50 idei, które powinieneś znać. Historia świata - ebook

10. Krucjaty

Przez dwa stulecia – od 1096 do 1291 roku – władcy Europy Zachodniej przeprowadzili szereg kampanii militarnych przeciwko muzułmanom z Bliskiego Wschodu, usiłując odzyskać miejsca święte, zwłaszcza Jerozolimę, dla chrześcijaństwa. Krucjaty były propagowane także przez Kościół rzymskokatolicki – ci, którzy ślubowali zostać krzyżowcami, otrzymywali odpuszczenie grzechów.

LINIA CZASU (rok)

638

muzułmańscy Arabowie zajmują Jerozolimę

1071

Turcy seldżuccy pokonują Bizantyjczyków pod Manzikertem

1095

papież Urban II ogłasza pierwszą krucjatę

1096

pierwsza krucjata wyrusza do Ziemi Świętej

1098

krzyżowcy zajmują Antiochię

1099

krzyżowcy zdobywają Jerozolimę i ustanawiają własne państwa w Syrii i Palestynie

1144

Turcy opanowują Hrabstwo Edessy

1146–1149

porażka drugiej krucjaty podczas wyprawy na Damaszek

1187

Saladyn pokonuje krzyżowców pod Hittin i zdobywa Jerozolimę

1189–1192

trzecia krucjata zdobywa Akkę, ale nie udaje się jej odzyskać Jerozolimy

1200–1204

czwarta krucjata zdobywa Konstantynopol oraz ustanawia cesarstwo łacińskie

1209–1229

krucjata przeciwko albigensom/katarom w południowej Francji

1212

bitwa pod Las Navas de Tolosa, decydujące zwycięstwo chrześcijan nad Maurami w Hiszpanii

1216–1221

nieudana próba zajęcia Kairu przez uczestników piątej krucjaty

1228

szósta krucjata: na mocy podpisanego traktatu chrześcijanie odzyskują Jerozolimę

1244

odbicie Jerozolimy przez muzułmanów

1248

siódma krucjata: podczas próby zajęcia Kairu król Francji Ludwik IX (Święty Ludwik) trafia do niewoli

1261

odbudowa władzy bizantyjskiej w Konstantynopolu

1268

Mamelucy zdobywają Antiochię

1270

ósma krucjata kieruje się na Tunis, gdzie umiera Ludwik IX

1271–1272

zakończona porażką dziewiąta krucjata

1289

Mamelucy zdobywają Trypolis

1291

upadek Akki, ostatniej warowni krzyżowców na Bliskim Wschodzie

1420–1434

krucjata przeciwko husytom, poprzednikom protestantów w Czechach

1492

upadek Grenady, ostatniej muzułmańskiej posiadłości w Hiszpanii

Motywy wielu tych, którzy „wzięli Krzyż” były bez wątpienia idealistyczne – przynajmniej na początku. Ale, jak to często bywa, religijna gorliwość przyniosła ze sobą nieludzkie okrucieństwo wobec niewierzących. I, jak równie często bywa, wojny, które rozpoczęły się z najczystszych nawet pobudek, wkrótce przerodziły się w niegodne walki o władzę i zyski.

Pomimo tego, że najbardziej znanymi krucjatami były te, które wyruszały do Ziemi Świętej, organizowano również inne religijnie motywowane kampanie: przeciwko poganom takim jak Słowianie i Bałtowie w północno-wschodniej Europie, przeciwko heretykom takim jak katarzy w południowej Francji, oraz przeciwko muzułmańskim władcom Hiszpanii. Te ostatnie stały się znane jako rekonkwista. Te wymienione wyżej wyprawy także charakteryzowały się zapałem, brakiem tolerancji i brutalnością.

‘Niech ci, którzy byli bandytami, zostaną żołnierzami Chrystusa .’

Papież Urban II ogłosił pierwszą krucjatę w Clermont w 1095 roku.

