Sporo się zmieniło przez te trzy dekady. Wałęsa nie mieszka już w starym domu z próchniejących desek. Interesantów przyjmuje w eleganckim gabinecie, w muzeum upamiętniającym współtworzony przez niego ruch. Otwarte w 2014 roku Europejskie Centrum Solidarności to imponujący, nowoczesny gmach w multimedialnej formie przedstawiający losy buntu, który odwrócił bieg historii.

Tym razem to Wałęsa otoczony jest obstawą, która udziela nam osobliwie dokładnych instrukcji. „Prezydenta nie interesują szczegóły waszego projektu – słyszymy. – Czas jest ściśle określony. Przechodzicie od razu do rzeczy”. Spotykamy się pomiędzy kolejnymi falami epidemii COVID-19, więc maseczki są obowiązkowe. Będzie je można zdjąć tylko na chwilę, do pamiątkowego zdjęcia.

Przynieśliśmy ze sobą pytania podobne do tych, jakie przed laty towarzyszyły Bushowi seniorowi. Też chcemy się dowiedzieć, co właściwie zaszło w Polsce i kim tak naprawdę jest Lech Wałęsa. Nie próbujemy wprawdzie uratować globalnej równowagi geopolitycznej, ale nasz cel również jest dość ambitny.

Kasia jest reżyserką teatralną; Mirek – reporterem; Marcin wykłada na uniwersytecie. Marzy nam się napisanie musicalu o Solidarności i właśnie zaczynamy zbierać materiały. Inspiruje nas _Hamilton_ i broadwayowskie spojrzenie na historię jako coś fascynującego, atrakcyjnego, aktualnego. Czyli też w sumie przybywamy trochę jakby z Ameryki.

Wbrew obowiązującym w Polsce standardom chcemy opowiedzieć historię Solidarności jako pozytywny mit.

*

Najważniejsze historie opowiadamy sobie wciąż na nowo. Jeśli mit ma trwać, każde pokolenie musi przepisać go po swojemu⁹. Odkryć w nim nowe sensy, które wcześniej pozosta­wały poza polem widzenia.

„Musicalu nigdy się nie pisze, zawsze przepisuje” – stwierdzają autorzy popularnego podręcznika dla broadwayowskich librecistów¹⁰. Żadna wersja nie jest tak naprawdę pierwsza (zawsze korzystamy z jakichś inspiracji), żadna też nie okazuje się ostateczna (poprawki wprowadza się jeszcze po premierze). To spostrzeżenie doskonale współgra z założeniami nowej fali w światowej historiografii nastawionej na ponowne odkrywanie (_rediscovery_), przepisywanie (_rewriting_) czy wyobrażanie sobie na nowo (_reimagining_) przeszłości.

Żadna wersja opowieści o przeszłości nie jest pierwsza, żadna też nie będzie ostateczna. Historia jest nieustannym dialogiem między brzemieniem przeszłości a wyzwaniami, jakie przynosi przyszłość. Jak błyskotliwie ujął to Ned Blackhawk, autor bestselleru _The Rediscovery of America_: „Znalezienie odpowiedzi na wyzwania naszych czasów – jak konflikty rasowe, kryzys klimatyczny czy krajowe i globalne nierówności – będzie wymagało nowych koncepcji i podejść. Nadszedł czas, aby odłożyć narzędzia interpretacyjne poprzedniego stulecia i chwycić nowe”¹¹.

Nowe czasy potrzebują nowej historii. I nie chodzi tu bynajmniej o oddalanie się od faktów. Przeciwnie. Z każdym rokiem wychodzą na światło dzienne nowe dokumenty. Ukazują się nowe rozmowy ze świadkami historii, którzy z perspektywy czasu inaczej patrzą na minione wydarzenia. Ale same fakty to nie wszystko. Równie ważny jest sens. Zadawanie nowych pytań o to, czego właściwie możemy nauczyć się z historii.

Jakiej pamięci o Solidarności potrzebujemy dzisiaj, w obli­czu problemów związanych z nierównościami? Jak wiedza o przebiegu negocjacji przy Okrągłym Stole mogłaby nam pomóc w zredukowaniu polaryzacji politycznej dzielącej społeczeństwo? Jakich lekcji masowy zryw sprzed czterech dekad może nam udzielić w kwestii walki o prawa kobiet albo pomocy udzielanej uchodźcom? (To nie przypadek, że badacze analizujący oddolne formy pomocy uciekinierom z Ukrainy częs­to dostrzegają w nich reinkarnację solidarnościowego etosu!)

Z tego, co wydarzyło się w ostatniej dekadzie PRL, moglibyśmy dziś wyciągać ważne wnioski. Niestety, tak się nie dzieje.

Przespaliśmy tę lekcję. Zgubiliśmy gdzieś prawdziwą, fascynującą opowieść o Solidarności silnej różnorodnością, podzielonej, ale wierzącej w dialog, czasem zdezorientowanej, lecz wytrwale poszukującej własnej drogi. Zastąpiliśmy ją naiwnym mitem Solidarności idealnej, którą w pewnym momencie ktoś nam ukradł. Zamiast różnobarwnych bohaterów z krwi i kości dostajemy kolejne czarno-białe klisze zbudowane na przeciwstawieniu cudownej jedności i najgorszej zdrady.

