Akiba Rubinstein - ebook

Wstęp

Najwybitniejszemu polskiemu szachiście Akibie Rubinsteinowi poświęcono już wiele opra­cowań. Listę otwiera wydana w 1933 roku sławna monografia Hansa Kmocha Rubinstein gewinnt!, w której autor zamieścił i skomentował sto partii, a krótki rys biograficzny na potrzeby tej książki opracował dr Jacques Hannak. Znaleźć tam można najlepsze partie naszego arcymistrza, rozegrane z Machgielisem (Maxem) Euwe, Dawidem Janowskim, Isaakiem Kashdanem, Emanuelem Laskerem, Frankiem Jamesem Marshallem, Carlem Schlechterem, Siegbertem Tarraschem i wieloma innymi. Anglojęzyczna wersja książki Kmocha ukazała się w Ameryce Północnej w 1941 roku; szkic Hannaka został tu zastąpiony przez równie lakoniczny esej pt. „An Eventful and Tragic Life” pióra B. F. Winkelmana.

Skromniejsze rozmiary miała wydana w 1966 roku książka dr. Hansa Wenza Akiba Rubinstein. Ein Leben für das Schach, zawierająca 35 partii, 34 pozycje z partii, 72 diagramy oraz 24 tabele turniejowe.

Jedenasty tom z serii jugosłowiańskich książek szachowych zatytułowanych Veliki maj­stori šaha, poświęcony Akibie Rubinsteinowi, przygotował Slavko Pe­trović. Ten osiemdziesięciostronicowy tekst napisano w języku serbskim, a wydała go w Zagrzebiu w 1974 roku Biblioteka Šahovske naklade.

W jednym ze swoich felietonów Tomasz Lissowski podaje interesujące informacje na temat kulis ukazania się książki Akiba Rubinstein Jurija Razuwajewa i Walerego Murachwieri oraz Akiba Rubinstein ou de l’art de pratiquer les finales Krzysztofa Pytla. Dowiadujemy się, że w lutym 2007 roku na stronie „Szachy na Pomorzu” (www.uksgedanensis.civ.pl) swoimi wspomnieniami z redagującym stronę Miłoszem Kulewskim podzielił się dwukrotny mistrz Polski Krzysztof Pytel, w latach siedemdziesiątych jeden z nielicznych polskich posiadaczy tytułu mistrza międzynarodowego:

Zabrałem się za zbieranie rozproszonego materiału ze starych czasopism i ksiąg turniejowych. (...) Z końcem lat siedemdziesiątych po rozmowach z wpływowymi miłośnikami szachów we Francji postanowiliśmy opublikować książkę o tym, jak Rubinstein rozgrywał końcówki. Ja miałem ją napisać na podstawie zgromadzonego materiału. Tłumaczenia podjął się nasz rodak z Francji p. Bernard Sojka. Wydać pracę miała Francuska Federacja Szachowa we współpracy z profesjonalnym edytorem – firmą Hatier.

Z końcem lat siedemdziesiątych w sowieckich czasopismach szachowych ukazało się kilka artykułów zapowiadających książkę pt. „Akiba Rubinstein” spółki autorskiej J. Razuwajew, S. Murachwieri (praca ukazała się w Moskwie w 1980 roku). W tych artykułach Rubinstein był nazywany „rosyjskim szachistą, prekursorem – obok Czigorina – radzieckiej szkoły szachowej”. Wśród polskich szachistów zawrzało! Okradają nas nawet z Rubinsteina... Interwencje poszły rozmaitymi kanałami. Najskuteczniejsza okazała się ta Władysława Litmanowicza i wsparta przez Jerzego Putramenta. Z książki rosyjskich autorów zostały wykreślone drażniące nas fragmenty! W swej pracy umieściłem rozdział polemizujący z wielu innymi stwierdzeniami Razuwajewa i Murachwieriego. To podziałało jak płachta na byka na mych... francuskich wydawców. Moja książka, w okrojonym o połowę formacie, ukazała się w Paryżu dopiero w roku 1984 – tytuł „Akiba Rubinstein ou l’Art de Prati­quer les Finales”. Sprzedano jej, w dość krótkim czasie, aż osiemnaście tysięcy egzemplarzy. To był sukces! Po polsku i tylko z małymi skrótami książka ukazała się w 1987 roku. W niej jest więcej. Są polemiki z sowieckimi autorami. Jest o jednym ze spotkań z Sammy Rubinsteinem, synem Akiby.

Komentując powyższą wypowiedź Krzysztofa Pytla, trzeba zauważyć, że we wspomnianej, a wydanej po polsku książce, Akiba Rubinstein czyli o sztuce rozgrywania końcówek, trudno dostrzec ślady jakichkolwiek „polemik z sowieckimi autorami” oraz obrony Rubinsteina przed próbami uczynienia z niego szachisty rosyjskiego. Ponadto Pytel nie podaje, jaki autor i w jakim artykule miał nazwać Rubinsteina „prekursorem radzieckiej szkoły szachowej”, a bez tego jego wywód nie jest wiarygodny. Jeśli chodzi o teksty Razuwajewa i Murachwieriego, to w 1979 roku autorzy ci opublikowali artykuł Służba sztuce w moskiewskim magazynie „64” (nr 8, s. 24–25), ale po pierwsze, nie ma w nim zapowiedzi, iż jest to fragment szykowanej do druku książki, a po wtóre – brak w nim tych stwierdzeń, z którymi chciałby polemizować Pytel. „Geopolityczne” poglądy autorów reprezentuje tylko krótki fragment, w którym trudno dostrzec twierdzenia fałszywe lub choćby kontrowersyjne. Przytacza go na koniec cytowanego już artykułu Tomasz Lissowski:

Niestety, najsilniejszy w owym cza­sie szachista Rosji nie prowadził działalności społecznej. Nie dane mu było zostać organizatorem ani nawet popularyzatorem szachów, kontynuatorem dzieła Czigorina. A po rewolucji Rubinstein stał się obywatelem Polski, co – naturalnie – pozbawiło go możliwości uczestniczenia w życiu szachowym naszego kraju. Co prawda przyjechał on w 1925 roku na Międzynarodowy Turniej w Moskwie, ale wystąpił na nim niezwykle słabo. To już nie był „ten” Rubinstein.