PIERWSZA KRUCJATA. Pomysł na zorganizowanie pierwszej krucjaty związany jest z apelem Aleksego I, greckiego prawosławnego władcy Cesarstwa Bizantyjskiego, który błagał papieża Urbana II o pomoc w powstrzymaniu muzułmańskich Turków seldżuckich. Po decydującej bitwie pod Manzikertem w roku 1071 Seldżucy zajęli większość Anatolii i Aleksy prosił o pomoc w postaci przysłania zachodnich najemników, dzięki którym mógłby poradzić sobie z owym zagrożeniem dla swojego imperium.

Grecki Kościół prawosławny na Wschodzie i Kościół rzymskokatolicki na Zachodzie coraz bardziej się od siebie oddalały i w bizantyjskim nieszczęściu papież dostrzegł okazję do potwierdzenia prymatu Rzymu nad całym chrześcijaństwem oraz pokonania islamu, który dominował na ziemiach, które niegdyś były chrześcijańskie. W 1095 roku w rodzinnej Francji, w Clermont, wygłosił kazanie, w którym wspomniał o okrucieństwach dokonywanych przez muzułmanów na chrześcijańskich pielgrzymach w Ziemi Świętej – pomimo tego, że zdawał sobie sprawę, iż z zasady muzułmanie byli tolerancyjni wobec chrześcijańskich pielgrzymów stanowiących znaczące źródło dochodów.

Na użytek propagandy

Baha ad-Din, przyjaciel i biograf Saladyna, pisał, że aby obudzić ducha walki wśród rycerzy trzeciej krucjaty, Konrad, markiz Montferrat, wykonał obraz ukazujący konnego muzułmańskiego rycerza tratującego grób Chrystusa w Jerozolimie, podczas gdy jego koń oddawał mocz na to święte miejsce. Obraz ten był szeroko rozpowszechniany i służył jako skuteczny element rekrutacji olbrzymiej armii.

Jak się okazało, kazanie Urbana wywarło prawdziwie elektryzujący wpływ. W owym czasie Europa Zachodnia przeżywała okres wzrostu liczby ludności, dobrobytu ekonomicznego oraz duchowej wiary w siebie, a kazanie Urbana pomogło ukierunkować ambicje wielu niespokojnych wojowniczych baronów – wśród nich dużą liczbę stanowili Normanowie i Francuzi – którzy widzieli w wyprawie na wschód możliwość znalezienia dla siebie miejsca, a jednocześnie pomocy chrześcijanom i zbawienia własnej duszy.

W roku następnym do Ziemi Świętej wyruszyło kilka armii. W 1098 roku, po długim oblężeniu, krzyżowcy odbili z rąk Seldżuków Antiochię w Syrii, a w 1099 zajęli Jerozolimę, gdzie wymordowali wszystkich muzułmańskich i żydowskich mieszkańców miasta – mężczyzn, kobiety i dzieci. „Gdybyście tam wówczas byli – pisał ówczesny kronikarz chrześcijański – wasze stopy zostałyby splamione krwią zabitych aż do kostek”. Zniszczono wszystkie meczety w mieście. Krzyżowcy utworzyli nowe państwo, Królestwo Jerozolimy, któremu podlegały trzy państwa wasalne: Hrabstwo Trypolisu, Hrabstwo Edessy oraz Księstwo Antiochii.

PÓŹNIEJSZE KRUCJATY. Istnieje przekonanie, że pierwsza krucjata zakończyła się sukcesem, ponieważ nie uczestniczyli w niej królowie, a tym samym nie stały jej na przeszkodzie żadne narodowe rywalizacje. Druga krucjata była już bardziej królewskim przedsięwzięciem, gdyż na jej czele stali król Francji Ludwik VII oraz cesarz niemiecki Konrad III. Zorganizowano ją na wieść, iż w roku 1144 muzułmanie odzyskali Edessę. Wyprawa odniosła jednak niewielkie sukcesy – oblężenie przez krzyżowców Damaszku zakończyło się niepowodzeniem i zarzucono kontynuowanie działań.