W procesie kanonizowania lub demonizowania Solidarności wyrwaliśmy jej kły. Pozbawiliśmy ją wewnętrznych pęknięć, które w rzeczywistości stanowiły o jej sile. Dlatego potrzebujemy dziś nowego, pozytywnego mitu Solidarności, który po­z­woli nam sprostać wyzwaniom, jakie przyniesie przyszłość.

Wszystkie te myśli kłębią się w naszych głowach, gdy stoi­my przed drzwiami gabinetu Wałęsy. To ma być nasz pierwszy wywiad. W ciągu kolejnego półtora roku przeprowadzimy ich kilkadziesiąt, z niektórymi bohaterami spędzając na rozmowach wiele godzin.

A jednak rozmowa z Wałęsą okaże się wyjątkowa.

*

Wizytę Busha często uznaje się dziś za swego rodzaju _post scriptum_ – przypieczętowanie globalnego przełomu, który nieodwołalnie rozstrzygnął się miesiąc wcześniej przy wyborczych urnach. Dlatego zaskoczeniem może być wiadomość, że oprócz domu Wałęsów Amerykanin podczas swojej podróży odwiedził także Belweder, gdzie długo i serdecznie rozmawiał z… Wojciechem Jaruzelskim.

I to wcale nie Wałęsę, ale Jaruzelskiego Bush przekonuje do objęcia kierowniczej roli w państwie.

Generał doskonale przygotował się do rozmowy. Amerykańskiego gościa wita prezentem – książką o wojnie na Pacyfiku. Na pozór to dziwny gest. Bush jednak od razu chwyta jego intencję. W drugiej wojnie światowej walczył jako pilot bombowca. Na jednym ze zdjęć w książce rozpoznaje swój samolot.

„Niewielu nas zostało” – zaczyna rozmowę Jaruzelski.

„Ale młodzi pamiętają historię” – odpowiada Bush¹².

Hasło – odzew. Natychmiastowe porozumienie. Dalej poszło już łatwo. Rozmówcy są praktycznie równolatkami (Jaruzelski jest rok starszy), obu łączy wojenne doświadczenie i lęk przed chaosem, do którego mogłyby doprowadzić niekontrolowane zmiany w Polsce.

Opisując te wydarzenia po latach, Bush wspomni, że Jaruzelski wydał mu się nadspodziewanie rozsądny i refleksyjny. On też, podobnie jak Wałęsa, zrobił na Amerykaninie wrażenie uroczego i obdarzonego poczuciem humoru. Oczywiście pozostawał pewien niesmak związany z dyktatorskimi rządami, więzieniem przeciwników politycznych i strzelaniem do górników. Niemniej Bush widzi w generale przede wszystkim patriotę rozdartego między miłością do kraju a świadomością twardych realiów geopolitycznych.

W podobny sposób prezydent USA postrzega swoją własną rolę. „Naszym obowiązkiem było stać się, na ile to możliwe, odpowiedzialnym katalizatorem demokratycznych przemian w Europie Wschodniej”¹³ – napisze w książce _Świat przekształcony_. Wsparcie dla demokracji i wolności – owszem. Ale tylko w takim zakresie, jaki nie rozwścieczy betonowej opozycji w Związku Radzieckim i nie podważy pozycji Gorbaczowa. Gwarantem takich ostrożnych zmian jeszcze latem 1989 roku wydawał się raczej sztywny komunistyczny generał niż nieobliczalny trybun ludowy.

„Jaruzelski otworzył przede mną swoje serce”¹⁴ – wspomni Bush. Generał wprost pyta Amerykanina, czy powinien ubiegać się o urząd prezydenta. Boi się osobistego upokorzenia, gdyby głosów w Zgromadzeniu Narodowym jednak nie starczyło, ale też uwięzienia kraju w kolejnej politycznej przepychance.

Świadkiem tej sytuacji jest przyszły prezydent Aleksander Kwaśniewski:

– Słyszałem na własne uszy, kiedy Bush mówił: „Bardzo pana proszę, niech pan to zrobi, pan jest potrzebny dla stabilności” – opowie nam w wywiadzie. – Bush mówił bardzo wiele komplementów pod adresem Jaruzelskiego.

„Paradoksalna sytuacja! – podsumuje w książce sam prezydent USA. – Oto amerykański prezydent przekonuje komunistycznego dygnitarza, by ubiegał się o urząd”¹⁵.

Jaruzelski jest wdzięczny. Ku zdziwieniu Busha wykazuje się też prokapitalistycznym nastawieniem. Zaczyna żalić się Bushowi na Solidarność. W USA do związków zawodowych należy niecałe dwadzieścia procent robotników. W Polsce – osiemdziesiąt procent. Jak tu prowadzić reformy i budować gospodarkę przy tak olbrzymim poziomie uzwiązkowienia?

Bush obiecuje, że porozmawia z Wałęsą.

„Niech pan przypomni robotnikom, żeby twardo stąpali po ziemi i ciężko pracowali – instruuje go Jaruzelski. – Nie wystar­czy zachwycać się amerykańskim bogactwem, żeby zbudować drugą Amerykę”.