Z obcojęzycznej literatury o Rubinsteinie na uwagę zasługuje jeszcze dwutomowe opracowanie Johna Donaldsona i Nikolaya Mineva The Life & Games of Akiva Rubinstein, w którym autorzy pokusili się o przytoczenie wszystkich znanych partii, rozegranych przez znakomitego szachistę.

W polskiej literaturze szachowej sylwetce i dokonaniom Akiby Rubinsteina poświęcono jak dotąd tylko trzy publikacje. Tę krótką listę otwiera wspomniana wyżej książka Krzysztofa Pytla Akiba Rubinstein, czyli o sztuce rozgrywania końcówek. Podzielono ją na trzy części: „O sztuce rozgrywania końcówek”, „Śladami wielkiego Akiby” oraz „Bez komentarza”. Zgodnie z tytułem autor skoncentrował się na fachowej analizie twórczości szachowej bohatera.

Nakładem Wydawnictwa „Sport i Tu­rystyka” została wydana praca Wła­dysława Korcza Akiba Rubin­stein. Książka, którą sam autor nazywa „o charakterze w znacznym stopniu kompilacyjnym”, oprócz wstępu, zakończenia i bibliografii, zawiera cztery rozdziały zatytułowane: „Człowiek”, „Arcymistrz”, „Teoretyk” oraz „Mistrz końcówki”. I tak, w pierwszym rozdziale autor mówi o Rubinsteinie jako o człowieku niezwykle skromnym i bezkonfliktowym, a przy tym mistrzu o niezwykłej skuteczności. Drugi rozdział, fundament całej pracy, zawiera przegląd – w wybranych partiach – umiejętności, pomysłowości, logiki i głębi strategicznych założeń partii rozegranych przez Rubinsteina w turniejach z lat 1905–1932. Rozdział trzeci to przegląd dorobku teoretycznego Rubinsteina w ujęciu teoretyków z okresu powstawania książki: Wasilija Smysłowa, Paula Keresa, Marka Tajmanowa i innych. Czwarty rozdział dowodzi, w wybranych zakończeniach pionowych i wieżowych, niezwykle wysokiego kunsztu naszego mistrza w końcowej fazie partii. Książkę recenzowali wiceprezes PZSzach Stanisław Kania oraz mistrz międzynarodowy Aleksander Sznapik, co musiało mieć wpływ na jej ostateczny kształt.

W przedmowie do trzeciej książki, zatytułowanej Akiba Rubinstein współcześnie, czytamy:

AKIBA RUBINSTEIN w 1912 roku jako trzydziestolatek osiągnął niebywały sukces. W jednym roku wygrał kolejnych pięć wielkich międzynarodowych turniejów: w San Sebastian, Pieszczanach, Wrocławiu, Warszawie i Wilnie.

Aby uczcić ten wielki wyczyn, rok 2012 został ogłoszony przez Europejską Federację Szachową Rokiem Akiby Rubinsteina. Polski Związek Szachowy podjął decyzję o złożeniu hołdu wielkiemu polskiemu szachiście. Uznaliśmy, iż jedną z najlepszych form będzie książka. Praca zbiorowa opatrzona wstępem prof. Tadeusza Wolszy, komentarzami współczesnych mistrzów do wybranych przez Tomasza Lissowskiego partii Akiby Rubinsteina. Partii zarówno tych najsłynniejszych, które znają wszyscy znawcy tematu, jak i tych, które mają największe znaczenie dla teorii otwarć i końcówek. Partii, które mimo upływu lat nadal mogą być materiałem szkoleniowym dla młodzieży i pomocą dydaktyczną dla trenerów.

Kończąc ten spis, z pewnością mo­żliwy do powiększenia o mniej znane publikacje zagraniczne, prag­nie­my jeszcze odnotować, że Stanisław Gawlikowski jedno ze swoich wybitnych dzieł, a mianowicie Końcowa gra szachowa. Zakończenia wieżowe, poświęcił właśnie Rubinsteinowi – „największemu polskiemu szachiście”.

Spośród setek artykułów, poświęconych Akibie w całości lub w części, pragniemy wyróżnić dwa. W 1991 roku biogram szachisty pojawił się w Polskim Słowniku Biograficznym, co było zasługą Andrzeja Essena. Nie mogło zabraknąć opisu dokonań Rubinsteina w słowniku biograficznym szachistów polskich profesora Tadeusza Wolszy; w tomie trzecim czytelnik znajdzie obszerny biogram, wzbogacony zapisami bardzo wielu genialnych Rubinsteinowskich partii.

Autorzy żywią nadzieję, że wszystkie te wartościowe publikacje nie wyczerpały tematu i ich książka Akiba Rubinstein spełni oczekiwania Czytelników pragnących od nowa poznać koleje losu, przebieg kariery oraz zapisy rozgrywek szachowych naszego najwybitniejszego jak do tej pory arcymistrza. Za możliwość spotkania z Czytelnikami pragniemy podziękować Wydawnictwu RM.

Jacek Gajewski, Jerzy Konikowski
Katowice, Dortmund,
październik 2017

Przypisy

Kmoch H., Rubinstein gewinnt!, Wiedeń 1933.

Kmoch H., Rubinstein’s Chess Masterpieces/100 Selected Games, Nowy Jork 1941.

Wenz H., Akiba Rubinstein. Ein Leben für das Schach, Berlin 1966.

Petrović S., Veliki majstori šaha, t. 11, Zagrzeb 1974.

Lissowski T. Rubinstein, Razuwajew i Krzysztof Pytel, w: Kronika 2007 (26), http://szachowavistula.pl/vistula.

Razuwajew J., Murachwieri S., Akiba Rubinstein, Moskwa 1980.

