Afryka i Europa. Od piramid egipskich do Polaków w Afryce Wschodniej - ebook

PRZEDMOWA

Zamieszczone w niniejszym tomie studia stanowią efekt naukowy moich zainteresowań badawczych w latach 1975-1999. Przebywałem wówczas, jako profesor historii na uniwersytetach Kenii, Nigerii, Zimbabwe i Botswany, prowadząc jednocześnie badania nad dziejami Czarnego Kontynentu.

Zainteresowanie poruszoną w tej książce tematyką wiązało się nie tylko z moją pracą dydaktyczną na kilku uczelniach afrykańskich; do problemów tych nawiązywałem częściowo w wydanych już wcześniej książkach, takich jak: Historia Afryki Wschodniej (Wrocław 1986), Joseph Conrad and Africa (Nairobi 1982), Polacy w Afryce Wschodniej (Lublin 1978), Kupcy i kidnaperzy: Handel niewolnikami w dziejach Afryki i Ameryki (Lublin 1999) czy Cecil Rhodes: Ekspansja brytyjska w Afryce pod koniec XIX w. (Gdańsk 2000).

Moje wieloletnie zainteresowanie dziejami Wielkiej Brytanii (m.in. cztery wydania Historii Anglii (Wrocław 1971, 1979, 1995 i 2001) sprawiły, że opracowane w niniejszym tomie tematy szerzej uwzględniają obecność brytyjską w Afryce oraz ekspansję Anglii na Czarnym Lądzie. Nie stanowi to jednak reguły, czego najlepszym dowodem są studia poświęcone w tej książce etnicznemu pochodzeniu najstarszej cywilizacji egipskiej, tajemnicom Wielkiego Zimbabwe czy Polakom w Afryce Wschodniej. Omówiona w oddzielnym studium sprawa ruchu abolicyjnego i walki o zniesienie niewolnictwa również wykracza poza perspektywę brytyjską i ma szerszy charakter.

Umieszczone na końcu każdego rozdziału informacje bibliograficzne dają pojęcie o podstawowej literaturze i źródłach, na których się oparłem. Przygotowując niniejszą książkę do druku, starałem się m.in. uwzględnić tematy interesujące polskiego czytelnika, pisząc np. o śladach polskich w Afryce Wschodniej oraz o Cecilu Rhodesie i Katarzynie Radziwiłłowej. Wbrew dawniejszej tradycji polskich podróży na Zachód, od czasu II wojny światowej również i Czarny Kontynent stał się miejscem pobytu i pracy wielu naszych rodaków, a problematyka afrykańska cieszy się u nas coraz większym zainteresowaniem.

Pragnę podziękować pracownikom bibliotek uniwersyteckich w Botswanie, Zimbabwe, RPA a także British Museum w Londynie za pomoc w dotarciu do informacji bibliograficznych oraz wypożyczenie do Botswany potrzebnych mi źródeł i odbitek trudno dostępnych publikacji.PROBLEMY Z HISTORIĄ CZARNEJ AFRYKI

Studia nad dziejami Czarnej Afryki zaczęto prowadzić bardzo późno; niejednokrotnie były one przedmiotem ostrych kontrowersji naukowych, wielu trudności badawczych i wątpliwości. Izolacja geograficzna, ogromne, słabo zaludnione przestrzenie (Afryka jest trzykrotnie większa od Europy) utrudniały lub wręcz uniemożliwiały koncentrację ludności, będącą warunkiem politycznego i społecznego, a także kulturalnego postępu i urbanizacji. Ponadto rozwijający się na dużą skalę od XV do XX w. handel niewolnikami oraz ich wywóz z Afryki na półkulę zachodnią oraz do Azji oznaczał bardzo poważny drenaż demograficzny, utrudniał stabilizację i rozwój. Bardzo trudne w wielu regionach Czarnego Kontynentu warunki naturalne — pustynie, susze, marna gleba, ogromne upały, trudności komunikacyjne, choroby tropikalne itd. sprawiały, iż rozwój czarnych społeczności ludzkich przebiegał w Afryce inaczej, trudniej i znacznie wolniej niż na innych kontynentach. Był on przy tym pozbawiony inspiracji zewnętrznych, które na przykład w dziejach Europy odegrały tak twórczą rolę (wpływy Bliskiego Wschodu i Egiptu na Grecję, Grecji na Rzym, Arabów na średniowieczną Europę itd).

Faktycznie poza Afryką Północną, będącą przez wieki częścią świata śródziemnomorskiego, oraz niektórymi wybrzeżami Afryki Zachodniej i Wschodniej, był to kontynent odcięty od świata aż do czasów rozbiorów i okupacji przez kraje europejskie pod sam koniec XIX w. Dlatego wcześniejsza dokumentacja źródłowa do dziejów Czarnej Afryki jest niezmiernie skromna, a nasza znajomość tych dziejów jest ciągle nikła i niezmiernie ograniczona. Nie wynika z tego oczywiście, iż Afryka na południe od Sahary nie miała dawnej historii. Po prostu z braku źródeł pisanych mało do niedawna o niej wiedzieliśmy.