Jak to zgrabnie ujmie w trakcie spotkania z nami Aleksander Kwaśniewski:

– Dobra polityka polega na tym, że można zjeść kolację w Europejskim z Jaruzelskim i mianować go na prezydenta, a potem pojechać na obiad do Gdańska, gdzie pani Danuta szykuje jedzenie we własnej kuchni dla Wałęsy i pary prezydenckiej.

*

– Tylko ciekawe pytania, proszę – zaczyna Wałęsa, nim jeszcze zdążymy porządnie usiąść. – Bo ja się wtedy budzę. A jak są słabe, to zasypiam, bo jestem staruch.

Prosimy, by opowiedział, jak spędzał wieczór czwartego czerwca.

– Nie pamiętam prawie nic do tyłu, ja żyję dzisiaj i jutro. Wczoraj mnie nie interesuje.

Może jednak da się namówić?

– Nie będę się cofał do tyłu, a po cholerę. Dalej.

Próbujemy podstępu. Mówimy, że Jarosław Kaczyński buduje politykę na przeszłości i nieźle mu wychodzi.

– To idźcie do Kaczyńskiego i zróbcie wywiad.

To może jakiś konkret? Czy pamięta, co jedli podczas wizy­ty Busha?

– Nie mam pojęcia. Mnie to nie interesowało. Dobrze, że miałem coś na stole. Coś zjadłem, coś wypiłem. Następne.

Odbija nasze pytania, jakby znów grał w ukochanego ping-ponga z Mieczysławem Wachowskim. Zbywa nas, podśmiewa się, krytykuje sposób formułowania problemów. Wydaje się bardziej zainteresowany własnymi dowcipnymi ripostami niż tym, z czym przychodzimy.

Coraz bardziej osłupieni wpatrujemy się w wiszący za nim obraz. Czy to możliwe, że ścianę gabinetu byłego prezydenta zdobi pastisz _Ostatniej wieczerzy_, w którym to sam Wałęsa jest Chrystusem? Rozpoznajemy wśród apostołów Frasyniuka i Michnika, Geremka i Mazowieckiego. Jarosław Kaczyński okazuje się Judaszem. Czy to się dzieje naprawdę?

Jedno pamiątkowe zdjęcie później jesteśmy znów na korytarzu. Za nami w kolejce na swoją audiencję czeka już Janusz Palikot.

Powinniśmy być zdruzgotani. Przejechaliśmy pół Polski i nie poznaliśmy odpowiedzi na żadne z naszych pytań. Zamiast tego jesteśmy zachwyceni. Wałęsa był niesamowity! Był Jokerem, tricksterem, ludowym bohaterem nieustannie ośmieszającym przemądrzałych ekspertów. Czyli był dokładnie taki, jak nam go potem opisywali czołowi dygnitarze komunistyczni i współorganizatorzy Okrągłego Stołu. „Wałęsa był całkowicie nieprzewidywalny” – powtarzali. I to był jego największy atut! Wydawało się, że kompletnie nie słucha rozmówców, żeby potem nagle wyskoczyć z jakąś uwagą i trafić w punkt.

Mamy naszą pierwszą musicalową postać!

Oczywiście to dopiero początek. Przed nami długa podróż w poszukiwaniu opowieści, wspomnień i dokumentów źródłowych. Po przedziwnej rozmowie z pierwszym liderem Solidarności wiemy tak naprawdę tylko dwie rzeczy.

Po pierwsze, to będzie niezwykła przygoda. Ponieważ szukamy czegoś zupełnie innego niż historycy czy reporterzy, opowieść, którą poznamy, będzie całkiem niepodobna do tego, co dotychczas pisano i mówiono o Solidarności.

Po drugie, łatwo raczej nie będzie.

*

Po wyjściu od Wałęsów George Bush wygłasza poruszające przemówienie pod gdańskim pomnikiem Poległych Stoczniowców.

„Dziś do tych, którzy myślą, że nadzieje mogą być trwale stłamszone, mówię: niech patrzą na Polskę! Tym, którzy uważają, że wolność może być na zawsze odebrana, mówię: niech patrzą na Polskę! Do tych, którzy myślą, że marzenia mogą być trwale stłumione, mówię: popatrzcie na Polskę”¹⁶.

Dziś wiemy, że to optymizm na pokaz. W rzeczywistości Bush jest pełen obaw.

Według podręczników historii „czwartego czerwca skończył się w Polsce komunizm”, od miesiąca trwa już więc nowa epoka. Tymczasem jeszcze w lipcu 1989 roku najpotężniejszy człowiek na świecie nie ma pojęcia, jak to się wszystko dalej potoczy.

Mniej więcej wtedy gdy Bush odwiedza Polskę, Nicolae Ceau­şescu, sekretarz partii komunistycznej z Rumunii, przekonuje polskich towarzyszy do wprowadzenia kolejnego stanu wojennego.

Bush wyjeżdża z Polski żegnany wiwatami. Wzdłuż trasy jego przejazdu szpaler widzów ustawia się z rękami wzniesionymi w geście „victorii”. Mimo jego tajemnego błogosławieństwa dla Jaruzelskiego i PZPR demokratyczne zmiany idą dalej. Piętnaście miesięcy później to Lech Wałęsa zostanie prezydentem.