Pytel K., Akiba Rubinstein ou de l’art de pratiquer les finales, Paryż 1984.

Pytel K., Akiba Rubinstein, czyli o sztuce rozgrywania końcówek, Warszawa 1987.

Donaldson J., Minev N., The Life & Games of Akiva Rubinstein. Volume 1: Uncrowned King, Volume 2: The Later Years, Milford, 2011.

Korcz W., Akiba Rubinstein, Warszawa 1989.

Akiba Rubinstein współcześnie: komentarze wybranych partii w hołdzie mistrzowi, praca zbiorowa pod redakcją Tomasza Stefaniaka, Warszawa 2012.

Gawlikowski S., Końcowa gra szachowa. Zakończenia wieżowe, Warszawa 1957.

Essen A., Akiba Rubinstein, w: Polski Słownik Biograficzny, t. XXXII/4, z. 135, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991.

Wolsza T., Arcymistrzowie, mistrzowie, amatorzy: słownik biograficzny szachistów polskich, t. 3, Warszawa 1999.Rozdział 1

Dzieciństwo i początki kariery szachowej

Nie ulega wątpliwości, że Akiba Rubinstein przyszedł na świat w biednej rodzinie żydowskiej (obecnie w jego domu rodzinnym ma swoją siedzibę urząd miasta i gminy) między Łomżą a Szczuczynem, a konkretnie w Stawiskach, gdzie znajdowały się: kościół katolicki, dwie synagogi, szkoła gminna i żydowska, gorzelnia, cegielnia i młyn wodny, a ponadto sto osiemdziesiąt jeden domów, których mieszkańcy szyli kożuchy, i – nędzne nawet jak na tamte czasy – targowisko. Wiadomo więc, gdzie Rubin­stein się urodził, nie wiadomo jednak dokładnie kiedy. Spośród dat: 12 X 1882, 12 XII 1882 i 1 XII 1880, najbardziej prawdopodobna jest ta ostatnia. Niektórzy podejrzewają, że podawanie fałszywej daty urodzenia miało umożliwić uniknięcie odbycia służby wojskowej w armii carskiej. Za datą 1 XII 1880 roku przemawiają także trzy fakty: umieszczenie jej na nagrobku Akiby Rubinsteina, w akcie urodzenia oraz księdze turniejowej z Londynu z 1922 roku. Ta wersja pojawia się również w książce Stefana Gawlikowskiego Arcymistrzowie. Złota era polskich szachów, z kolei Tadeusz Wolsza w swoich licznych opracowaniach konsekwentnie podaje rok 1882.

Kontrowersje budzi także właściwe brzmienie imienia naszego bohatera. Stefan Gawlikowski w Arcymistrzach napisał: Wszyscy znają go jako Akibę, jednak hebrajska litera „bet” jest wieloznaczna. Może być przedstawiona jako „b”, „v” lub „w”. W najbardziej »czystym« tłumaczeniu na język niemiecki imię Rubinsteina powinno brzmieć Akiwa. Takiej też pisowni używał sam mistrz, gdy składał autograf. Potwierdzają to opublikowane w 2013 roku kopie własnoręcznych podpisów Rubinsteina. Być może nieporozumienie wzięło się stąd, że w zaborze rosyjskim używano powszechnie grażdanki (odmiany cyrylicy) i wielu autorów błędnie dokonało transkrypcji znaku alfabetu rosyjskiego na łaciński, gdyż rosyjska litera „b” to nie jest polska litera „b”, lecz „w”. Za formą Akiwa przemawiają jeszcze dwa fakty: dokument zameldowania w Antwerpii, który Artur Urbaniak znalazł u Edwarda Wintera i przesłał autorom, oraz „Karta uczestnictwa nr 14 w II TURNIEJU SZACHOWYM O MISTRZOSTWO POLSKI NA 1927 ROK” – reprodukowana w książce Krzysztofa Pytla Akiba Rubinstein, czyli o sztuce rozgrywania końcówek. Przypuszczalnie sam Rubinstein nie widział tu żadnej kontrowersji czy dwuznaczności. Zapisane po hebrajsku, czyli w jedynym języku, w którym odebrał wykształcenie, jego imię wyglądało zawsze tak samo, całkowicie jednoznacznie. Dlaczego miałby się zastanawiać albo martwić tym, jak inni zechcą to imię zapisać lub wypowiedzieć? Zmuszony okolicznościami, by się podpisać, używał pisowni Akiwa. Jakże kompetentni John Donaldson i Nikolay Minev, drukując pierwsze wydanie swojego dzieła, stosowali konsekwentnie pisownię Akiba, natomiast 10 lat później, w „poprawionym i rozszerzonym” wydaniu drugim, bez słowa komentarza pojawił się Akiva.

Istnieje kolejny, poza autografami samego bohatera, poważny argument przemawiający za tym wariantem. Rubinstein był przez pół życia obywatelem Cesarstwa Rosyjskiego, podróżował z rosyjskim paszportem, bo... Polski jeszcze nie było. W Rosji obowiązkowym składnikiem naz­wiska jest otczestwo, wskazujące na imię ojca. Wszystkie źródła są zgodne – otczestwo Rubinsteina pisane było Kiwelowicz, co oznacza, że ojciec arcymistrza miał na imię (A)kiwa, koniecznie przez „w”. Zbitka Akiba Kiwelowicz wygląda na wewnętrznie sprzeczną.

Zwolennicy Akiby natomiast mają po swojej stronie tradycję. Pokolenia czytelników, w tym polskich, były przyzwyczajone do formy Akiba. Kończąc ten przydługi wykład na temat transkrypcji hebrajskiej litery bet, pragniemy zapowiedzieć, że doceniając argumenty strony przeciwnej, będziemy się posługiwać tradycyjną pisownią imienia Rubinsteina.