Innego zdania był jeszcze na początku lat sześćdziesiątych XX stulecia znany brytyjski historyk z Oxfordu, Hugh Trevor-Roper (ur. 1914), znawca dziejów Anglii XVI i XVII w., ale również autor popularnej książki o ostatnich dniach Hitlera. W serii odczytów telewizyjnych, ogłoszonych drukiem w 1963 r. w angielskim czasopiśmie „The Listener” pt. The Rise of Christian Europe, ten znany historyk wystąpił ni mniej ni więcej z głoszoną już zresztą w Anglii sto lat wcześniej tezą (np. Samuel Baker czy sir Bartle Frere — zob. rozdział 6), iż nie istnieje historia Afryki przed XIX w. Jest tylko historia Europejczyków w Afryce. „Reszta jest ciemnością , a ciemność nie może być przedmiotem historii” („The Listener”, 28 listopada 1963, s. 871). Następnie Trevor-Roper dodał: „Proszę mnie źle nie zrozumieć. Nie przeczę, iż istnieli ludzie w czarnych krajach i ciemnych wiekach i że mieli oni swoje życie polityczne i kulturę, interesującą socjologów i antropologów. Historia jednak, jak sądzę, jest zasadniczo formą ruchu i do tego ruchu celowego. Nie jest czystą fantasmagorią zmian kształtów i ubiorów, bitew i podbojów, dynastii i uzurpatorów, form społecznych i społecznej dezintegracji”. Historyk brytyjski podkreślił dalej, iż świat współczesny jest zdominowany przez europejską technikę, europejskie wzory i idee, które „pomogły wyzwolić się krajom nieeuropejskim z przeszłości, a Afryce z dawnego barbarzyństwa”. Dlatego to — ciągnął Trevor-Roper — nie powinniśmy pozwolić sobie na znajdywanie przyjemności w czytaniu o bezsensownym i bezcelowym kręceniu się w kółko barbarzyńskich plemion afrykańskich.

Tego rodzaju poglądy ostro skrytykowali już w 1964 i 1965 r. dwaj czołowi brytyjscy znawcy dziejów Afryki, prof. John Fage z University of Birmingham oraz Roland Oliver z University of London, autorzy wielu podstawowych prac na temat historii Czarnego Kontynentu. O tym zaś, jak bardzo Trevor-Roper się mylił, świadczy ogromny rozwój studiów afrykanistycznych od lat sześćdziesiątych i ukazanie się w latach osiemdziesiątych oraz dziewięćdziesiątych dwóch bardzo obszernych, gruntownych i napisanych przez najlepszych specjalistów wielotomowych historii Afryki: Cambridge History of Africa (t. 1-8, 1976-1986) i UNESCO General History of Africa (t. 1-8, 1981-1993) oraz setek książek i innych dzieł szczegółowych poświęconych różnym specjalistycznym zagadnieniom z historii Czarnej Afryki, opracowanych już w sposób bezstronny, na podstawie rozległych studiów i badań naukowych, bez charakterystycznej dla dawniejszych publikacji tendencyjności, rasizmu i arogancji w stosunku do czarnych Afrykanów.

Zanim zajmiemy się współczesną metodologią studiów afrykanistycznych oraz rozwojem poświęconej Afryce historiografii, omówmy krótko główne argumenty, jakich użył prof. John Fage w polemice z Trevor-Roperem w 1964 r., a więc w początkowym okresie rozwoju nowoczesnych studiów nad historią Afryki, a jednocześnie w okresie uzyskiwania przez kraje afrykańskie niepodległości po trwającym od końca XIX w. okresie władztwa kolonialnego kilku państw europejskich na Czarnym Kontynencie.

Fage wykazał przede wszystkim bezzasadność poglądu Trevor-Ropera, jakoby zachowane z przeszłości materiały źródłowe na temat dziejów Afryki mogły interesować jedynie antropologów i socjologów, a nie historyków. Słusznie zwrócił uwagę, iż zabytki kultury materialnej są do dzisiaj ważnym źródłem informacji również dla historyków zajmujących się dziejami Europy. Tym bardziej rezultaty badań archeologicznych stanowią dla historyków ważne źródło w badaniach nad przeszłością Afryki, podobnie jak i dane na temat powiązań językowych na tym kontynencie.

W polemice z poglądami Trevor-Ropera skupił się Fage przede wszystkim na najlepiej sobie znanej Afryce Zachodniej, obszarze pomiędzy Saharą a Atlantykiem, aż do Nigerii i Kamerunu włącznie. Uznał on słusznie, że badając historię tej części Afryki, łatwo można sprawdzić wiarygodność tradycji ustnej, porównując relacje mówione z informacjami z obcych źródeł pisanych (arabskich, a od XV w. przede wszystkim portugalskich). Tego rodzaju porównania wskazują na istnienie w Afryce Zachodniej, w okresie odpowiadającym mniej więcej europejskiemu średniowieczu, swego rodzaju świadomości historycznej (sensus historicus). A ponieważ znajomość pisanego języka arabskiego była rozwinięta w muzułmańskiej części Afryki Zachodniej, powstawały już wówczas kroniki, rozpoczynające się zwykle od opartych na tradycji ustnej przekazów dawniejszych dziejów tego obszaru Czarnej Afryki. Owe wczesne kroniki poświęcały wiele miejsca sprawom politycznym, a nawet instytucji państwa, widzianej w pewnej perspektywie historycznej. Tego rodzaju wniosek każe wyraźnie odrzucić pogląd Trevor-Ropera o „bezsensownym i bezcelowym kręceniu się w kółko barbarzyńskich plemion afrykańskich”.

Z badań Johna Fage’a oraz Rolanda Olivera wynika, iż instytucja państwa miała w Afryce Zachodniej stary rodowód, istniała już — jak wynika ze źródeł arabskich — w VIII w. po Chr. Dla okresu od X w. istnieją już pisane źródła afrykańskie. Potwierdzają one informacje Arabów, interesujących się Afryką Zachodnią ze względu na organizowany przez nich handel transsaharyjski pomiędzy Afryką Północną a Zachodnią. Dzięki źródłom arabskim, związanym z tym handlem, wiemy o istnieniu organizacji państwowych w dzisiejszej Ghanie oraz o takich państwach afrykańskich, jak Mali, Songhaj, Hausa, Joruba, Benin i innych, jeszcze przed przybyciem Europejczyków do Afryki Zachodniej w XV-XVI w.

