50 idei, które powinieneś znać. Religia - ebook

37 SZKOŁY BUDDYZMU

Szacuje się, że na świecie jest dziś około 350 milionów buddystów. Należą do różnych szkół. Wszystkie skupiają się na Buddzie, ale kładą nacisk na różne aspekty jego nauk. Pierwotna buddyjska wspólnota klasztorna, sangha, rozrosła się i przekształciła w zróżnicowane wspólnoty religijne. W ich skład wchodzą zarówno tradycyjna, zdominowana przez mnichów szkoła therawada, jak i bardziej złożona szkoła mahajana, która upowszechniła się w całej Azji.

LINIA CZASU (rok)

V w. n.e.

Bodhidharma zabiera buddyzm do Chin

VII w. n.e.

Huineng naucza buddyzmu zen

VIII w. n.e.

Padmasambhava jedzie do Tybetu

IX w. n.e

Buddyzm w Indiach zagrożony

XIII w. n.e.

Zanik buddyzmu w Indiach

Różnice zdań na temat tego, jak dokładnie stosować się do nauk Buddy, zaczęły się pojawiać około sto lat po jego śmierci, na drugim soborze buddyjskim. Sednem therawady, „doktryny starszych”, jest wspólnota zakonna sangha, która wywodzi się od pierwszych uczniów Buddy. Dominuje wśród społeczności syngaleskiej na Sri Lance i w południowo-wschodniej Azji.

Mahajana – „wielki wóz” – jest częściej spotykana we wschodniej Azji. W jej skład wchodzi wiele tradycji, w tym Szkoły Czystej Krainy, zen i buddyzm tybetański. Ma własne kierunki – trzy _jany_, czyli drogi. Do największych należy centralne ugrupowanie mahajany. Jest też bardziej tradycyjna hinajana, często nazywana „mniejszym wozem”, z naciskiem na medytację, proste życie oraz osobistą i duchową dyscyplinę. Wreszcie jest wadżrajana, która dosłownie oznacza „diamentową ­drogę” lub „drogę niezniszczalnego”. Była szczególnie wpływowa w Tybecie. Jest ona najbardziej barwna z tych trzech i obejmuje tradycję tantryczną.

Bodhidharma

Na temat Bodhidharmy krąży wiele legend, a mało jest pewnych przekazów. Podobno urodził się w południowo-indyjskim stanie Kerala i miał królewskie pochodzenie, ale porzucił życie w luksusach i jako buddyjski mnich wyruszył w podróż po Malezji, Tajlandii i Wietnamie, zanim w końcu przybył do Chin. Był ekspertem w dziedzinie sztuk walki. Choć jego stosunki z cesarzem Wu z dynastii Liang były dość napięte, udało mu się zaszczepić buddyzm na chińskiej ziemi. Bodhidharma nauczał techniki wpatrywania się w ścianę (lub inny pusty obiekt), aby skupić umysł na medytacji. Mówi się, że na podobnym wpatrywaniu raz spędził dziewięć lat. W buddyzmie indyjskim jest uznawany za dwudziestego ósmego patriarchę w linii prostej wywodzącego się od Buddy i pierwszego patriarchę w buddyjskiej szkole zen (lub chan) w Chinach.

Buddyści z tradycji mahajany posługują się metaforą opisującą związek pomiędzy tymi trzema janami. Hinajana jest fundamentem pałacu oświecenia. Mahajana zapewnia mu mury i nadbudowę. Wadżrajana jest jego złotym dachem. Wszystkie są niezbędne do funkcjonowania budynku, ale jeden z elementów może bardziej przyciągać wzrok niż pozostałe.

Stan Buddy Pomiędzy buddyjskimi szkołami therawadą i mahajaną istnieje zasadnicza różnica, która dotyczy kwestii człowieczeństwa Buddy. Therawada naucza, że Budda był mądrym człowiekiem, który pokazał, jak osiągnąć nirwanę. Wszystko, czego potrzebują buddyści, to jego przykład. Buddyści mahajany rozróżniają pomiędzy historycznym Buddą a tym, co można by nazwać „stanem buddy”, wieczną obecnością otwartą dla wszystkich i w istocie częścią wszystkich. Odpowiada to statusowi Brahmana w myśli wedyjskiej/hinduskiej, która silnie wpłynęła na buddyzm w trakcie jego rozwoju; pozwala człowiekowi wyrwać się z cyklu samsary i osiągnąć nirwanę poprzez coś więcej niż tylko osobisty wysiłek.