Po latach ten _happy end_, mimo iż często nie dość _happy_ w zestawieniu z ogromem potrzeb i oczekiwań, przysłania nam niezwykłość tego, co się wydarzyło w Polsce w latach osiemdziesiątych. Warto tę dekadę wydobyć z fałszywej oczywistości. Przyjrzeć się wszystkim trudnym decyzjom, dramatycznym poświęceniom i szczęśliwym zbiegom okoliczności, dzięki którym wydarzyło się to, co się wydarzyło.

Bo co to było, co się właśnie wydarzyło? Jak to możliwe, że wbrew kalkulacjom mędrców po obu stronach Atlantyku zmiana zapoczątkowana przez Solidarność okazała się skuteczna i trwała? Jakim cudem rewolucji dokonał ruch zbudowany ze sprzeczności, wewnętrznie podzielony, oparty na improwizowanej strukturze, ruch, którego twarzą był ten nieobliczalny elektryk?

O tym właśnie będzie nasza opowieść.

1 Szczegóły wizyty Bushów odtwarzamy m.in. na podstawie negatywów dostępnych w archiwum prezydenckim George’a H.W. Busha – rolka 49, negatywy P04807–P04820, P04823, P04824 oraz P04844.

2 Wywiad z Bogdanem i Danutą Wałęsami.

3 George H.W. Bush, Brent Scowcroft, _A World Transformed_, Alfred A. Knopf, New York 1998.

4 Danuta Wałęsa, _Marzenia i tajemnice_, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2011, s. 313.

5 George H.W. Bush, Brent Scowcroft, __A World Transformed__, dz. cyt., s. 313.

6 W _Marzeniach i tajemnicach_ (dz. cyt., s. 317) Danuta Wałęsa napisze z kolei, że w przygotowaniu obiadu pomagały jej Grażyna Pusz i Marta Mężyk (żona kierowcy księdza Jankowskiego).

7 Zob. Lech Wałęsa, _Droga do prawdy. Autobiografia_, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2011, s. 292–293.

8 George H.W. Bush, Brent Scowcroft, _A World Transformed_, dz. cyt., s. 121.

9 Zob. Katarzyna Janowska, _Olga Tokarczuk: każde pokolenie powinno pisać na nowo historię_, Onet.pl, 20 października 2009, https://kultura.onet.pl/ksiazki/olga-tokarczuk-kazde-pokolenie-powinno-pisac-na-nowo-historie/s0b5skn (dostęp: 29 marca 2024).

10 Allen Cohen, Steven Rosenhaus, _Writing Musical Theater_, Palgrave Macmillan, London 2007, s. 255. Oryg.: „In musical theater, writing is rewriting”.

11 Ned Blackhawk, _The Rediscovery of America: Native Peoples and the Unmaking of U.S. History_, Yale University Press, New Haven and London 2023, s. 2.

12 Szczegóły rozmowy za odtajnioną notatką z rozmowy Bush – Jaruzelski (10 lipca 1989, 9.30–10.15) dostępną w archiwum prezydenckim George’a H.W. Busha.

13 George H.W. Bush, Brent Scowcroft, _A World Transformed_, dz. cyt., s. 117.

14 Tamże.

15 Tamże.

16 Przemówienie George’a H.W. Busha z 11 lipca 1989. Cyt. za: Wojciech Wysocki, 3_0 lat temu złożył w Polsce wizytę prezydent George H.W. Bush_, Dzieje.pl, 9 lipca 2019, https://dzieje.pl/aktualnosci/30-lat-temu-zlozyl-w-polsce-wizyte-prezydent-george-h-w-bush (dostęp: 29 marca 2024).1
MOŻE TO NIE RAJ

Trójmiasto, późny wieczór. Filigranowa dziewczyna w okularach wraca do domu po całym dniu wyczerpującej pracy. Mija ZURiT, czyli Zakład Usług Radiotechnicznych i Telewizyjnych. W witrynie… telewizory. Cały ich rząd! I żadnej kolejki. Jak sen.

Dziewczyna staje przed drzwiami. Postanawia zaczekać na świt i otwarcie sklepu. Po chwili jej obecność zwraca uwagę przechodzącego mężczyzny. „Co rzucili?” Kobieta gestem wskazuje telewizory. Przechodzień staje za nią. Wkrótce ustawiają się następni.

O świcie w ogonku stoi już ze trzysta osób. Wijąca się linia wypełnia całą ulicę.

Dochodzi dziesiąta. Kierownik ZURiT-u przychodzi otworzyć sklep. Oniemiały zatrzymuje się w pół kroku. „Za czym stoją ci wszyscy ludzie?” – pyta. Dziewczyna, od której zaczęła się cała historia, wymownie spogląda na wystawione w witry­nie odbiorniki.

„Proszę pani, przecież to telewizory, które klienci zostawili nam do naprawy…”

Podobno musiała salwować się ucieczką, żeby tłum jej nie zlinczował.

*

Wszyscy Polacy zebrani razem w długim ogonku przed pustym sklepem. Neon z napisem „Mięso” mami ich obietnicą, która nigdy nie zostanie spełniona. Zobaczmy ich najpierw z pewnego dystansu. W jednolitym tłumie spowitym szarością.