Akiba Rubinstein był najmłodszym, dwunastym dzieckiem nauczyciela języka hebrajskiego w żydowskiej szkole religijnej, który zmarł na gruźlicę na osiem miesięcy przed narodzinami syna. Akiba nie poznał też większości swojego starszego rodzeństwa, zmarłego w dzieciństwie na gruźlicę. Tylko jedna z sióstr doczekała wieku dorosłego. Klepiąca biedę matka oddała chłopca na wychowanie dziadkom. Według jednych byli to rodzice ojca, ale inni podają, że chodzi o ojca matki Reba Aharona Eliezera Denenberga, który miał tartak i na brak pieniędzy nie narzekał. Zdecydował, że Akiba zostanie rabinem, i posłał go do szkoły w Białymstoku. Chłopak uczył się tam razem z przyrodnim bratem Chaimem Hellerem, którego ojciec – rabin Heller, zwany geniuszem z Pińska, został drugim mężem jego matki. Być może później uczęszczał także do białostockiej jesziwy, wyższej szkoły talmudycznej, którą opuścił w 1898 roku, ale co do tego źródła nie są zgodne: według jednych przeszkodziło mu w tym marne zdrowie i groźba zarażenia gruźlicą, inne podają, że naukę podjął, ale szybko ją porzucił dla szachów. W wywiadzie dla „Wiener Schachzeitung” w 1926 roku powiedział: Grę w szachy pokazano mi, gdy miałem 14 lat i uczyłem się w chaderze. W 16 roku życia zacząłem zajmować się teorią. , korzystał z podręcznika Sossnitza Szachy – przyp. J.G.]. Poczułem w sobie talent i zainteresowanie dla szachów. Mam ponadto nadzwyczaj dobrą pamięć. Jeszcze teraz pamiętam wszystkie partie, jakie rozegrałem podczas 21 lat mojej kariery szachowej (a rozegrałem ich ponad 800)… Z szachami wiążą mnie doznania estetyczne. Szachy to nie tylko sztuka, ale również i wiedza. Zwycięstwo i wszystko pozostałe opiera się na bazie naukowej. Słabe strony przeciwnika, opanowanie pól szachownicy – to wszystko należy do naukowego uwieńczenia gry szachowej.

W Białymstoku, podobnie jak w innych miastach polskich, nie było klubu szachowego. Grywano więc w kawiarniach i restauracjach. Białostoccy szachiści spotykali się w cukierni Stei­na w kamienicy Wołkowyckich na ulicy Mikołajewskiej róg ulicy Aleksandrowskiej pod numerem 38 (dziś ulica Sienkiewicza róg ulicy Warszawskiej). Jak podaje Stefan Gawlikowski w Arcymistrzach, Rubinsteina najczęściej można było spotkać w kawiarni pani Trojskiej (a może Troickiej). Znając już zasady gry, prosił o lekcje szachów inżyniera-konstruktora Szmula Wilsona, który po latach twierdził, że odkrył szachowy talent Akiby. Jego relację przybliża Tomasz Lissowski w artykule, który ukazał się w czasopiśmie „Mat”. Jak powiedział Szmul Wilson: W 1900 roku w kawiarni pani Trojskiej na ulicy Wasilkowskiej w Białymstoku, gdzie wówczas mieścił się nasz klub szachowy, zaczął pojawiać się ciemnolicy i dość mizernie wyglądający młody człowiek. Był to Rubinstein, mający około 18 lat. Przychodził, by dla poratowania zdrowia napić się kefiru. Całymi godzinami potrafił siedzieć i obserwować partie, sam nie grając. Pewnego wieczoru podszedł do mnie i poprosił, by mu pomóc w nauczeniu się zasad gry. Zgodziłem się. Po pierwszych partiach zorientowałem się, że ma wyjątkowy talent. Poprosił mnie, by mógł przychodzić do mojego mieszkania (dom Wyszyńskiego na ulicy Neulet – Rubinstein z pewnością będzie pamiętał te nazwy), a ja chętnie przystałem na to. Od tej pory »kradł« wszystkie moje niedzielne poranki, przychodząc do mnie o świcie. Po trzech miesiącach nie mogłem już z nim wygrać ani jednej partii. Grając ze mną »na ślepo«, bez patrzenia na szachownicę, zawsze wygrałby. (…) W tym czasie mieszkał w Białymstoku ważny (rosyjski) inżynier kolejowy; miał on niegdyś okazję zagrać ze Stein­itzem; jego partie były publikowane w prasie. Również on został pokonany przez żydowskiego chłopaka. Dyrektor miejskiej szkoły handlowej prawdopodobnie był mocno zawstydzony, że został zwyciężony przez smagłego młodzieńca.

Relacja Wilsona wygląda na autentyczną. Chronologicznie pasuje do tego, co wiemy o Rubinsteinie – że mieszkał około 1900 roku w Białymstoku, przed przeprowadzką do Łodzi około 1901 roku, i że (prawdopodobnie) pierwszą poważną partię zagrał właśnie z Bartoszkiewiczem. Jednocześnie obala nieuzasadnione twierdzenie, że ta partia była partią korespondencyjną z 1897 roku. Choć w tym opowiadaniu tkwią pewne sprzeczności, nie ma wątpliwości co do jednego: w 1900 roku Akiba stał się najlepszym szachistą białostockim.

Wróćmy jednak do wspomnianej partii Rubinsteina z Bartoszkiewiczem. Na stronie internetowej Komisji Szachów Korespondencyjnych Polskiego Związku Szachowego możemy przeczytać: W artykule zamieszczonym na stronie Amerykańskiej Federacji Szachowej (The United States Chess Federation – USCF) zatytułowanym »AKIBA RUBINSTEIN POSTAL« z dnia 09.07.2011 Alex Dunne pisze o partii korespondencyjnej rozegranej przez Akibę Rubinsteina w 1897 roku (również portal chessgames.com opisuje partię jako korespondencyjną), a więc w wieku 16 lat, kiedy to porzucił naukę w jeszybocie (wyższej szkoły talmudycznej) i wybrał karierę zawodowego szachisty. Jako źródło przywołuje on książkę »The Life & Games of Akiva Rubinstein« (vol.1 Uncrowned King, wyd.1-1994, wyd.2-2006; vol.2 The Later Years, wyd.2-2011), której autorami są John Donaldson i Nikolay Minev. Jednakże Tomasz Lissowski w swoim felietonie »G. Bartoszkiewicz – mniej nieznany« przywołuje tę partię, ale już nie wspomina on o partii korespondencyjnej, a jako rozegranej w Białymstoku w 1901 lub 1902 roku. Jako źródło podaje on artykuł IM Jana Teplitsky’ego pt. »Akiba Rubinstein Revisited« (miesięcznik »Chess Life« 2002, z. 12, s. 772–774).