Tybetańska Księga Umarłych

Jednym z najbardziej znanych tekstów buddyjskich w świecie zachodnim jest Tybetańska Księga Umarłych, w oryginale nazywana _Bar-do Thos-grol_, co znaczy _Wielkie wyzwolenie z bar-do przez słuchanie_. Tradycja głosi, że została ona napisana przez Padmasambhavę i dotyczy etapu zwanego _bar-do_, który trwa od początku procesu umierania do odrodzenia w następnym wcieleniu. Księga zawiera medytacje, modlitwy, mantry i wskazówki dotyczące znaków śmierci i odrodzenia. Opisano w niej sześć etapów, w tym etap pośredni, w którym doznaje się wizji Buddy.

Rozprzestrzenianie się buddyzmu W III w. p.n.e., pod auspicjami cesarza Aśoki, buddyzm rozprzestrzenił się w całych Indiach i przekształcił z religii elit w religię powszechną. Przez wiele wieków współistniał z hinduizmem i dżinizmem, ale od IX w. n.e. jego rola malała w związku z masowym ożywieniem hinduizmu, który rozmył granice między tymi dwiema religiami. W XI w. buddyzm znalazł się pod dodatkową presją ze strony agresywnych władców muzułmańskich, a w XIII w. niemal zniknął ze swej indyjskiej kolebki. Jednak w innych rejonach Azji jego szkoły nadal się rozwijały.

Od I w. n.e. buddyzm zaczął przenikać drogami handlowymi do państw znajdujących się na Jedwabnym Szlaku . Jego umocnienie w Chinach jest przypisywane żyjącemu w V w. buddyjskiemu mnichowi, Bodhidharmie. Połączył on buddyzm z miejscową religią – taoizmem – i rozwijał własne szkoły mahajany, zwłaszcza Szkoły Czystej Ziemi i zen. Ta ostatnia pojawiła się w VII w. n.e., gdy poważany nauczyciel Huineng nadał buddyzmowi wyraźnie chiński charakter.

‘ Ci, którzy odwracają się od złudzenia z powrotem w stronę rzeczywistości, którzy medytują przed ścianami nad nieobecnością jaźni i innych, nad jednością zwykłego śmiertelnika i mędrca, i którzy pozostają niewzruszeni nawet przez pisma, są w całkowitej i niewymownej zgodzie z rozumem. ’

BODHIDHARMA, V w. n.e.

‘ Za życia tylko siedzieć, a nigdy się nie kłaść / Po śmierci leżeć jedynie, a nigdy nie siedzieć / To mimo wszystko jedynie sprawa plugawych kawałków kości! / Jak coś takiego może być podstawą dla zasług czy przewinień?

Z tymi, którzy są współczujący / Porozmawiajmy o buddyzmie. / A tych, którzy myślą inaczej / Traktujmy grzecznie i sprawmy, by byli szczęśliwi. / Spory są obce naszej Szkole, / są one niezgodne z jej doktryną. ’

HUINENG, VII w. n.e.

Praktyka zen Zen opiera się na dwóch praktykach: medytacji i nauce. Podkreśla, że oświecenie znajduje się przede wszystkim w chwili obecnej i odrzuca – z niespotykaną gdzie indziej w buddyzmie gwałtownością – rytuał i intelekt na rzecz instynktownego duchowego oświecenia, które przechodzi bezpośrednio od mistrza na ucznia.

W Tybecie wszystkie próby wyparcia rodzimej religii, Bön, zawodziły aż do VIII w., kiedy to król Trisong Decen zaprosił do kraju indyjskiego mistrza. Padmasambhava, „urodzony w lotosie”, należał do szkoły wadżrajany, której początki sięgają I w. n.e. Zgodnie z jego nauką, która nazywa się również tantrą, do oświecenia można dotrzeć wszędzie, w każdej dziedzinie życia. Kluczem jest to, by w poszukiwaniu duchowego przebudzenia dostroić się i podążać za naturalnymi prawami, pragnieniami i energiami ciała. Jednej z być może najczęściej wymienianych nauk tantrycznych, odnoszących się do seksualności, przypisuje się cel duchowy, o ile dana osoba poświęca wystarczająco dużo czasu na jej praktykowanie.