W 1187 roku Saladyn, sułtan Egiptu i Syrii, zdobył Jerozolimę, co stało się przyczyną zorganizowania trzeciej krucjaty, na czele której stanęli cesarz niemiecki Fryderyk Barbarossa (który zginął w drodze), król Francji Filip II oraz król Anglii Ryszard I (Lwie Serce). Po zdobyciu Jerozolimy Saladyn oszczędził chrześcijan i pozostawił im ich kościoły oraz świątynie zasadniczo nietknięte – z kolei kiedy Ryszard I zajął Akkę, nakazał wymordowanie około 3 tysięcy jeńców. Krzyżowcom nie udało się odzyskać Jerozolimy, ale zanim opuścili Ziemię Świętą, Ryszard wynegocjował z Saladynem traktat, na mocy którego muzułmanie gwarantowali chrześcijańskim pielgrzymom bezpieczny dostęp do świętego miasta.

Rekonkwista

Chrześcijańska kampania, której celem było odzyskanie Półwyspu Iberyjskiego z rąk muzułmańskich Maurów, trwała około czterech wieków i – w przeciwieństwie do krucjat na Bliskim Wschodzie – jej sukces okazał się trwały. Położone na północy chrześcijańskie królestwa Kastylii i Aragonii zaczęły zagarniać terytoria Maurów już w XI wieku, a po decydującym zwycięstwie pod Las Navas de Tolosa w roku 1212 proces ten stał się nieodwracalny. Grenada, ostatnia muzułmańska posiadłość w Hiszpanii, upadła w roku 1492. Jednak o ile rządy muzułmanów w Hiszpanii z zasady cechowały się tolerancją i pluralizmem kulturowym, o tyle nowi chrześcijańscy władcy kraju, król Ferdynand i królowa Izabela, zmusili miejscowych żydów oraz muzułmanów pod karą śmierci lub wygnania, do nawrócenia się. Później nawet konwertyci stali się obiektem zainteresowania hiszpańskiej inkwizycji, gdyż podejrzewano ich o potajemne praktykowanie dawnej religii, za co czasami trafiali na stos.

Czwarta krucjata stała się przedsięwzięciem wykorzystanym w całkowicie cyniczny sposób. Na żądanie Wenecjan krzyżowcy zmienili cel swojej wyprawy i zamiast do Ziemi Świętej skierowali się przeciwko Cesarstwu Bizantyjskiemu, rywalowi handlowemu Wenecji we wschodnim regionie Morza Śródziemnego. W roku 1204 udało im się zdobyć sam Konstantynopol, w którym zbezczeszczono jego święte miejsca, a ustanowione wówczas cesarstwo łacińskie przetrwało pół wieku. Wydarzenie to stało się symbolem ostatecznego rozłamu wschodniego i zachodniego odłamu chrześcijaństwa.

Późniejsze wyprawy krzyżowe do Egiptu i Ziemi Świętej przyniosły jedynie niewielkie sukcesy, podczas gdy muzułmanie stopniowo odzyskiwali pozostałe twierdze krzyżowców wzdłuż wybrzeża Syrii i Palestyny. Pomimo tego, że na mocy traktatu z 1228 roku udało się odzyskać Jerozolimę, to jednak utracono ją ponownie w roku 1244. W 1291 roku w ręce władających Egiptem Mameluków wpadła ostatnia twierdza krzyżowców w Ziemi Świętej, Akka.

‘Jerozolima jest dla nas obiektem kultu, z którego nie moglibyśmy zrezygnować, nawet gdyby pozostał tylko jeden z nas .’

Ryszard I do Saladyna

‘Jerozolima jest dla nas tak samo ważna, jak dla was, a w istocie jest dla nas nawet świętsza niż dla ciebie ”.

Saladyn do Ryszarda I

Korespondencja ta została zapisana przez biografa Saladyna, Baha ad-Dina, który był naocznym świadkiem trzeciej krucjaty.