Wszystko, co mógł osiągnąć młody Rubinstein w Białymstoku w dziedzinie królewskiej gry – osiągnął, dlatego, podjął około 1901 roku decyzję o przeprowadzce do przemysłowej Łodzi, która obok Warszawy była najsilniejszym szachowym ośrodkiem na ziemiach polskich. Wydaje się, że przyczynił się do tego poznany w tym okresie szachista Chaim Janowski – brat słynnego Dawida Janowskiego, który ściągnął go do Łodzi. Janowski to postać niezwykła: przemysłowiec, kupiec, mecenas kultury, kompozytor, pianista i wielki miłośnik szachów. Tak więc nasz przyszły mistrz ostatecznie postawił na szachy, i oddał się im bez reszty. Jeżeli chodzi o wykształcenie Rubinsteina, to miał tylko talmudyczne, nie miał natomiast świeckiego. Doskonale posługiwał się językiem polskim, rosyjskim i niemieckim, ale tylko w mowie. Pisząc, popełniał sporo wstydliwych błędów, dlatego później jego sekretarzem została żona. Nie pisał prac autobiograficznych, niektórzy badacze sądzą nawet, że przypisywane mu analizy partii spisywano, gdy wygłaszał monolog.

Przypisy

Por. „Bibliografia”.

Por. „Bibliografia”: Korcz W., Donaldson J., Minev N., Razuwajew J., Murachwieri W.J., Litmanowicz W., Wolsza T.

Cytat za: http://szachowavistula.pl/vistula.

Avital Pilpel, Kiedy Rubinstein zaczął grać dobrze?, z angielskiego przełożył Tomasz Lissowski, w: „MAT” nr 6(30) 2012, s. 36-37.ROZDZIAŁ 1

Teoria i praktyka

Analizując przemiany w teorii debiutów na przestrzeni ostatnich 100 lat można dojść do konkluzji, że Akiba Rubinstein był jednym z pierwszych fenomenalnych szachistów ówczesnych czasów, który doceniał wielkie znaczenie fazy wstępnej w partii szachów i prawdopodobnie nie miał sobie pod tym względem równych w historii królewskiej gry XX wieku. Nasz rodak był w pełni świadomy faktu, że debiut jest podstawą partii i pomostem do dalszych stadiów gry. Dlatego w swym treningu i następnie w praktyce turniejowej przykładał wielką uwagę do tej kwestii.

Studiując jego pojedynki nie ma żadnych wątpliwości, że wniósł on wielki wkład w ewolucję teorii otwarć. Wiele wariantów debiutowych nosi dalej jego imię. Dorobek naszego rodaka znalazł stałe miejsce w szerokim zakresie teorii szachów i wykorzystuje się go do dnia dzisiejszego w praktyce turniejowej na wszystkich szczeblach wtajemniczenia królewskiej gry. Można śmiało stwierdzić, że nie ma otwarcia, którego Rubinstein nie wzbogacił swoimi analizami i pomysłami. W swych teoretycznych poszukiwaniach okazał się doskonałym badaczem. Jego odkrycia i analizy wytrzymały próbę czasu i przedstawiają dalej cenną wartość oraz są impulsem do permanentnej twórczej pracy szachistów wszystkich klas.

Ze względów technicznych nie mogliśmy przedstawić w naszej pracy wszystkich odkryć wielkiego Akiby. Skoncentrowaliśmy się zatem na tej najbardziej istotnej problematyce, która jest do dnia dzisiejszego przedmiotem dalszych aktywnych przeobrażeń w aspekcie rozwoju teorii debiutów.

Wielu biografów Rubinsteina skupia się w swych opracowaniach prze­de wszystkim na jego szczególnych zasługach w rozgrywaniu końcówek wieżowych. Rzeczywiście nasz rodak był wirtuozem gry końcowej, zwłaszcza wieżówki były jego specjalnością. W książce zwracamy też uwagę w wielu przykładowych partiach na te znakomite umiejętności polskiego arcymistrza.

Naszą przygodę z twórczością Akiby Rubinsteina rozpoczynamy od 10 odcinków teoretycznych, które uzupełniliśmy 39 tematycznymi przykładami z praktyki genialnego szachisty w celu ilustracji jego osiągnięć na tym polu. Mamy nadzieję, że przedstawiony przez nas materiał ukaże czytelnikowi pewien obraz zasług Polaka w dynamicznym rozwoju teorii otwarć!Teoria 1: Gambit królewski

1.e4 e5 2.f4

Ofiara pionka określa ostry gambit królewski, który był już znany w XVI wieku. Hiszpański mistrz oraz teoretyk szachowy Lopez Ruy de Segura opisał go w swym podręczniku w 1561 r. Ruch f2–f4, który atakuje czarnego pionka e5 i zmusza przeciwnika do konkretnych działań, znalazł miejsce w repertuarze szachistów lubiących ostrą i bezkompromisową grę. Także Akiba Rubinstein nie stronił od taktycznych komplikacji w swych partiach.