MYŚL W PIGUŁCE

Buddyzm rozkwitł w Chinach.38 BUDDYJSKIE KOŁO ŻYCIA

Wyznawcy każdej spośród różnorodnych tradycji buddyzmu przestrzegają pewnych typowych dla danej szkoły codziennych praktyk, jednak istnieje zasadniczy zbiór wspólnych wierzeń i dążeń. Należy do nich przede wszystkim wyzwolenie od bólu samsary przez osiągnięcie wieczności w nirwanie. Do innych powszechnych i ogólnie rozpoznawalnych buddyjskich rytuałów i praktyk zaliczają się medytacje i barwne obchody świąt, które mają na celu uczczenie mądrości Buddy.

LINIA CZASU (rok)

Wczesny luty

Dzień Nirwany

Późny luty

Losar

Kwiecień

Nowy Rok w tradycji therawada

Maj

Vesak („Dzień Buddy”)

Grudzień

Dzień Bodhi

Najważniejszym wspólnym świętem wszystkich buddystów jest Vesak lub Wesak. Obchodzone jest co roku w maju i często nazywane jest urodzinami Buddy. Upamiętnia ono nie tylko przyjście na świat Gautamy Siddharthy, ale także jego życie i doznane oświecenie. Tego dnia buddyści udają się do świątyń z kwiatami. Modlą się, medytują, zapalają świece i kadzidełka. Niektórzy biorą udział w ceremonii, podczas której obmywa się posąg Buddy. Uczestnicy zostają oczyszczeni z własnej złej karmy.

Inne ważne daty w kalendarzu buddyjskim to Dzień Dharmy, kiedy to wierni dziękują za mądrość Buddy i wszystkich oświeconych nauczycieli (_bodhisattwów_), którzy poszli jego śladami. Buddyści ze szkoły therawady kładą szczególny nacisk na święto Kathiny, które upamiętnia rozdawanie jałmużny przez Buddę. W buddyzmie tybetańskim ważnym wydarzeniem jest Losar, czyli Nowy Rok, podczas gdy w niektórych tradycjach obchodzi się Parinirwanę (Dzień Nirwany) z okazji śmierci Buddy, co jest okazją do refleksji nad cyklem życia, śmierci i odrodzenia.

Buddyjskie rytuały mogą być odprawiane przez wiernych samodzielnie w domu, klasztorze lub świątyni. Każda z form kultu ma jednakowy status. Niemniej jednak świątynie w buddyzmie odgrywają zarówno rolę wspólnotową, jak i symboliczną. Ich forma musi łączyć pięć żywiołów – ogień, powietrze, ziemię, wodę i mądrość. Ziemia jest zazwyczaj reprezentowana przez kwadratowy fundament, a mądrość przez iglicę na szczycie budynku.

Nirwana

Pojęcie _nirwany_ – w pismach buddyjskich spisanych w dialekcie Pali pojawia się forma _nibbana_ – istnieje nie tylko w buddyzmie. Budda opisał ją jako „najwyższą szczęśliwość”. Nie jest to zasadniczo miejsce, ale stan istnienia, wolny od łaknienia, gniewu i chciwości, obmyty w spokoju i współczuciu. Ci, którzy osiągają nirwanę, są uwolnieni od samsary, nie otrzymują nowej karmy i pozostają na wieczność w tym idealnym stanie. Buddyzm wystrzega się opisów nirwany. Budda powiedział, że jest to po prostu „świadomość bez cech, bez końca, lśniąca wokół” .