Krucjaty – które niemiecki filozof Fryderyk Nietzsche określił jako „nic innego, jak tylko lepszą formę piractwa” – pozostawiły po sobie dziedzictwo w postaci głębokiej niechęci, jaką muzułmanie żywią wobec Zachodu. Użycie przez prezydenta George’a W. Busha pojęcia „krucjata” na określenie jego „wojny z terrorem” po ataku z 11 września 2001 roku wywołało poza granicami Stanów Zjednoczonych powszechną konsternację. Z kolei islamistyczni radykałowie celowo nazywali siły zachodnie w Iraku i Afganistanie „krzyżowcami”, wiedząc doskonale, że jest to pojęcie przywodzące na myśl krwawe okrucieństwa popełnione tysiąc lat wcześniej w Jerozolimie i Akce.

Krótko mówiąc,

europejskie awanturnictwo wojenne w świecie muzułmańskim pozostawiło po sobie gorzką spuściznę.11. Czarna śmierć

W połowie XIV wieku Europę nawiedziło nieszczęście, jakiego nigdy wcześniej nie doświadczyła, a spowodowana nim liczba ofiar śmiertelnych była nawet wyższa niż łączne straty będące efektem dwóch wojen światowych w ubiegłym wieku. Szacuje się, że na całym kontynencie w ciągu trzech lat zmarło około jednej trzeciej populacji.

LINIA CZASU (rok)

VI w.

pierwsza wielka pandemia ogarnia obszary od Egiptu do Konstantynopola i dociera na drugi brzeg Morza Śródziemnego

Lata 30. XIV w.

wybuch drugiej wielkiej pandemii na stepach środkowej Azji

1346

zaraza dociera do Kaffy, portu nad Morzem Czarnym

1347

zaraza dociera do Sycylii, Konstantynopola, Neapolu, Genui oraz Marsylii

1348

zaraza obejmuje cały obszar Morza Śródziemnego i zachodniej Europy, docierając aż do południowej Anglii; papież Klemens VI wydaje bullę informującą, że żydzi nie są winni chorobie

1349

papież wydaje bullę potępiającą biczowników

1349–1350

zaraza ogarnia całą północną i środkową Europę

1351

statut robotników w Anglii

1358

powstanie ludowe (żakeria) we Francji (nazwa wywodzi się od francuskiego określenia dla chłopów); rewolta chłopska z Anglii

Lata 70. XIV w.

niepokoje ludowe w wielu miastach Włoch

1381

powstanie chłopskie w Anglii

1382–1384

rebelie w miastach Flandrii

1414

stłumienie buntu lollardów w Anglii

1420–1434

wojny husyckie w Czechach

1664–1666

ostatnia wielka zaraza w Londynie uśmierca 70 tysięcy ludzi

1666–1670

zaraza w zachodnich Niemczech oraz Niderlandach

1678–1684

zaraza w Europie Środkowej

1720

ostatnia duża epidemia w Europie, w Marsylii

koniec XIX w.

trzecia wielka pandemia w Chinach i Indiach

Przyczyną owego nieszczęścia była pandemia – znana wówczas jako „wielka zaraza”, a następnie jako „czarna śmierć”. Niejeden ówczesny kronikarz zanotował, że „nie starczyło życia, aby pogrzebać zmarłych”.

Konsekwencje czarnej śmierci były daleko poważniejsze niż tylko niesamowicie wysoka śmiertelność. Był to poważny cios także dla zbiorowej psychiki społeczeństwa średniowiecznej Europy. Bezpowrotnie zniknęły pewność siebie i optymizm, cechujące późne średniowiecze. Wydawało się, że Bóg wymierzył swojemu ludowi okrutną karę, niewidzianą od czasów opisanych w Starym Testamencie. W sercu ludzkim z pewnością było coś zgniłego, co uzasadniało owo zniszczenie, a wyjątkowa zgnilizna musiała opanować Kościół Boży, który nie mógł uczynić niczego, aby powstrzymać niosącą śmierć falę choroby. Wielu ludzi miało wrażenie, że nadeszły ostatnie dni, czas udręki dla ludzi, który miał poprzedzać ponowne przyjście Chrystusa.