Z relacji portugalskich, brytyjskich i holenderskich z XVI i XVII w. wynika, iż w Beninie istniał swego rodzaju system polityczny, porównywalny z systemami istniejącymi w krajach europejskich. Wydane w XVII w. przez Holendra Olferta Dappera opisy Beninu podkreślały z uznaniem rozmiary stolicy państwa, rozległość pomieszczeń pałacowych dla władcy i jego pięciu ministrów. Stolica Beninu miała wówczas 30 głównych ulic i zdumiewała wielką czystością, jaką — według holenderskiej relacji — nie odznaczały się miasta holenderskie w XVII w. Z europejskich relacji z XVI i XVII w. wynika również, że niektóre królestwa Afryki Zachodniej, jak np. Benin, Ojo czy Aszanti miały wyraźnie rozwiniętą strukturę państwową, świadczącą — wbrew opinii Trevor-Ropera — o celowym właśnie rozwoju niektórych państw zachodnioafrykańskich. Mali, Songhaj, Aszanti, Dahomej czy Benin rozciągały swoje wpływy na inne terytoria i miały do tego odpowiednie środki organizacyjne. Niektóre z nich były zaangażowane w handlu transsaharyjskim, rozwijały komunikację wodną na rzece Niger itp. Szerzące się w Afryce Zachodniej od XI w. wpływy islamu wzmacniały jeszcze istniejące tam struktury państwowe.

Na ogół jednak dużą trudność w badaniu dawniejszej historii Afryki stanowi ubóstwo źródeł, zwłaszcza pisanych. Zasadniczo istnieją trzy następujące kategorie źródeł, na których podstawie historyk buduje swoją wiedzę o przeszłości Czarnego Kontynentu: dokumenty pisane, dane archeologiczne oraz tradycja ustna. Uzupełniają je wyniki badań językowych oraz antropologicznych.

1. Dokumenty i inne źródła pisane do dziejów Afryki przed rozbiorami z końca XIX w. są nie tylko bardzo nieliczne, ale również bardzo nierówno rozproszone w czasie i przestrzeni (np. interior Afryki jest pod tym względem znacznie bardziej upośledzony niż wybrzeża). Z tego punktu widzenia w znacznie lepszej sytuacji jest Afryka Północna, stanowiąca przez wieki część strefy śródziemnomorskiej, związanej z Bliskim Wschodem, Kartaginą, Rzymem, Grecją i Arabami. Ale nawet w przypadku Afryki Północnej istnieją jeszcze dosyć liczne niewykorzystane dokumenty, odnoszące się do Maroka, Algierii i Sudanu, a także niektórych regionów Afryki Zachodniej. Mało wykorzystane dokumenty pisane dotyczące Afryki znajdują się także w archiwach Iranu, Iraku, Armenii, Indii, a nawet Chin.

2. W tej sytuacji głównym źródłem naszej wiedzy o Czarnej Afryce są wyniki badań archeologicznych, prowadzonych w różnych stronach Czarnego Lądu na dużą skalę i dosyć systematycznie, przy znacznym udziale uczonych europejskich i amerykańskich, za pieniądze z zagranicy. Wobec bardzo na ogół skąpej dokumentacji w postaci źródeł pisanych oraz trudności w docieraniu do dawniejszych przekazów tradycji ustnej, badania archeologiczne są faktycznie najważniejszym źródłem naszej wiedzy o przeszłości Czarnego Kontynentu niemal aż do XIX w. Inna rzecz, że są w swojej wymowie źródłem dosyć ograniczonym, jeśli idzie o skalę interesujących współczesnego historyka pytań i zagadnień, dotyczących zwłaszcza kultury umysłowej dawnych mieszkańców Czarnej Afryki, spraw administracyjnych, dyplomatycznych i personalnych. Z drugiej strony, uzyskane na podstawie materiałów archeologicznych dane są — przy całej swojej tematycznej ograniczoności — pewne i godne zaufania.

3. Bardziej urozmaicone informacje pochodzą z tradycji ustnej, chociaż nie zawsze są one w pełni obiektywne i dokładne, zwłaszcza im bardziej odległe są w czasie interesujące badaczy zagadnienia. Wartość przekazu mówionego w dużym stopniu zależy od daru obserwacji, pamięci oraz inteligencji narratorów. Z drugiej strony, dane tradycji ustnej są bogatsze, bardziej bezpośrednie i zindywidualizowane niż badane przez archeologów kamienne pozostałości przeszłości. Prowadzone od wielu lat przez prof. J. Vansinę z Belgii badania nad afrykańską tradycją ustną oraz jej metodologią dały badaczom cenne wskazówki na temat posługiwania się tym ważnym źródłem w studiach nad nowszymi dziejami Afryki. Aktualnie historycy afrykańscy zajęli się na dużą skalę gromadzeniem na podstawie tradycji ustnej materiałów do przeszłości poszczególnych krajów czy nawet okolic i miejscowości. Ogromna większość tego rodzaju danych koncentruje się na XIX stuleciu, przede wszystkim na zagadnieniach politycznych, na dziejach afrykańskich społeczności oraz ich wodzów i władców. Wyjątkowo tylko tego rodzaju dane sięgają początków XVIII w., informacje wcześniejsze nader rzadko zasługują na zaufanie.

4. Badania nad językami afrykańskimi wnoszą bardzo wiele, zwłaszcza jeśli idzie o zasięg terytorialny, migracje oraz wzajemne pokrewieństwa poszczególnych grup etnicznych. Podstawą dyskusji nad afrykańskimi językami jest nadal przeprowadzona jeszcze w 1948 r. przez amerykańskiego badacza J. H. Greenberga klasyfikacja, sprowadzająca setki języków Czarnego Kontynentu do czterech głównych rodzin:

a) języki afroazjatyckie, nazywane dawniej chamicko-semickimi, obejmujące całą Afrykę Północną, Etiopię i Somalię;

b) języki nazwane przez Greenberga kongokordofańskie, a obejmujące obszar Niger-Kongo, znaczną część Afryki na południe od Sahary z całą prawie Afryką Zachodnią;

c) języki nilosaharyjskie obszaru na północ i wschód od dorzecza rzek Niger i Kongo, wschodniej części Sahary i Sudanu;

d) języki Khoisan (Hotentotów i Buszmenów) Afryki Południowej.