Zgodnie z tradycją podczas nabożeństw siedzi się boso na podłodze, kontemplując obraz Buddy i śpiewając. Mnisi czasem intonują pieśni z pism świętych, okazjonalnie pojawia się muzyka. Inną cechą kultu jest _mantra_ – słowo lub wyrażenie powtarzane w kółko. Uważa się, że mantra wpływa pozytywnie na stan duchowy człowieka i jego zdolność do koncentracji na życiu wewnętrznym. Czasami mantry są wypisane na sztandarach zdobiących świątynię. W czasie ich wykonywania buddyści używają sznurów modlitewnych z koralikami.

‘ Umysł poprzedza wszelkie myśli. Umysł jest ich zwierzchnikiem; umysł je kształtuje. ’

_DHAMMAPADA_, zbiór mów Buddy

Medytacja Zgodnie z buddyjskimi wierzeniami należy medytować zarówno ciałem, jak i umysłem, aby uniknąć „dwoistości”. Przez medytację dąży się do zdystansowania od świata i związanych z nim aktywności oraz trosk, do połączenia się z wewnętrznym wymiarem myśli, uczuć i postrzegania. Medytacja jest uważana za środek prowadzący do osiągnięcia najważniejszych stanów psychicznych: spokoju, koncentracji, jednoupunktowienia. Na ten ostatni stan składa się sześć różnych sił: słuch, refleksja, zamyślenie, świadomość, wysiłek i intymność.

‘ Wszyscy na świecie drżą przed gwałtem, wszystkim na świecie życie miłe, Wiedząc, że każdy ci podobny, nie morduj sam i innym nie każ. ’

_DHAMMAPADA_

We wszystkich odmianach buddyzmu podkreśla się rolę postawy ciała dla udanej medytacji, ale szczególny nacisk kładzie się na nią w zen. Jedną z najważniejszych praktyk zen jest _zazen_: przyjmowanie jednej z kilku zalecanych pozycji medytacyjnych. Klasyczną pozycją jest pozycja kwiatu lotosu: siedzi się w niej ze skrzyżowanymi nogami, z lewą stopą na prawym udzie i prawą na lewym.

Koło życia Do najbardziej rozpowszechnionych buddyjskich obrazów należy koło życia (_bhawaczakra_). Jest to _mandala_, rodzaj złożonego schematu o duchowym i rytualnym znaczeniu. Mandale pierwotnie występowały w hinduizmie, ale zostały przyjęte przez buddystów, szczególnie w tradycji tybetańskiej, w której wykonuje się je z kolorowego piasku symbolizującego ulotność życia.

W kole życia łączą się buddyjskie wizje wszechświata i cykl narodzin, śmierci i odrodzenia. Zazwyczaj jest ono podzielone na pięć lub sześć sfer egzystencji: królestwo bogów (które z kolei często dzieli się na 26 poziomów), gdzie bogowie prowadzą długie życie w przyjemnym otoczeniu, ale nadal zmagają się z osiągnięciem ostatecznego oświecenia i nirwany; królestwo ludzi; królestwo głodnych duchów, zamieszkałe przez tych, którzy pochłonięci są dobrami ziemskimi i są zarazem rozczarowani (czasem przedstawiani jako postaci z ogromnymi brzuchami i małymi ustami, łaknące jedzenia, ale niezdolne do napełnienia żołądków); królestwo zwierząt, które nie są zdolne do oświecenia, ale powinny być traktowane życzliwie; i wreszcie pełne męki królestwo piekła, które jest jednak tylko stanem przejściowym.

Od buddystów oczekuje się pełnej odpowiedzialności za wszelkie czyny i ich konsekwencje. Wiodąc etyczne życie, wyznają kilka charakterystycznych poglądów. Jednym z nich jest przekonanie, że krzywdzenie lub zabijanie zwierząt jest złe, ponieważ są ściśle powiązane z ludźmi – zwłaszcza przez samsarę, w której człowiek może odrodzić się w świecie zwierząt.

Buddyści również głoszą i praktykują niestosowanie przemocy. „Wyznawcy Buddy powinni pozostać niewzruszeni, nawet wtedy, gdy wróg odetnie im ręce, nogi lub nawet głowę. Nie jest uczniem Buddy ten, kto pozwala, aby mrok ogarnął jego umysł” . Stąd też wielu buddystów jest pacyfistami. Mnisi mogą się bronić, ale nawet w sytuacji zagrożenia życia nie mogą zabijać innych. Są pionierami w zakresie sztuk walki; prawdopodobnie największą sławą cieszy się zakon mnichów wojowników z Szaolin.