NATURA BESTII. W średniowieczu ludzie nie mieli pojęcia, co spowodowało chorobę i dlatego byli całkowicie bezradni, nie potrafiąc zapobiec jej rozprzestrzenianiu się ani nie umiejąc jej leczyć. Dopiero pod koniec XIX wieku naukowcom udało się zidentyfikować bakterię _Yersinia pestis_, która spowodowała ową zarazę, oraz określić, że była ona przenoszona poprzez ukąszenia pcheł żerujących na czarnych szczurach.

‘Dniami i nocami wielu umierało na ulicach ; całe to miejsce było grobem.’

Giovanni Boccaccio, Dekameron, 1350–1353; tak autor opisywał zarazę we Florencji.

Najczęstszą postacią choroby występującą w trakcie czarnej śmierci była prawdopodobnie dżuma dymienicza – nazwana tak od twardych czarnych dymienic, wielkości jajka lub nawet jabłka, które pojawiały się w pachwinach i pod pachami. U zarażonych występowały wysoka gorączka, majaczenie, odczuwali gwałtowne bóle w klatce piersiowej i wymiotowali krwią. Niewielu żyło dłużej niż trzy lub cztery dni od pojawienia się zachorowania, a często śmierć następowała po zaledwie kilku godzinach. Zimą rozprzestrzeniająca się płucna odmiana choroby, przenoszona poprzez kaszel, stanowiła większość przypadków, a z kolei jej trzeci szczep, posocznica, zakażała krew i uśmiercała swoje ofiary, jeszcze zanim pojawiły się jakiekolwiek objawy. Współcześnie wielu naukowców jest przekonanych, iż w rzeczywistości przyczyną pandemii mógł być wirus.

Z AZJI. Źródeł czarnej śmierci należy prawdopodobnie szukać na stepach Azji Środkowej, skąd szlakami handlowymi dotarła do Europy. Według jednego ze źródeł w 1346 roku Tatarzy oblegający Kaffę (współczesną Teodozję), port na Krymie nad Morzem Czarnym, zostali zmuszeni do odwrotu przez chorobę. Jednak zanim się wycofali, za pomocą katapult przerzucili zwłoki tych, którzy zmarli, ponad murami miejskimi, mając nadzieję, że w ten sposób zarażą mieszkańców miasta. W następnym roku kupcy genueńscy – lub szczury z pokładów ich statków – przenieśli chorobę z Kaffy do Messyny na Sycylii, a w 1348 roku przetoczyła się ona przez cały obszar Morza Śródziemnego i dotarła do Anglii.

Strach i odraza

W obliczu niemal niewyobrażalnego horroru czarnej śmierci ludzie uciekali się do wszelkiego rodzaju desperackich środków zaradczych. Chorobę najczęściej przypisywano złemu powietrzu, więc zamykano drzwi i okna, palono substancje aromatyczne, a ci, którzy mieli odwagę wyjść z domu, nosili gąbki nasączone octem. Niektórzy jako przyczyn zarazy szukali w źródłach wody, które, jak twierdzili, musiały zostać zanieczyszczone pająkami, żabami i jaszczurkami – ucieleśnieniami ziemi, brudu i Diabła – a nawet ciałem bazyliszka, mitycznego węża, który mógł uśmiercić człowieka jednym spojrzeniem. Wszędzie poszukiwano tych, którzy mogliby zostać kozłem ofiarnym jako winni zarazy – wśród trędowatych, biedaków, duchowieństwa, a przede wszystkim żydów, którzy stawali się ofiarami licznych pogromów.