Problemy lingwistyczne, podobnie jak i tyle innych zagadnień w historii Afryki, ciągle wywołują spory i polemiki wśród specjalistów, przykładem jest choćby sprawa pochodzenia języka starożytnych Egipcjan (zob. następny rozdział tej książki).

5. Ogromne usługi oddaje historykom Afryki również antropologia, zarówno fizyczna, jak i społeczna, badająca zwyczaje oraz instytucje życia społecznego i rodzinnego afrykańskich grup etnicznych. Przedstawione niżej w rozdziale 10 tego typu badania Izaaka Schapery nad ludnością Tswana są tego najlepszym przykładem.

Współcześni badacze historii Afryki wymieniają kilka zasad, które ich zdaniem powinny przyświecać studiom nad przeszłością Czarnego Kontynentu. Na pierwszym miejscu wysuwają postulat badań interdyscyplinarnych, m.in. ze względu na ubóstwo i nierównomierność źródeł do dziejów Afryki, a także oczywiście ze względów metodologicznych. W związku z tym m.in. twierdzą, iż na przykład jedynie poprzez zastosowanie antropologii socjopolitycznej w badaniach nad tradycją ustną można wzbogacić naszą wiedzę o królestwie Segu w Afryce Zachodniej, albowiem inaczej mielibyśmy jedynie tradycyjne drzewo genealogiczne panujących. Również tylko dzięki interdyscyplinarnemu powiązaniu źródeł lingwistycznych, tradycji ustnej, archeologii, antropologii oraz źródeł arabskich, portugalskich, brytyjskich i burskich otrzymujemy tak ważny obraz migracji oraz ekspansji ludności Bantu, umożliwiający ogólną syntezę. Ponadto ustalenie chronologii wydarzeń w dziejach Afryki wymaga zastosowania skomplikowanej niekiedy metody interdyscyplinarnej, tym bardziej, iż w grę wchodzi afrykańskie poczucie czasu oraz afrykańskie, nieraz niezmiernie nieprecyzyjne i fragmentaryczne określanie kolejności wydarzeń, wzmianki zaś o panujących władcach i ich wielu synach są wskazówką mało dokładną.

Drugą zasadą wyznawaną przez współczesnych historyków afrykańskich jest wymóg, ażeby badać i interpretować historię ludów Czarnego Lądu od wewnątrz, a nie — jak to działo się wcześniej — z perspektywy dziejów europejskich krajów kolonialnych, a więc nie od zewnątrz, o czym wspomnieliśmy na początku niniejszego rozdziału przy omawianiu poglądów H. Trevor-Ropera. Współcześni historycy afrykańscy domagają się, ażeby stosunki społeczeństw Czarnej Afryki ze światem zewnętrznym były badane i interpretowane dwustronnie, a nie jedynie z perspektywy Londynu czy Lizbony, co utrwalało w dawniejszej historiografii jednostronnie europejski punkt widzenia.

Trzeci postulat współczesnych badaczy afrykańskich domaga się, ażeby analizować dzieje społeczeństw afrykańskich żyjących na Czarnym Kontynencie oraz wyspach przybrzeżnych (np. Madagaskar czy Zanzibar) jako całość, a nie wyrywkowo i w izolacji, bez uwzględnienia szerszego afrykańskiego kontekstu. Winny one również być widziane i interpretowane w miarę możliwości w pełniejszym kontekście społecznym, a nie tylko, jako dzieje i działalność wodzów i władców afrykańskich.

Wreszcie, po czwarte, uczeni afrykańscy podkreślają, że historia Czarnej Afryki nie powinna być opisowa, lecz winna koncentrować się na dziejach instytucji, struktur, zagadnień gospodarczych, kwestiach organizacji i charakteru władzy oraz na religii. Powinna również opierać się na nowoczesnej metodologii badawczej. Jest to postulat bardzo słuszny, chociaż jeśli idzie o dawniejsze dzieje Afryki, przed XIX w., bardzo trudny do wykonania z braku odpowiednich źródeł.

A jaki obraz Czarnej Afryki znajdujemy w historiografii? Jak daleko w przeszłość sięgają wzmianki na jej temat i jacy pisarze i historycy interesowali się Czarnym Lądem w przeszłości, zanim stał się dopiero w XX stuleciu przedmiotem naukowych i bardziej szczegółowych badań? W naszym krótkim omówieniu pomijamy historiografię Afryki Północnej, stanowiącej część świata śródziemnomorskiego i od czasu Herodota (V w. przed Chr.) uwzględnianej najpierw przez autorów greckich i rzymskich, a następnie arabskich. Interesuje nas tutaj Afryka na południe od Sahary, zarówno Zachodnia, jak i Wschodnia, Środkowa i Południowa, pozostająca bardzo długo poza obszarem zainteresowań historyków europejskich.

Lakoniczne wzmianki na temat Czarnej Afryki znajdują się u takich historyków starożytnych, jak Herodot, Pliniusz Starszy czy Strabon. Mówią one jedynie o sporadycznych podróżach przez Saharę bądź wzdłuż wybrzeży Afryki Zachodniej, jednak na temat autentyczności niektórych opisów historycy mają różne wątpliwości. Na większe zaufanie zasługują starożytne relacje o podejmowanych zwłaszcza przez kupców greckich podróżach handlowych po Morzu Czerwonym i Oceanie Indyjskim. Do najstarszych i najbardziej wartościowych wśród nich należy „Opłynięcie Morza Egejskiego”, opis pióra greckiego kupca z przełomu I i II w. po Chr., zawierający interesujące dane na temat handlu arabskiego z istniejącymi na wybrzeżu Afryki Wschodniej ośrodkami handlowymi, zamieszkanymi przez ludność arabską i Suahili.