„Wtedy w Polsce w ogóle było szaro – wspomni jedna z uczest­niczek tamtych wydarzeń. – Jest już kompletna zapaść. Są puste, brudne sklepy. Szarzy jesteśmy wszyscy”¹⁷. „Za czym kolejka ta stoi? Po szarość, po szarość, po szarość” – głoszą słowa popularnej wówczas piosenki. Ale przygaszone barwy lat osiemdziesiątych to nie poetycka metafora ani kwestia blaknących klisz, na których utrwaliliśmy wspomnienia. W roku 1980 życie naprawdę jest mało kolorowe!

Ta szarość jest jak widoczny na skórze pacjenta objaw choroby trawiącej wszystkie organy. Stanowi ona rezultat zapaści gos­podarczej, w wyniku której niezbędne składniki zastępowane są gorszymi substytutami. Brak na przykład tlenku tytanu (IV). To biały pigment, którego domieszka zapewnia soczyste odcienie pozostałym barwom. Po zachodniej stronie żelaznej kurtyny, gdzie biel tytanowa jest szeroko dostępna, życie naprawdę jest bardziej kolorowe. Polska też próbuje wyruszyć w kierunku tęczy. W 1977 roku zakład w Policach startuje z produkcją bieli tytanowej. Co z tego, skoro większość produkcji i tak idzie do ZSRR, gdzie trwają przygotowania do olimpiady?¹⁸

W przemyśle tekstylnym z kolei szeroko wykorzystuje się b arwniki siarkowe. Dają one wprawdzie niezłą odporność na spieranie, pozwalają jednak uzyskać najwyżej ciemne, nienasycone barwy. Jeszcze gorzej jest w branży kosmetycznej. Wracające dziś do łask szare mydło czterdzieści lat temu nie stanowiło elementu ekologicznej mody ani sposobu na zapobieganie alergiom. Jego dominacja wynikała z niedoboru barwników i olejków eterycznych.

Na Zachodzie plastik to synonim jaskrawego kiczu. W Polsce nawet tworzywa sztuczne były nijakie. „Jak brudna kawa z brudnym mlekiem, jak farba plakatówka wymieszana z kurzem”¹⁹ – napisze Olga Drenda, czuła kronikarka barw i faktur polskiej transformacji.

Odpowiedzią na niedostatki na sklepowych półkach okazuje się samodzielne farbowanie tkanin, wytrwałe poszukiwanie wszystkiego, co wyłamuje się z reżimu szarości, oraz rozległe sieci wymiany zapewniające nieustanne krążenie darów i towarów.

W dekadę lat osiemdziesiątych Polska wchodzi z olbrzymim deficytem w handlu zagranicznym i coraz większymi trudnościami w sprowadzaniu niezbędnych produktów i półproduktów. Nawet tam, gdzie zbudowano nowe linie produkcyjne, niemożliwe okazuje się zdobycie części zamiennych do uszkodzonych maszyn. Realizowana na kredyt gierkowska modernizacja zaczyna gwałtownie hamować. Siermiężność i zacofanie wyłażą zza skleconych naprędce tekturowych atrap nowoczesności.

Nadchodzi sierpień 1980 roku. Pomysłowość i sieci współpracy, które Polki i Polacy wypracowali, by nadać swojemu życiu nieco koloru, wkrótce zaowocują rewolucją, która zmieni układ barw na politycznej mapie świata. Nic dziwnego, że po p rzełomie roku 1989 pierwszym zwiastunem nowego życia będą właśnie wszechobecne „wściekłe, neonowe kolory” – jak pisze Drenda. „Przyszło pożegnać ugry i sjeny. Nowa era i jej wyroby miały barwę żarówiastą”²⁰. Ale to dopiero później. Już po tym, jak skonfundowany George Bush senior opuści Polskę.

Na razie wciąż jest jeszcze szaro.

*

Lato 1980 roku. Wczesnym rankiem Krysia Frasyniuk ustawia się w kolejce. Może uda jej się zdobyć trochę materiału, może nowe ubranie. Jeśli będzie miała mnóstwo szczęścia – trafią się jakieś odrzuty z eksportu. Coś jak pocztówka z lepszego świata. Jeśli nie – spróbuje wrócić do domu choćby z kawałkiem wstążki. Jest pomysłowa, nic się nie zmarnuje.

Krysia ma dwadzieścia parę lat, z zawodu jest kaletniczką i często się śmieje. Uwielbia tłumy, tańce, spotkania ze znajomymi. W schyłkowej Polsce Ludowej to niełatwe, ale jeśli tylko może, ubiera się kolorowo.

Ma męża Władka, który pracuje jako kierowca autobusu. Poznali się dwa lata wcześniej w bloku przy ulicy Sienkiewicza we Wrocławiu. Władek wpadł do kumpla Janusza. W tym samym czasie żonę Janusza odwiedziła sąsiadka, jej najlepsza przyjaciółka. Władek i Krysia zakochali się od pierwszego wejrzenia i jeszcze w tym samym roku wzięli ślub.

Po latach ich córka Dominika wspomnienia z tamtych czasów odtwarzać będzie dla nas ze starych fotografii.