Mnisi z klasztoru Szaolin i kung-fu Zakon Szaolin jest sektą buddyjską założoną w V w. n.e.; jego siedziba znajduje się w świątyni zen w Dengfeng, w Chinach. Na Zachodzie klasztor Szaolin zasłynął głównie tym, że to stąd wywodzi się sztuka walki kung-fu. Świątynia miała burzliwą historię, była wielokrotnie atakowana, niszczona i odbudowywana. To właśnie z powodu powtarzających się ataków na klasztor mnisi rozwinęli sztukę samoobrony. Nauki Szaolin zabraniają jednak, by mnisi kiedykolwiek byli napastnikami. Ponadto mogą oni używać tylko minimalnej siły niezbędnej do obrony własnej.

MYŚL W PIGUŁCE

Nirwana jest stanem umysłu.39 KONFUCJANIZM

Chiński filozof Konfucjusz (551–479 p.n.e.) nie uważał się ani za nowatorskiego myśliciela, ani za twórcę religii. Był on, jak sam powiedział, „przekaźnikiem” istniejących idei, zebranych poprzez badanie dawnej mądrości i stosowanie jej do współczesności. System etyczny Konfucjusza – zwany _li_ – dążył do zdefiniowania moralnego zachowania zarówno władców, jak i rządzonych, i opierał się przede wszystkim na sprawiedliwości i szczerości. System ten nadal wywiera głęboki wpływ na życie miliardów ludzi w takich krajach jak: Chiny, Korea i Wietnam, a około 350 milionów ludzi określa się dzisiaj jako konfucjaniści.

LINIA CZASU (rok)

551 p.n.e.

Narodziny Konfucjusza

532 p.n.e.

Konfucjusz żeni się

498 p.n.e.

Minister sprawiedliwości w państwie Lu

483 p.n.e.

Powrót w rodzinne strony, praca w charakterze nauczyciela

479 p.n.e.

Śmierć Konfucjusza

ok. 430 p.n.e.

Opracowane _Dialogów konfucjańskich_

Badacze zwracają uwagę, że relacje dotyczące życia Konfucjusza nie mogą być uznawane za fakty. Jednakże _Zapiski historyka_, słynna kronika historii Chin spisana cztery wieki po jego śmierci podaje, że urodził się w mieście Qufu, w państwie Lu, obecnie części prowincji Szantung. Jego imię w języku chińskim brzmi Kong Fuzi, ale w świecie Zachodu używa się jego zlatynizowanej formy: Konfucjusz.

Dzisiaj powiedzielibyśmy, że Konfucjusz wywodził się z klasy średniej. Jego ojciec był starszym szlachcicem, którego małżeństwo z dużo młodszą kobietą wywołało skandal i zmusiło go do opuszczenia uprzywilejowanego miejsca w społeczeństwie. Konfucjusz musiał pracować zarobkowo, na różnych etapach życia był urzędnikiem, a także księgowym.

Pięcioksiąg konfucjański Dzięki nauce, kompetencjom i pracowitości Konfucjusz wspiął się po drabinie kariery i w wieku 53 lat został ministrem sprawiedliwości w państwie Lu. Jednak rozczarowany moralną rozwiązłością swego pana zrezygnował ze stanowiska i przez 15 lat podróżował po północno-wschodnich i środkowych Chinach. W tym czasie dzielił się z innymi przemyśleniami na temat dobrych rządów i etycznego życia. Ostatnie cztery lata spędził w miejscu swego urodzenia, przekazując nauki uczniom, którzy wraz z wnukiem Konfucjusza, Zisi, rozpowszechniali na wszystkie strony idee chińskiego filozofa.

Konfucjusz miał zebrać swoje nauki w _Pięcioksięgu konfucjańskim_. W jego skład wchodzą: Księga Przemian (znana również jako _Yijing_), Księga Pieśni, Księga Rytuałów, Księga Dokumentów oraz Kronika Wiosen i Jesieni. Choć stanowią one kanoniczne księgi konfucjanizmu, to obecnie uważa się za mało prawdopodobne, by były dziełem samego Konfucjusza. Wyszły raczej spod pióra późniejszych uczniów pragnących głosić mądrość mistrza.