2...Gc5

Rezygnując z bicia na f4 czarne starają się uniknąć wielu skomplikowanych i niejasnych wariantów. Zobaczmy przykłady z praktyki turniejowej Rubinsteina po przyjęciu gambitowego pionka:

I. 2...e:f4

A) 3.Gc4 (Gambit gońca dopuszcza do szacha hetmanem na h4.) 3...Hh4+ (Odpowiedź 3...Sf6 przedstawiamy w partii 1 Rubinstein-Mundt, Łódź 1907.) 4.Kf1 d5! (Według teorii najlepsze. Po 4...d6 5.Sf3 Hh5 6.d4 g5 7.Sc3 białe dysponują silną inicjatywą.) 5.G:d5 Gd6 6.Sc3 Se7 7.Sf3 Hh5 (Godne uwagi jest 7...Hh6!?) 8.d4 f6 9.Gc4 a6 (W celu uniknięcia manewru Sc3–b5!) 10.Se2 Sg6 z planem Gc8–g4, Sb8–c6, 0–0–0 i szansami na dobrą grę.

B) 3.Sf3 d5 (Ostry przebieg miała partia Rubinstein-Heath, Southport 1924: 3...g5 4.h4 g4 5.Se5 Sf6 6.Gc4 d5 7.e:d5 Gg7 8.d4 Sh5 9.Sc3 0–0 10.Se2 c5 11.S:f4 Sg3 12.Se6 G:e6 13.d:e6 H:d4 14.H:d4 c:d4 15.e7 Wc8 16.G:f7+ Kh8 17.Ge6 Sc6 18.Sf7+ Kg8 19.Sd8+ z kapitulacją czarnych.) 4.e:d5 Sf6 5.Sc3 S:d5 6.S:d5 (6.Gb5+ c6 7.He2+ Ge6 8.Gc4 Ge7 9.S:d5 c:d5 10.Gb5+ Sc6 11.d4 Hc7 12.G:c6+ b:c6 13.0–0 0–0 14.Se5 Hb6 15.c3 c5 16.d:c5 G:c5+ 17.Kh1 f6 18.Sd3 Wfe8 19.S:c5 H:c5 20.G:f4 Gf7 21.Hd2 We4 z remisem, Rubinstein-Tarrasch, Meran 1924) 6...H:d5 7.d4 Ge7 8.Gd3 g5 9.He2 Gf5 10.G:f5 H:f5 11.g4 He6 (11...Hd7 12.Gd2 Sc6 13.0–0–0 0–0–0 z obustronnymi możliwościami. Parta zakończyła się ostatecznie wynikiem pokojowym, Rubinstein-Yates, Hastings 1922.) 12.H:e6 f:e6 13.h4 g:h4 14.g5 0–0 15.W:h4 Gd6 16.Gd2 Sc6 17.c4 b6 (Czarne powinny zagrać natychmiast 17...e5!) 18.Wh6 Wae8 19.0–0–0 e5? (Prawidłowe było 19...Wf7!) 20.c5! e4 (20...b:c5 21.d:c5 G:c5 22.W:c6+–) 21.c:d6 e:f3 22.d7 Wd8 23.W:c6 W:d7 24.Wf1 z wygraną białych, Rubinstein-Kostic, Haga 1921.

II. 2...d5 (Ruch ten prowadzi do kontrgambitu Falkbeera od nazwiska austriackiego mistrza, który wprowadził tę ostrą kontynuację w 1850 r. Jej ideą jest walka o centralne pola.)

3.e:d5 i teraz trzy odgałęzienia:

A) 3...e4 4.d3 Sf6 5.d:e4 S:e4 6.He2 H:d5 7.Sd2 f5 8.g3 Gd7 9.Gg2 Gc6 10.Sh3 Sd7 11.S:e4 f:e4 12.0–0 Gc5+ 13.Sf2 Sf6 14.Ge3 G:e3 15.H:e3 0–0 16.Wfd1 Hb5 17.b3 Wfe8 18.c4 Hb6 i czarne utrzymały równowagę, Rubinstein-Teichmann, Berlin 1924.

B) 3...c6 4.Sc3 c:d5 (Lub 4...Gb4 5.Sf3 G:c3 6.d:c3 e4 7.Se5 c:d5 8.Gb5+ Kf8 9.Ge3 z przewagą białych.) 5.f:e5 Sc6 (5...d4 6.Se4 Sc6 7.Sf3 Hd5 8.He2 S:e5 9.Hb5+ H:b5 10.G:b5+ Gd7 11.S:d4 białe mają przewagę) 6.Gb5 (Możliwe do gry jest także 6.Sf3 Gg4 7.h3 G:f3 8.H:f3 itd.) 6...Gb4 7.Sf3 Sge7 8.d4 Ha5 9.Gd2 i białe mają – według Rubinsteina – lepsze perspektywy.

C) 3...e:f4 4.Hf3 Sf6 5.Gb5+ Gd7 6.Sc3 Gb4 7.Sge2 0–0 8.G:d7 Sb:d7 9.0–0 Sb6 10.S:f4 Hd7 11.d3 (W partii Réti-Rubinstein, Sztokholm 1919, po 11.b3 Wad8 12.Gb2 Hf5 13.Hg3 H:c2 14.Sd3 Gd6 czarne uzyskały dobre perspektywy i partię po bardzo burzliwym przebiegu ostatecznie wygrały.) 11...Wad8 12.Se4 Sf:d5 13.S:d5 S:d5 14.a3 f5 15.Sf6+ S:f6 16.a:b4 Hd4+ 17.Kh1 H:b4 18.W:a7 c6 19.b3 (19.H:f5? Sg4 20.He6+ Kh8 21.We1 Hd4–+) 19...Hc5 20.W:b7 H:c2 21.Ga3 Wf7 22.W:f7 K:f7 23.H:f5 H:d3 24.Hf4 He2 25.h3 Wd3 26.Hc7+ Kg6 27.Kg1 W:b3?? (Przegrywający błąd w niedoczasie. Czarne mogły się prosto bronić po 27...He3+! 28.Kh1 He6 29.Gf8 Hd7 30.Hf4 W:b3 31.G:g7 H:g7 32.Hf5+ Kf7 33.Hd7+ Kg6 34.Hf5+ z wiecznym szachem.) 28.Gf8! Se8 (28...He3+ 29.Kh1 Hh6 30.W:f6+! K:f6 31.He7+ Kf5 32.Hf7+ Hf6 33.H:b3 H:f8 34.Hf3+ ze zdobyciem hetmana) 29.Hf7+ Kh6 30.G:g7+! 1–0 Réti-Rubinstein, Sztokholm 1919.