– To jest kolorowa dusza. Widziałam u rodziny takie zdjęcie z jakiejś imprezy. Mama miała błękitną sukienkę i olbrzymi słomkowy kapelusz z błękitną wstążką. Mama była kolorowa. Teraz już nie jest…

Błękitna wstążka na kapeluszu. Drobne szczegóły, by choć trochę ożywić rzeczywistość permanentnie cierpiącą na „przejściowe trudności”.

Za Krysią staje Grażyna Kuroń zwana Gajką. Ma czterdzieści lat i chciałaby kupić kolorowy kapelusz. Najbardziej lubi te eleganckie, o szerokich, ozdobnych rondach. Zgromadziła ich niezłą kolekcję. Kiedy przytłoczona nawałem obowiązków czuje, że już dłużej nie wytrzyma, jedzie do Mody Polskiej przy ulicy Konopnickiej i poluje na kolejne nakrycie głowy²¹.

Ma prawo być zmęczona. Jej mężem jest Jacek Kuroń. Wielka miłość Gai i prawdziwy wrażliwiec, a zarazem człowiek niewielką wagę przywiązujący do codziennych spraw. Pieniądze równie łatwo pożycza od innych, jak rozdaje potrzebującym. W domu żaden z niego pożytek. Jacek jest albo nieobecny duchem, albo – co gorsza – nieobecny dosłownie. W 1965 roku wraz z Karolem Modzelewskim piszą słynny _List otwarty do partii_, w którym PZPR piętnują jako „dyktaturę partyjnej biuro­kracji”. Kuroń wiele lat spędza potem w więzieniu. Ich syna Maćka Gajka musi wychowywać sama.

Na razie Jacek jest na wolności, ale Gaja z niepokojem patrzy na gęstniejącą atmosferę polityczną. Wie, że jeśli w kraju znów zrobi się niespokojnie, jej mąż trafi za kraty jako jeden z pierwszych. Sama oficjalnie nie należy do żadnej organizacji opozycyjnej. W rzeczywistości pozostaje jednym z mózgów całej operacji. To na jej barkach spoczywa ciężar obsługi telefonu, na który spływają z całej Polski meldunki o represjach dotykających opozycjonistów.

Trzecia w kolejce jest Danuta Wałęsa. Przychodzi trochę później, bo niełatwo się wyrwać z domu, gdy pod opieką gromadka dzieci. Czasem udaje jej się coś zdobyć, czasem wraca z niczym. A zdarza się jedno i drugie naraz. Jak wtedy, kiedy w znanym w Trójmieście sklepie Victus upoluje „taki dziwny, trójkątny ser”. Potem się dowie, że pierwszy raz widziała wtedy brie. Zadowolona idzie do domu. Czuje jednak, że coś jej śmierdzi. Obwąchuje… To ser. Pewnie zepsuty. Na wszelki wypadek zostawia go na żywopłocie przy chodniku²².

Danuta pracowała przez jakiś czas w kwiaciarni. Na pewno ma doskonałe oko do barw i cierpi w tej wszechobecnej szarzyźnie. Mimo wszystko lata siedemdziesiąte będzie wspominać z sentymentem. „Może ktoś, patrząc z boku, mógł uważać, że jesteśmy ubodzy, ale nam wtedy było dobrze”²³ – napisze.

Pod koniec roku 1979 robi się jednak ciasno. Danusia spodziewa się szóstego dziecka, Lech chodzi i szuka nowego mieszkania. Ma opinię wichrzyciela, podobno SB dba więc o to, by do zamiany nie doszło. Wałęsowie nawet się nie spodziewają, że wkrótce w ich życiu zajdą zmiany nieporównywalnie większe od przeprowadzki…

Trzy generacje polskich opozycjonistów: dwudziestoparoletni Frasyniukowie, trzydziestoparoletni Wałęsowie i czterdziesto­paroletni Kuroniowie. Bohaterowie tej opowieści mieszkają wprawdzie w różnych miastach, ale w każdym z nich równie trudno jest kupić wędlinę, mydło albo wózek dziecięcy. W zasadzie to od pewnego czasu nie mówi się już nawet „kupić”. Słowa takie jak „dostać”, „zdobyć”, „wystać” albo „załatwić” znacznie lepiej oddają rzeczywistość, a język szybko się adaptuje.

Wyobrażamy ich sobie stojących w jednej kolejce. Wszystkich razem. Bo choć sami jeszcze o tym nie wiedzą, ich losy są splecione.

*

Za tymi głównymi bohaterkami naszej historii ustawmy jeszcze szpaler bohaterek drugoplanowych. Zostaną na drugim planie tylko dlatego, że w jednym musicalu nie zmieściłoby się aż tyle niezwykłych osobowości.

Roztargniona dziewczyna w okularach ze sceny otwierającej ten rozdział też tu jest. To Alina Pienkowska – pielęgniarka, która niedługo wymyśli sposób, by przetransportować do oblężonej Stoczni Gdańskiej ulotki. Za nią stoi Anna Walentynowicz – jedna z liderek związkowych, suwnicowa w stoczni.