Ta grecka relacja jest najstarszym europejskim opisem wybrzeża Afryki Wschodniej. Opiera się ona, jak się zdaje, na bezpośrednich obserwacjach autora, który w czasie swoich podróży handlowych w rejonie Oceanu Indyjskiego dotarł również i do Afryki Wschodniej, nazywanej w najstarszych źródłach śródziemnomorskich Azanią, a przez Arabów krajem Zandżi (Zandż, Zendż lub też Zindż), to jest ziemią czarnych ludzi. Autor relacji opisał wybrzeże późniejszej Somalii oraz dosyć mgliście — dzisiejszej Kenii, Tanzanii i Mozambiku. Wymienił całą listę towarów, sprowadzanych tam ówcześnie z Indii.

Od XI w. pojawia się szereg arabskich relacji o Afryce Wschodniej i Zachodniej. Spośród ich autorów na największe zaufanie zasługują Ibn Battuta i Ibn Chaldun z XIV w. oraz żyjący w XVI w. inny podróżnik arabski, znany w Europie jako Leo Africanus. Opisy Ibn Battuty i Leo Africanusa są jednak dość ogólne i nie wiadomo, czy pochodzą z ich własnych obserwacji, czy tylko powtarzają zasłyszane przez podróżników informacje. Ponadto Ibn Battuta, który zjeździł spore obszary Afryki, przypisywał Afrykanom cechy muzułmańskich mieszkańców Afryki Północnej, co obniża autentyczność jego relacji.

Spośród dawniejszych relacji o Afryce najwybitniejsze miejsce zajmują pisma Ibn Chalduna (1332-1406) z Tunisu, szczególnie cenne jeśli idzie o opisy Mali oraz stosunki Czarnej Afryki z regionem Morza Śródziemnego, a nawet i Bliskim Wschodem. Ibn Chaldun piastował stanowiska w administracji arabskiej w Hiszpanii i w Egipcie i jako wykształcony prawnik miał swoją własną filozofię dziejów. Przyjmował cykliczny ich model, pisał o cyklicznym postępie i regresie w historii. Był też zwolennikiem poglądu, wyjaśniającego jego zdaniem pewien schemat dziejów społeczeństw Czarnej Afryki. Uważał mianowicie, iż nomadowie z terenów pustynnych i stepowych podbijali osiadłe ludy obszarów rolniczych i ustanawiali tam swoje królestwa. Po okresie mniej więcej trzech pokoleń królestwa te, przyjmując rolniczy model produkcji, traciły swoją witalność oraz agresywność i padały pastwą najazdów innych nomadów. Warto tutaj wspomnieć, iż jeden z największych historyków francuskich XX w., Marc Bloch, przyjął ten pogląd Ibn Chalduna przy omawianiu wczesnośredniowiecznej historii Europy. Inną wartościową cechą poświęconych Afryce opisów tego arabskiego autora z XIV w. był krytycyzm oraz posługiwanie się metodą porównawczą, a więc dwie zasadnicze zasady nowożytnej historiografii. Ibn Chaldun opierał się również na tradycji ustnej, jego dzieło stanowi, więc bardzo wczesny, lecz odosobniony wybitny przykład historiografii dotyczącej Afryki.

Dzieje głównych ośrodków organizmów państwowych w Afryce Zachodniej, takich jak Mali czy północna Nigeria, a także miast-państw w Afryce Wschodniej, spisane zostały w języku arabskim. W miarę ekspansji islamu oraz wzrostu handlu transsaharyjskiego Afryki Północnej z Zachodnią, a także handlu arabskiego z Afryką Wschodnią, również i czarni Afrykanie korzystali z języka arabskiego. Zaczęły powstawać afrykańskie kroniki, pisane w jedynym wówczas dostępnym na wymienionych obszarach alfabecie arabskim, głównie przez arabskich, ale także i afrykańskich wyznawców Koranu.

Wśród najwcześniejszych tego właśnie rodzaju opracowań historycznych znajdują się dwie napisane po arabsku w XVII w., a opracowane w Mali kroniki, Ta’ rikh al-Sudan oraz Ta’rikh al-Fattash. Oba te teksty zawierają dosyć szczegółowe opracowanie dziejów niektórych części Afryki Zachodniej, zwłaszcza Mali oraz Ghany. Nie są one przy tym pozbawione analizy oraz interpretacji wydarzeń, a przedmowy zawierają nawet omówienie wykorzystanych przez autorów źródeł, zwłaszcza tradycji ustnej. Nawiązują do dawniejszej historii Mali i Ghany, co w sumie świadczy o dosyć wysokim poziomie obu tych dzieł.

Warto podkreślić, iż tego rodzaju kroniki arabskie nie ograniczały się tylko do zislamizowanych części Afryki Zachodniej czy Wschodniej, lecz uwzględniały i niemuzułmańskie części Czarnego Lądu. Dodajmy, iż w Etiopii od niepamiętnych czasów przekazywane były w językach semickich informacje o historii tego kraju i jego kulturze. Nie rozwinęło się natomiast przed XIX w. piśmiennictwo historyczne w innych językach afrykańskich.

Od XV w. Europejczycy zaczęli penetrować wybrzeża tropikalnej Afryki, zaczęły też powstawać ważne europejskie opracowania różnych fragmentów dziejów afrykańskich. Szczególne zainteresowanie Europejczyków, zwłaszcza Portugalczyków, budziło wybrzeże Afryki Zachodniej, od Gwinei na północy aż do Angoli na południu, a dalej dolina Zambezi oraz Etiopia, a także wyspy przybrzeżne Afryki Wschodniej. Wybrzeże Gwinei stało się też pierwszym obszarem Czarnej Afryki, z jakim zetknęli się Europejczycy, a ściślej Portugalczycy, w połowie XV w. Od około 1460 r. zaczęły też powstawać różnej wartości relacje europejskie o tej części Czarnego Lądu; przeważnie mają one dużą wartość historyczną dla badaczy dziejów Afryki, chociaż ich autorzy nie włączali do swoich opisów refleksji historycznych, lecz jedynie relacjonowali własne obserwacje z podróży, związane w dużym stopniu ze wczesnym okresem handlowej ekspansji kupców europejskich w Afryce Zachodniej.