Unikanie nieczystych praktyk życia doczesnego i oczyszczenie z ukrytego grzechu stało się czymś w rodzaju obsesji, a masowe ruchy biczowników ogarnęły Niemcy, Niderlandy i Francję. Grupy biczowników, którzy unikali towarzystwa kobiet, przyjmowały takie nazwy, jak Niosący Krzyż, Bracia Biczownicy oraz Bracia Krzyża, a podczas zrytualizowanych krwawych spotkań ich przedstawiciele starali się oczyścić nie tylko z własnych grzechów, ale także wziąć na siebie grzechy świata, aby w ten sposób zapobiec zarazie i całkowitemu unicestwieniu rodzaju ludzkiego. Spowodowało to, że biczownicy cieszyli się wielką popularnością i początkowo byli tolerowani, a nawet wspierani przez władze kościelne oraz świeckie. Kiedy jednak biczownicy zaczęli zagrażać ustalonemu ładowi, zaczęto ich powszechnie potępiać i w październiku 1349 roku papież Klemens VI wydał bullę nakazującą likwidację ich grup.

W latach 1349–1350 zaraza spustoszyła Francję, całą Brytanię, Skandynawię, Niemcy i Europę Środkową. „Błyskawicznie przechodziła z miejsca na miejsce – zanotował angielski kronikarz Robert z Avesbury – szybko zabijając w południe tych, którzy jeszcze rano byli zdrowi . Tego samego dnia dwadzieścia, czterdzieści, sześćdziesiąt, a bardzo często nawet więcej trupów było chowanych w tym samym grobie”. W angielskim porcie Bristol milczące ulice przez długi czas porastała trawa. W niektórych miejscach śmiertelność sięgała nawet 60 procent społeczności, a w całej Europie, według najniższych szacunków, zmarło około 25 milionów ludzi.

WYZWANIE DLA STAREGO ŁADU. Ludzkość utraciła łaskę Boga i w całej Europie zapanował nastrój pesymizmu. Literatura i sztuka tego okresu pełna jest obrazów ukazujących śmierć i potępienie – wizji Piekła i Diabła, Tańca Śmieci, Ponurego Żniwiarza, Czterech Jeźdźców Apokalipsy. Uświadomienie sobie śmiertelnych konsekwencji grzechu doprowadziło do wzrostu pobożności, ale także krytyki niedbalstwa i przywiązania do dóbr doczesnych duchowieństwa. Pojawiły się różne buntownicze ruchy, takie jak lollardzi w Anglii oraz husyci w Czechach, a ich potępienie przez papieski autorytet było zapowiedzią reformacji protestanckiej w XVI wieku.

‘I nie zabrzmiały żadne dzwony i nikt nie zapłakał, bez względu na to, jaką stratę poniósł, gdyż niemal wszyscy oczekiwali śmierci i ludzie mówili, i wierzyli: «To koniec świata».’

Tak pisał Agnolo di Tura, zwany Tłuszczem, poborca podatków ze Sieny, w 1348 roku. Sam własnoręcznie pochował pięcioro swoich dzieci.

Zakwestionowanie ustalonego autorytetu Kościoła nie było jedynym problemem. Kiedy zaraza minęła, ci z pracowników rolnych, którym udało się przetrwać, zorientowali się, że ich praca jest bardzo poszukiwana, co spowodowało, że zaczęli domagać się lepszych płac. Tego typu żądaniom przeciwne były klasy ziemiańskie – na przykład w Anglii wydany w 1351 roku statut robotników miał na celu zamrożenie płac na poziomie sprzed epidemii. Wywołało to niezadowolenie zarówno wśród chłopów, jak mieszkańców miast, co zaostrzyły jeszcze wysokie podatki. Wszystko to doprowadziło do buntów ludowych, na przykład żakerii we Francji w 1358 roku oraz powstania chłopskiego w Anglii w 1381 roku. Niepokoje wybuchały również w miastach Flandrii i Włoch. Chociaż bunty te zostały stłumione, braki siły roboczej spowodowały, że pod koniec wieku w wielu częściach Europy zrezygnowano z pańszczyzny, a realne wynagrodzenie mas ludności wzrosło do nieznanego dotąd poziomu. Dla wielu czarna śmierć stanowiła początek złotego wieku względnej obfitości.

Krótko mówiąc,

pandemia spowodowała kolejną falę kwestionowania uznanej władzy.