I jeszcze tramwajarka – Henryka Krzywonos. Zepsuła jej się lodówka. Trzeba ją było odwrócić do góry nogami, żeby zaczęła chłodzić. Niezbyt wygodne. Henryka idzie więc do sklepu, w którym akurat ma być dostawa. Stoi dzień i noc. Kiedy podchodzi do lady, lodówek już nie ma. Jest pralka typu Frania. Bierze więc Franię. Ale lodówki nadal potrzebuje. Po jakimś czasie próbuje więc szczęścia ponownie. Ze wsparciem rodziny stoi przez tydzień. Gdy wreszcie nadchodzi jej kolej, do kupienia jest tylko ostatnia Frania. No to kupuje drugą, sama nie bardzo wiedząc po co. A tu przed sklepem stoi facet, który akurat potrzebuje pralki! Rzuca się na Henrykę. Pyta, czy zgodzi się za coś zamienić. Za cokolwiek! Bo on ma na przykład… dwie lodówki. Kurtyna²⁴.

Dziewczyny w wielkich okularach, w dłoniach trzymają plastikowe lub wiklinowe koszyczki. Tego lata popularnością cieszą się sukienki w kwiatki szyte samodzielnie lub przez zaprzyjaźnione krawcowe ze zdobytych materiałów. „Na zdję­ciach z tamtego czasu wszyscy są do siebie podobni”²⁵ – zauważa Agnieszka Wiśniewska, autorka biografii Henryki Krzywonos. Mężczyźni we flanelowych koszulach. Do tego sweter, marynarka albo niebieska bluza robocza. To nie przypadek, lecz część magii PRL – świata, w którym ścieżki bogatych i biednych, profesorów i robotników przecinały się znacznie częściej. Łączyły ich równie długo wyczekiwane mieszkania na tych samych osiedlach, takie same wystane w kolejkach meble, bardzo podobne ubrania, jakie akurat „rzucili”.

Bez tej bliskości nie byłoby Solidarności.

*

Z perspektywy czterech dekad późniejsze decyzje naszych bohaterek i bohaterów mogą się wydawać złudnie oczywiste. Owszem, zostawili wszystko, ale walczyli przecież o wolność, godność i kolory. Jak mogliby postąpić inaczej?

Jednak żeby zrozumieć stawkę, o którą już za chwilę zagrają Frasyniukowie, Kuroniowie i Wałęsowie, trzeba wziąć pod uwagę, jak wiele mają do stracenia. Nie żyją w mrocznej dystopii z filmu science fiction. Mają mieszkania, a w nich cierpliwie wystane w kolejkach pralki. Mają swoje ukochane miejsca na spacery i ulubione programy na dwóch kanałach państwowej telewizji. Mają przyjaciół i znajomych. Przede wszystkim zaś – mają dzieci, którym chcą zapewnić jak najlepsze życie.

Może to nie raj, ale da się przyzwyczaić. PRL ma dla cierpliwych sporo obietnic. Jedną z nich jest awans społeczny. Lech i Danuta są jego beneficjentami, podobnie jak Władek i Krysia. Jacek pochodzi wprawdzie z rodziny inteligenckiej, ale głęboko w ten awans wierzy. Jeśli czeka się wytrwale, nie wykonuje gwałtownych ruchów, nie zwraca na siebie uwagi władz – w PRL można się całkiem przyjemnie urządzić.

Czy o tym właśnie myślą, stojąc w kolejce?

Anna Walentynowicz pewnie nie. Ma inne zmartwienia. Choć zbliża się do wieku emerytalnego, za nielegalną działalność związkową straci niedługo pracę w gdańskiej stoczni imienia Lenina.

Henryka Krzywonos spokojnie czeka. Jeszcze nie ma pojęcia, że wkrótce pod wpływem impulsu zatrzyma na środku jednego z gdańskich skrzyżowań tramwaj, ratując upadający strajk, stając się jedną z ikon obywatelskiego oporu i sprowadzając na siebie lawinę nieszczęść.

Danuta Wałęsa ma sporo trosk. Zdobycie dla dzieci ubranek, butów, kaszek czy wartościowego jedzenia staje się coraz trudniejsze. W dodatku Danuta widzi, że Lech coraz częściej jest nieobecny. I fizycznie, i myślami. Domyśla się, że mąż znów angażuje się w ryzykowną działalność opozycyjną, ale ten – jak zwykle – nic jej nie chce powiedzieć.

Krysia chciałaby mieć coś ładnego, ale Władek nie ma cierpliwości do czekania. Jak wielokrotnie powtórzy nam w rozmowach, wciąż szuka nowych możliwości. Zręczny, pomysłowy, zawsze gotowy brać jakieś dodatkowe fuchy. Na horyzoncie ma już wymarzoną pracę – etat kierowcy ciężarówki w przewozach międzynarodowych.

Gaja Kuroń może porównywać tę kolejkę do innych, w których przez dwie dekady czekała z Jackiem lub bez niego. W niektórych stojący, mimo mrozu, stresu czy zmęczenia, wykazywali się życzliwością i ludzkimi odruchami. Ale w wielotomowej _Autobiografii_ Jacek Kuroń wspomni też taką, gdzie czekający na kozaki pobili się, a tłum omal nie stratował osób znajdujących się bliżej witryny.