Inaczej rzecz się miała na niektórych innych obszarach Czarnego Lądu, tam zwłaszcza, gdzie nie kupcy, lecz misjonarze europejscy nawiązywali pierwsze kontakty z ludnością afrykańską. Praca misyjna wymagała pewnej znajomości historii miejscowych społeczności afrykańskich i dlatego wczesne relacje misjonarzy zawierają przydatne niekiedy do poznania dziejów Afryki informacje.

W Europie zainteresowanie Afryką wzrastało od XVIII w. Zaczęły powstawać pierwsze prace naukowe na temat geografii, historii i kultury, zwłaszcza zachodniej części Czarnego Lądu. I tak na przykład w Anglii wydana została w latach 1736-1765 ogromna, 23-tomowa Universal History (Historia Powszechna) zawierająca dwa tomy poświęcone Afryce. Zaczęły ukazywać się pierwsze historie Angoli (1792), Gwinei (1772), Dahomeju (1789 i 1793) i inne. Geneza i charakter niektórych tych prac nie były czysto naukowe, powstawały one w związku z rozwojem europejskiego handlu niewolnikami i miały na celu dostarczenie argumentów do dyskusji na temat zniesienia handlu niewolnikami (zob. rozdział 4).

Nie ze względów naukowych, więc i poznawczych, lecz raczej politycznych i gospodarczych zaczęły ukazywać się w Europie XVIII w. pierwsze obszerniejsze prace na temat Afryki, wyraźnie jednostronne i tendencyjne, utrzymane w konwencji rasistowskiej. Już w tym okresie zachodnioeuropejscy autorzy zaczęli przyjmować rozwinięty jeszcze bardziej w XIX w. negatywny i tendencyjny pogląd na dzieje Afryki, twierdząc nawet, co tak drastycznie wyraził jeszcze w 1963 r. Hugh Trevor-Roper, iż Afryka nie miała historii wartej studiowania. Znając w XVIII w. historię Afryki jedynie od strony handlu niewolnikami, autorzy europejscy nie widzieli wówczas innych aspektów dziejów Czarnego Kontynentu.

Tego rodzaju negatywny pogląd na historię Afryki wypowiedział m.in. brutalnie filozof niemiecki Hegel, pisząc w 1825 r. w swojej Filozofii historii, iż Afryka nie jest „historycznym kontynentem, nie wykazuje ani zmiany, ani rozwoju”, co skrupulatnie powtórzył prawie 140 lat później Hugh Trevor-Roper, mimo iż powinien był mieć już znacznie lepszą znajomość dziejów tego kontynentu niż stary niemiecki filozof. Hegel twierdził również, iż „Afrykanie nie są zdolni ani do rozwoju, ani nauki” oraz że byli zawsze tacy, jak w XIX w., gdy wśród uczonych, podróżników i misjonarzy zaczęło wzrastać zainteresowanie Afryką.

Ogromną rolę w rozwoju znajomości Afryki w krajach zachodnich oraz w gromadzeniu od końca XVIII w. źródeł do jej dziejów odegrały podróże różnych zachodnioeuropejskich eksploratorów. Wśród tego rodzaju wczesnych podróżników i autorów opisów Czarnego Lądu, ważnych dla historyków, znalazło się wydane w 1790 r. dzieło brytyjskiego konsula w Afryce Północnej, Jamesa Bruce’a, pt. Travels to Discover the Sources of the Nile (Podróże w celu odkrycia źródeł Nilu). Dobrze znając tę część Afryki oraz Etiopii (nauczył się jej języka), James Bruce połączył poszukiwania źródeł Nilu ze studiami nad życiem, zwyczajami i historią tego obszaru. Jego obserwacje etnograficzne i historyczne okazały się bardziej wartościowe niż bezskuteczne w sumie poszukiwania owych źródeł.

Z początków XIX w. pochodzi już cały szereg głównie brytyjskich opisów podróży do Afryki Zachodniej, np. do kraju ludu Aszanti (T. E. Bowdich, 1819 r.), ale i Sudanu oraz różnych innych regionów Afryki. Do najwybitniejszych europejskich podróżników i znawców Afryki należał w XIX w. Brytyjczyk Richard Burton. Miał on solidne przygotowanie naukowe, był orientalistą, jednym z założycieli Londyńskiego Towarzystwa Antropologicznego. Należał również do coraz rzadszych w XIX w. obiektywnych badaczy historii i kultury ludów afrykańskich. Pisane z europocentrycznej perspektywy badawczej studia nad dziejami Afryki stanowiły niejako usprawiedliwienie dla rozbiorów z końca XIX w., podkreślając osiągnięcia polityki kolonialnej mocarstw zachodnich (zob. rozdział 6).

Rasistowski i programowo negatywny stosunek historyków europejskich do oceny przeszłości Afryki trwał jeszcze w pierwszej połowie XX w., aż do czasu uzyskania przez kraje afrykańskie niepodległości i rozpoczęcia bardziej gruntownych i obiektywnych studiów nad dziejami Czarnego Kontynentu. Ich rezultatem był cały szereg solidnych, źródłowych monografii oraz wydane przez UNESCO obszerne, ośmiotomowe zbiorowe opracowanie historii całej Afryki, od czasów najdawniejszych do współczesności.