3.Sf3

Gambit skoczka: białe kontynuują rozwój skrzydła królewskiego i zapobiegają manewrowi Hd8–h4+ oraz jednocześnie grożą uderzeniem na e5. Przegrywa natychmiastowe bicie na e5 z powodu szacha hetmanem na h4. Natomiast partia Teichmann-Rubin­stein, Wiedeń 1908, po 3.Hf3 d6 4.f:e5 d:e5 5.Hg3 Sf6 6.H:e5+ (Przegrywa 6.H:g7?? Wg8 7.Hh6 Wg6 8.Hh4 Wg4 9.Hh6 Gf8 10.He3 W:e4 i białe tracą hetmana.) 6...Ge7 7.Sf3 0–0 8.d3 Sc6 9.Hg3 Gg4 (Silnie wygląda 9...Sg4!? np. 10.h3 Gd6 11.Gf4 Se3 z przewagą czarnych.) 10.c3 We8 11.Gf4 Hd7 12.h3 Gf5 13.Sbd2 Gg6 zakończyła się ostatecznie remisem.

3...d6

4.Sc3

Logiczna odpowiedź: białe dążą do szybkiego rozwoju swych sił. W praktyce turniejowej Rubinsteina spotykano też inne ruchy:

I. 4.c3 (W celu wzmocnienia kontroli nad polem d4 i przy odpowiedniej okazji zagrania d2–d4 z silnym centrum pionkowym.)

A) 4...f5 (Bardzo ryzykowna kontynuacja, po której białe uzyskują lepsze perspektywy.) 5.f:e5 d:e5 6.e:f5 (6.d4 e:d4 7.Gc4 d3 8.Gg5 Sf6 9.e5 h6 10.Gh4 g5 11.e:f6 g:h4 12.Se5 H:f6 13.Hh5+ Kf8 14.Sg6+ Kg7 15.S:h8 He5+ 16.Kd1 He2+ 17.H:e2 d:e2+ 18.K:e2 K:h8 19.Sd2 z przewagą białych, choć partia zakończyła się w końcowym efekcie remisem, Spielmann-Rubinstein, Triberg 1921) 6...G:f5 7.d4 e:d4 8.c:d4 Gb4+ 9.Sc3 He7+ 10.Ge2 Sc6 11.0–0 0–0–0 12.Kh1 Sf6 13.Gb5 Sb8 14.Gf4 a6 15.Gd3 G:d3 16.H:d3 G:c3 17.b:c3 He4 18.Hd2 Sc6 19.Wae1 Hd5 20.Se5 z przewagą białych i ich późniejszym zwycięstwem, Flamberg-Rubinstein, Warszawa 1909.

B) 4...Gg4! (Posunięcie polecane przez teorię.) 5.d4 G:f3 6.g:f3 Hh4+ 7.Ke2 Gb6 8.Sa3 f5 9.Sc4 f:e4 10.f:e5 d:e5 11.S:e5 Sc6 12.S:c6 b:c6 13.Gg2 Hh5 z aktywną grą czarnych, Lasker-Janowski, 11. partia meczu o mistrzostwo świata, Berlin 1910.

C) 4...Sc6 5.Gb5 Gd7 (5...a6 6.Ga4 b5 7.Gc2 Gb6 8.d3 Sf6 9.a4 Gd7 10.a:b5 a:b5 11.W:a8 H:a8 12.Sa3 e:f4 13.S:b5 Se5 14.Sbd4 c5 15.Se2 c4 16.d4 Sg6 17.S:f4 0–0 18.S:g6 h:g6 19.Sg5 Sh5 20.0–0 białe mają przewagę Rubinstein-Schories, Ostenda 1907) 6.d4 Gb6 7.f:e5 (Ruch 7.d5 analizujemy w partii 2 Rubinstein-Salwe, Łódź 1907. Możliwe jest również 7.0–0 Sf6 8.f:e5 d:e5 9.G:c6 G:c6 10.S:e5 G:e4 11.Gg5 Hd6 12.G:f6 g:f6 13.Sc4 He6 14.Sbd2 f5 15.S:e4 f:e4 16.Ha4+ Ke7 17.Ha3+ Ke8 18.Hb3 Ke7 19.Wf4 Whg8 20.Hb4+ Ke8 21.Hb5+ c6 22.He5 H:e5 23.S:e5 Gc7 24.W:e4 G:e5 25.W:e5+ Kd7 26.Wae1 z wygraną końcówką, Rubinstein-Salwe, Łódź 1906.) 7...d:e5 8.d5 Sb8 9.Gd3 He7 10.Sa3 Sf6 11.Sc4 Sg4 12.S:b6 a:b6 13.h3 Sf6 14.0–0 0–0 15.Gg5 Hd6 16.He1 Se8 17.Ge3 f6 18.c4 c5 19.a3 Sa6 20.Sh4 He7 21.Wc1 Sd6 22.g4! Wac8 23.Sf5 G:f5 24.g:f5 Sb8 25.a4 Sd7 26.Wc2 Wa8 27.b3 Wf7 28.Wg2 Kh8 29.Kh2 Sf8 30.Hh4 h6 31.Wfg1 Sh7 32.Wg6 z rozstrzygającym atakiem, Rubin­stein-Salwe, Karlowe Wary 1911.