Matteo Ricci

Włoski jezuita Matteo Ricci (1552–1610) był pierwszym Europejczykiem, który otrzymał pozwolenie na wstęp do Zakazanego Miasta w Pekinie, siedziby chińskich cesarzy. Jako pierwszy przetłumaczył również pisma Konfucjusza na język łaciński, opracowawszy wcześniej pierwszy słownik chińsko-portugalski. Ricci dotarł do Chin przez portugalską kolonię Goa w Indiach i mieszkał w Państwie Środka od 1582 r. aż do śmierci. W tym czasie cesarz odstąpił od wymogu pochówku cudzoziemców w portugalskiej enklawie w Makau, a zamiast tego wyznaczył na ten cel świątynię buddyjską w Pekinie.

Dialogi konfucjańskie Prawdziwie klasycznym tekstem konfucjanizmu są _Dialogi konfucjańskie_, zbiór aforyzmów i przypowieści Konfucjusza, opracowany przez jego uczniów około 50 lat po jego śmierci. Chcieli oni przekształcić nauki filozofa w system wierzeń i praktyk. Okazali się w tym tak skuteczni, że w 140 r. p.n.e. konfucjanizm stał się oficjalną ideologią państwową za czasów dynastii Han, która rządziła na krótko przed zjednoczeniem Chin; pozostawał podstawą chińskiego aparatu biurokratycznego aż do XIX w.

Konfucjusz czerpał swoje idee z wielu źródeł – w tym od indyjskich mędrców i z tradycyjnych wierzeń chińskich. Jest on obok Buddy jedną z najważniejszych postaci „epoki osiowej” (800–300 p.n.e.), czasu, kiedy rozumienie religii przechodziło na całym świecie głębokie zmiany.

‘ Proste jadło, woda do picia, zgięta w łokciu ręka zamiast poduszki. Z tym jestem szczęśliwy. Bogactwo i pozycja bez prawości są dla mnie jako płynące chmury. ’

KONFUCJUSZ

Osobista doskonałość Jako filozofia polityczna, konfucjanizm opowiada się za rządami najzdolniejszych, niekoniecznie wysoko urodzonych. Jednak rozróżnienie między sferą polityczną a społeczną/etyczną/moralną szybko się w nim zaciera: Konfucjusz opowiadał się za hierarchicznym systemem rządów i domagał się, by władcy (jak również rządzeni) dążyli do osobistej doskonałości. Muszą oni uczyć się, wyciągać wnioski z przeszłości i kierować się własnym osądem ­odnośnie do tego, co leży w najlepszym interesie wszystkich. Krótko mówiąc, muszą dawać dobry przykład – tak jak robił sam Konfucjusz.

Konfucjusz nie jest więc bóstwem, ale wzorem do naśladowania. Jego ­kodeks moralny oparty jest na osobistym działaniu, a nie na abstrakcyjnej teorii ludzkiego postępowania. Należy jednak zaznaczyć, że nie był on niedowiarkiem: gorliwie przestrzegał rytuałów kultu przodków i spędzał długie okresy w ciszy – dzisiaj powiedzielibyśmy, że na modlitwie. Nie interesował się przy tym ezoteryką, tylko koncentrował się na sprawach ziemskich. Któregoś razu powiedział swoim uczniom: „Nie umiejąc służyć żywym, jak można służyć duchom?” .

Ren Ren jest kluczową zasadą w nauczaniu etycznym Konfucjusza. Nie jest to słowo łatwe do przetłumaczenia; oznacza coś pomiędzy życzliwością, humanitarnością i bezinteresownością. „Rządź, posługując się taktyką, utrzymuj dyscyplinę poprzez kary, a lud będzie może i powściągliwy, lecz pozbawiony poczucia przyzwoitości. Rządź cnotliwie, utrzymuj dyscyplinę poprzez obyczaje, a zapanuje poczucie przyzwoitości i będzie wciąż lepiej” .