Zanim jednak doszło do przełomu w badaniach nad przeszłością Afryki, różni uczeni europejscy nadal lansowali poglądy, odmawiające jakichkolwiek wartości dawnemu życiu politycznemu, społecznemu i kulturalnemu Afryki. Jeszcze ukazująca się od 1957 r. wielotomowa The New Cambridge Modern History oraz solidnie opracowana w latach 1929-1959 The Cambridge History of the British Empire zawierają na ogół tradycyjne poglądy na temat Afryki i Afrykanów, skupiając się na dziejach Europejczyków na Czarnym Lądzie, a nie na przeszłości ludności afrykańskiej. Bardziej obiektywna i gruntowna jest pod tym względem The Cambridge History of Africa, wydana w ośmiu tomach w latach 1976-1986. Nadal jednak do rzadkości należały przed połową XX w. terenowe badania uczonych europejskich w Afryce i w tym kontekście omówiony niżej w rozdziale 10 wkład ucznia profesora Bronisława Malinowskiego i jego następcy na katedrze w London School of Economics w Londynie, Izaaka Schapery, należał przed II wojną światową raczej do wyjątków.

Interesującym przyczynkiem do pełnych rezerwy i tendencyjności poglądów wielu badaczy europejskich na temat Afryki i Afrykanów, głoszonych jeszcze w pierwszej połowie XX w., a nawet później, jest tzw. teoria chamicka, usiłująca w sposób nie zawsze naukowy godzić tradycyjnie negatywne opinie o wartościach życia i kultury afrykańskiej z nowszymi i w wielu wypadkach już odmiennymi poglądami na ten temat. Była ona swego rodzaju kompromisem, usiłującym przypisać to, co było w dawnej kulturze afrykańskiej wartościowego, jedynie wpływom obcym, idącym z Bliskiego Wschodu, od potomków biblijnego syna Noego — Chama. Jeden z twórców tej teorii, C. G. Seligman, napisał w 1930 r. w głośnej książce pt. Races of Africa (Ludy Afryki): „Cywilizacje Afryki są cywilizacjami Chamitów, historia Afryki to świadectwo tych ludów oraz ich stosunków z dwiema innymi rasami afrykańskimi: Murzynami i Buszmenami, które w porównaniu z Chamitami znajdowały się na znacznie niższym poziomie, a jeśli robiły jakiś postęp cywilizacyjny, to jedynie dzięki oddziaływaniu na nie Chamitów” (C. G. Seligman, Races of Africa, London 1930, s. 158).

Nigeryjski afrykanista A. E. Afigbo zauważył, iż europejscy uczeni okresu kolonialnego, wypowiadający się m.in. ze względów politycznych negatywnie na temat Czarnej Afryki oraz jej mieszkańców, faktycznie Afryki nie znali, nie badali jej bezpośrednio i tylko powtarzali zasłyszane i wygodne dla Zachodu opinie w okresie rozbiorów Afryki pod koniec XIX w. i później. Uczeni ci przyjęli także teorię, powtórzoną przez Hugh Trevor-Ropera jeszcze w 1963 r. głoszącą, iż czarni Afrykanie nie mieli historii. Mieli ją tylko mieszkańcy Afryki Północnej dzięki oddziaływaniu wpływów chamickich z Bliskiego Wschodu, a także wpływom cywilizacji śródziemnomorskich, greckiej i rzymskiej. Blisko spokrewnieni z ludnością białą Chamici mieli przyczynić się do rozwoju Afryki Zachodniej i Wschodniej poprzez kontakty tamtejszej ludności z Afryką Północną. Prof. Afigbo zwraca uwagę, iż pomimo braku dowodów istnienia i oddziaływania na Czarny Kontynent cywilizacji chamickiej jeszcze dzisiaj istnieją zwolennicy tej teorii, i wymienia wśród nich niektórych autorów podstawowej Cambridge History of Africa.

Pewną komplikację powoduje w całej tej dyskusji kwestia pasterskiego ludu Kuszytów z północnowschodniej Afryki, na co zwracają uwagę wybitni badacze Philip Curtin, Jan Vansina, Stephen Feierman i Leonard Thompson w II wydaniu African History (Essex 1996). Południowi Kuszyci, pierwsi znani w Afryce pasterze, używali języka należącego do afroazjatyckiej rodziny językowej i zjawili się z północy w Afryce Wschodniej ok. 2000 r. przed Chr. Byli jakoby Chamitami, mieli jasną skórę i według Seligmana należeli do rasy białej. Nie ma jednak żadnych dowodów na to, że pochodzili oni z Bliskiego Wschodu. Ich ojczyzną była Afryka Północna i zdaniem autorów wymienionej książki, „mit chamicki” nie ma żadnych podstaw historycznych.

Wśród rosnącej liczby historyków europejskich, którzy zakwestionowali teorię chamicką Seligmana, znalazł się i wspomniany już brytyjski specjalista od dziejów Afryki, John Fage. W 1981 r. oświadczył on, iż nie ma żadnych dowodów na istnienie Chamitów i ich kulturotwórczą rolę w dziejach cywilizacji afrykańskich. Seligman należał do pierwszych brytyjskich badaczy, prowadzących w Afryce badania terenowe, a jego książka o rasach afrykańskich z 1930 r. była przez szereg lat podstawowym i wznawianym kilkakrotnie dziełem na ten temat. Jego pogląd o wyższości biologicznej ludności białej nad czarną był jednak tylko wyrazem tak długo utrzymującego się w nauce europejskiej rasizmu. Ostatecznie teoria chamicka Seligmana została zakwestionowana i odrzucona na podstawie nowszych badań uczonych brytyjskich, wykształconych m.in. przez dwóch wybitnych brytyjskich antropologów społecznych, uczniów twórcy funkcjonalizmu, Bronisława Malinowskiego, oraz twórcy strukturalizmu, A. R. Radcliffe — Browna (zob. rozdział 10). Natomiast rozwijająca się współcześnie na szeroką skalę historiografia afrykańska wydobywa i odsłania obszerne rozdziały nieznanych dotąd lub ignorowanych przez badaczy europejskich dziejów Czarnej Afryki.

Ważniejsze opracowania:

Afigbo A. E., The Poverty of African Historiography, Lagos 1977.