W wieloletniej kolejce czekało się na przydział mieszkania albo ogródka działkowego. Przedsiębiorstwa wyczekiwały częś­ci do maszyn, których brak powodował absurdalne przestoje i niewydolność gospodarki, a w konsekwencji – jeszcze więcej kolejek. Ogonki ustawiały się nawet w więzieniach. Kuroń cierpliwie czekał na wolną pryczę, gdy w celi z dwunastoma łóżkami zamknięto ponad dwudziestu więźniów. Świeżo osadzeni spali na tak zwanym sianku, póki ktoś z wypuszczonych lub przeniesionych nie zwolnił dla nich materaca. Bo w PRL kolejki ustawiały się po wszystko.

Nasi bohaterowie zdecydowali, że dłużej czekać nie będą.

17 Beata Chmiel, asystentka Tadeusza Mazowieckiego, wypowiedź w filmie _Niespodzianka ’89_, reż. Agnieszka Uścińska, Jarek Wątor, 2019.

18 Korespondencja z pracownikami firmy Tytanpol, listopad 2023.

19 Olga Drenda, _Wyroby_, Karakter, Kraków 2018, s. 138.

20 Tamże.

21 Wywiad z Jackiem Boruckim oraz Danutą Borucką-Brukwicką i Jerzym Brukwickim.

22 Wywiad z Bogdanem i Danutą Wałęsami.

23 Danuta Wałęsa, _Marzenia i tajemnice_, dz. cyt., s. 82.

24 Wywiad z Henryką Krzywonos-Strycharską i Krzysztofem Strycharskim.

25 Agnieszka Wiśniewska, _Duża Solidarność, mała solidarność. Biografia Henryki Krzywonos_, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2010, wyd. elektroniczne bez numeracji stron.3
ZNÓW SIĘ ZACZYNA

Siedzą w mieszkaniu przy Sienkiewicza 10. Ten gdański adres około sierpnia 1980 roku to jedno z centrów dowodzenia opozycji na Wybrzeżu. Bogdan Borusewicz przekazuje grupie młodych robotników najnowsze wieści z frontu. Nagle otwierają się drzwi. Wchodzi Anna Walentynowicz. „A ja to już nie pracuję w stoczni! – mówi zaczepnie, jakby się drażniła. – Zwolnili mnie”. I podśpiewuje. Wśród zebranych jest też Wałęsa: „Pani Aniu! Będziemy panią bronić!”. Wiedzą, że mieszkanie jest na podsłuchu, więc na razie nie rozwijają wątku⁴⁷.

– Bezpośrednią przyczyną było zwolnienie Anny Walentynowicz – opowiada nam ponad cztery dekady później Bogdan Borusewicz. To on na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych przygotowywał grunt pod protest robotników w Stoczni Gdańskiej imienia Włodzimierza Lenina. – I uznałem, że jeżeli sprzeciwu nie rozpoczniemy w tym momencie, to moja dwuletnia praca organizowania robotników pójdzie na marne.

W opozycji działał już od liceum. Miał dziewiętnaście lat, kiedy aresztowali go za autorstwo i dystrybucję ulotek z poparciem dla studenckich protestów podczas Marca ’68. Dostał trzy lata odsiadki, wyszedł na mocy amnestii. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych znów zaczął wspierać represjonowanych robotników.

Młodego intelektualistę, który kręci się wokół stoczni, na oku ma milicja. Jednak samych robotników na razie zostawia w spokoju. W końcu Polską rządzi partia robotnicza…

Cierpliwość rządzących ma jednak swoje granice. W styczniu 1980 roku za działalność opozycyjną z pracy wylatuje Andrzej Kołodziej, młody robotnik ze Stoczni Gdańskiej. Potem trzech chłopaków ze Stoczni Północnej. Alinę Pienkowską, stoczniową pielęgniarkę, karnie przenoszą do innego zakładu.

Do Bogdana dociera, że robotnicy nie są już bezpieczni.

*

W Stoczni Gdańskiej Annę zna każdy.

Trafiła tam w roku 1950. Miała dwadzieścia jeden lat i właśnie ukończyła kurs na spawacza. „Dziś należy do przodującej grupy spawaczy – pisał o niej już rok później »Dziennik Bałtycki« – (…) wybija się we współzawodnictwie. W ciągu swojej pracy nie wyprodukowała ani jednego braku”⁴⁸. Dwa lata później „Głos Wybrzeża” donosił, że dla uczczenia zjazdu PZPR i Święta Kobiet Anna Walentynowicz „zobowiązała się skrócić czas spawania klap zaburtowych z 237 na 118 godzin oraz pospawać gretingi, skracając czas wykonania o 50 roboczo­godzin”⁴⁹. Była przodownicą pracy. Wyrabiała dwieście siedemdziesiąt procent normy. Mimo to pozbyła się legitymacji komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej. Wstąpiła za to do Ligi Kobiet i zaczęła zabiegać o prawa pracowniczek.

_Dalsza część książki dostępna w wersji pełnej_

47 Relacja Jerzego Borowczaka umieszczona w: Lech Wałęsa, _Droga do prawdy_, dz. cyt., s. 86.

48 _Nasi przodownicy_, „Dziennik Bałtycki”, 6–7 grudnia 1951, s. 3; cyt. za: _Stocznia kobiet_, red. Barbara Borowiak, Stowarzyszenie Arteria, Gdańsk 2016, s. 125–126.

49 _Stocznia kobiet_, dz. cyt., s. 126.