Alpers E. A., Rethinking African Economic History, „Kenya Historical Review”, t.1 ,1973.

Bartnicki A., Mantel-Niećko J., Historia Etiopii, wyd. 2., Wrocław 1986.

Bernstein H., Depelchin J., The Object of African History: A Materialist Perspective, „History in Africa”, t. 5-6,1978-1979.

The Cambridge History of Africa, t. 1-8, Cambridge 1976-1986.

Collins R. O. (red.) Problems in the History of Colonial Africa, 1860-1960, New York 1970.

Connell-Smith G., Lloyd H. A., The Relevance of History, London 1972.

Curtin P., Feierman S., Thompson L., Vansina J., African History from the Earliest Times to Independence, London 1996.

Davidson B., Guide to African History, London 1963.

Davidson B., Old Africa Rediscovered, London 1965; (wyd. polskie Stara Afryka na nowo odkryta, Warszawa 1961).

Davidson B., The Search for Africa: A History in the Making, 1994.

Davis R. H., Interpreting the Colonial Period in African History, „African Affairs”, t. 72, 1973.

Elphick R., A Comparative History of White Supremacy, „Journal of Interdisciplinary History”, t. 13, 1983.

Ericksen T. L., Modern African History, Uppsala 1979.

Fage J., Continuity and Change in the Writing of West African History, „African Affairs”, t. 70, 1971.

Fage J., The Development of African Historiography UNESCO General History of Africa, t. 1: Methodology and African Prehistory, red. K. Ki-Zerbo, London 1981.

Fage J., On the Nature of African History, University of Birmingham 1965.

Falola J. (red.), African Historiography: Essays in Honour of Jacob Ade Ajayi, Harlow 1993.

Fredrickson G., White Supremacy, New York 1981.

Freund B., The Making of Contemporary Africa, London 1984.

Greenberg J. H., African Linguistic Classification UNESCO General History of Africa, t. 1: Methodology and African Prehistory, red. K. Ki-Zerbo, London 1981.

Jewsiewicki B., Newbury D. (red), African Historiographies: What History for Which Africa?, Beverly Hills 1986.

Kapteijns L., African Historiography Written by Africans, 1955-1973: The Nigerian Case, Leiden 1977.

Macgaffey W., Concepts of Races in the Historiography of North-East Africa, „Journal of African History”, t. 7, 1966.

Marwick A., The Nature of History, London 1989.

Neale C., Writing ‘Independent’ History: African Historiography 1960-1980, Westport 1985.

Nothling F. J., Pre-Colonial Africa: Her Civilisations and Foreign Contacts, Johannesburg 1989.

Oliver R., African History for the Outside World, School of Oriental and African Studies, University of London 1964.

Oliver R., Fage J., A Short History of Africa, Harmondsworth 1962.

Parsons N., Making Sense of ‘Unrewarding Gyrations’: State-Building between the Limpopo and the Vaal to c. 1800, Department of History, University of Botswana, 1996.

Ranger T. O. (red.), Emerging Themes of African History, Nairobi 1968.

Ranger T. O., The Historiography of Southern Rhodesia, „Transafrican Journal of History”, t. 1, 1971.

Riemenschneider D. (red.), The History and Historiography of Commonwealth Literature, Tubingen 1983.

Roberts A. D., The Earlier Historiography of Colonial Africa, „History in Africa”, t. 5, 1978.

Robinson R., Gallagher J., Africa and the Victorians: The Official Mind of lmperialism, London 1992.

Saunders C., The Making of South African Past: Major Historians on Race and Class, Cape Town 1988.

Schapera I., Western Civilization and the Natives of South Africa, London 1933.

Seligman C. G., Races of Africa, London 1930; (wyd. polskie Ludy Afryki, Warszawa 1972).

Schneider H. K., The Africans: An Ethnological Account, New York 1981.

Swai B., Crisis in African History, „Tanzania Zamani”, Special Issue 1980.

Temu A., Swai B., Historians and Africanist History: A Critique, London 1981.

Trevor-Roper H., The Rise of Christian Europe, „The Listener”, 28 listopada 1963.

Tymowski M. (red.), Historia Afryki: Do początku XIX wieku, Wrocław 1996.

Tymowski M., Historia Mali, Wrocław 1979.

UNESCO General History of Africa, 1.1-8, Berkeley 1981-1993.

Vansina J., Oral Tradition: A Study in Historical Methodology, Chicago 1965.

Wrighley C. C., Historism in Africa: Slavery and State Formation, „African Affairs”, t. 70, 1971.

Zins H., Historia Afryki Wschodniej, Wrocław 1986Wydawnictwo Akademickie DIALOG

specjalizuje się w publikacji książek dotyczących języków, zwyczajów, wierzeń, kultur, religii, dziejów i współczesności świata Orientu.

Naszymi autorami są znani orientaliści polscy i zagraniczni, wybitni znawcy tematyki Wschodu.

Wydajemy także przekłady bogatej i niezwykłej literatury pięknej krajów Orientu.

Redakcja: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/219
tel. (0 22) 620 32 11, (0 22) 654 01 49
e-mail: [email protected]

Biuro handlowe: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218
tel./faks (0 22) 620 87 03
e-mail: [email protected]
www.wydawnictwodialog.pl

Serie Wydawnictwa Akademickiego DIALOG:

• Języki orientalne

• Języki Azji i Afryki

• Literatury orientalne

• Skarby Orientu

• Teatr Orientu

• Życie po japońsku

• Sztuka Orientu

• Dzieje Orientu

• Podróże – Kraje – Ludzie

• Mądrość Orientu

• Współczesna Afryka i Azja

• Vicus. Studia Agraria

• Orientalia Polona

• Literatura okresu transformacji

• Literatura frankofońska

• Być kobietą

• Temat dnia

• Życie codzienne w…

Prowadzimy sprzedaż wysyłkową