II. 4.Gc4 (Goniec atakuje punkt f7, co ujawnia agresywne zamierzenia białych.) 4...Sf6 5.Sc3.

A) 5...Sc6 6.d3 Gg4 7.h3 G:f3 8.H:f3 Sd4 9.Hg3 S:c2+ (To bicie jest bardzo niebezpieczne dla czarnych, co ilustruje przytoczony przykład. Kontynuację 9...He7 omawiamy w partii 3 Rubinstein-Hromadka, Morawska Ostrawa 1923. Jeszcze mało zbadane jest 9...0–0!? co wydaje się najlpszym ruchem w tej sytuacji.) 10.Kd1 S:a1 (Po 10...Sh5 11.Hg4 S:a1 12.H:h5 0–0 13.f5 białe mają świetne szanse ataku na skrzydle królewskim.) 11.H:g7 Wf8 12.f:e5 d5 (Przebieg po 12...d:e5 13.Gg5 Ge7 14.Wf1 byłby korzystny tylko dla białych.) 13.e:d5 Wg8 14.H:f6 H:f6 15.e:f6 W:g2 16.We1+ Kd7 17.Se4 Gb4 18.Gd2 Gd6? (Konieczne było 18...G:d2! 19.S:d2 Wag8 itd.) 19.S:d6 K:d6 20.b4 Wag8 21.Gf4+ Kd7 22.We7+ Kc8 23.W:c7+ Kd8 24.W:f7 Wf2 25.Wg7 1–0 Rubinstein-Nussdorf, Tel Aviv 1931.

B) 5...0–0 patrz partię 4 Rubin­stein-Marco, Haga 1921.

4...Sc6

Ruch 4...Sf6 analizujemy w partii 5 Rubinstein-Roselli del Turco, Meran 1924.

5.Gb5

5...Gd7

Alternatywą jest 5...Gg4 co przedstawiliśmy w partii 6 Ałapin-Rubinstein, Praga 1908.

6.d3 Sd4 7.G:d7+ H:d7 8.f:e5 S:f3+ 9.H:f3 d:e5 10.Wf1 f6 11.Gd2

Z przygotowaniem długiej roszady. Żadnych korzyści nie miałyby białe po 11.Hh5+ Hf7 12.H:f7+ K:f7 13.Sd5 c6 14.Se3 Se7 z równą pozycją.

11...0–0–0 12.0–0–0 Se7 13.Se2 Sc6 14.Hf5 Sd4 15.S:d4 G:d4 16.g4 Gc5

Wymienny wariant po 16...H:f5 17.W:f5 h6 18.h4 z przygotowaniem przełomu g4–g5 byłby na rękę białym.

17.Wde1

Oczywiście natychmiastowe 17.g5! byłoby bardzo silne.

17...Wde8 18.h4 We6

Teraz białe w partii Rubinstein-Przepiórka, Warszawa 1919, powin­ny grać 19.g5! Kb8 20.g:f6 g:f6 21.Ge3 G:e3+ 22.W:e3 Wg8 23.Kb1 z korzystniejszą końcówką.

Podsumowanie: Akiba Rubin­stein był szachistą o wszechstronnych zainteresowaniach i dlatego w jego bogatym repertuarze debiutowym było miejsce także na kombinacyjny gambit królewski. Grał go obydwoma kolorami i dlatego wniósł istotny wkład w jego rozwój teoretyczny i praktyczny.Rozdział 2

Zagraj jak Akiba Rubinstein

Teraz proponujemy wcielenie się w rolę naszego genialnego arcymistrza i znalezienie właściwej drogi do celu w 22 przedstawionych pozycjach z jego praktyki turniejowej.

Czytelnik może sprawdzić więc swoje umiejętności taktyczne i analityczne z jednoczesnym udoskonaleniem swojej techniki liczenia wariantów.

W celu osiągnięcia odpowiednich efektów szkoleniowych poleca się rozwiązanie zadań w warunkach, jakie panują w sali turniejowej. Warianty powinny być analizowane w głowie, bez przesuwania figur na szachownicy.

Zalecamy zapisywanie najpierw wszystkich analiz w zeszycie i następnie porównywanie owoców swej pracy z przebiegiem partii. Tylko w ten sposób Czytelnik może optymalnie porównać swe umiejętności szachowe w odniesieniu do twórczości Akiby Rubinsteina!Indeks przeciwników

(Liczby oznaczają numery partii)

Ałapin 6

Alechin 34, 41, 42

Belsitzman 9

Bogoljubow 55

Burn 50

Capablanca 24

Cohn 65, 68

Czigorin 67

Duras 13, 66

Duz-Chotimirski 61

Euwe 16

Flamberg 49

Gromer 15

Grünfeld 36

Hirschbein 51

Hromadka 3

Janowski 12

Johner 44

Landau 39

Lasker 70

Makarczyk 8

Marco 4

Maroczy 19, 37

Marshall 11, 25, 56

Mieses 62

Mundt 1

Nikołajew 48

Nimzowitsch 54

Prokes 21

Przepiórka 43

Réti 18

Rosselli del Turco 5

Rotlewi 47

Salwe 2, 26, 28, 60, 63, 64

Sämisch 38

Schlechter 20, 33, 58

Speijer 23

Spielmann 7, 10, 17, 46, 52, 69

Tarrasch 27,29, 53

Tartakower 22, 57

Teichmann 30, 31

Thomas 40

Vidmar 35, 59

Wolf 14

Yates 45

Znosko-Borowski 32Indeks partii

(Liczby oznaczają numery partii)

Gambit królewski 1, 2, 3, 4, 5, 6

Debiut czterech skoczków 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13

Partia włoska 60

Partia hiszpańska 14, 15, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46

Obrona sycylijska 16, 17, 18, 57

Obrona francuska 19, 20, 21

Obrona Czigorina 67

Pionkiem hetmańskim 56, 61, 66, 68

Przyjęty gambit hetmański 22, 23, 63, 65

Nieprzyjęty gambit hetmański 30, 31, 32, 48, 49, 50, 51, 58, 62, 70

Obrona Tarrascha 24, 25, 26, 27, 28, 29, 47, 64

Obrona słowiańska 33, 34, 35, 36, 59

Obrona Nimzowitscha 37, 38, 39, 54

Obrona Grünfelda 55

Obrona holenderska 52, 53

Gambit wołżański 69Klasyfikacja tematyczna partii

(Liczby oznaczają numery partii)

Atak na króla 1, 3, 4, 7, 9, 11, 13, 16, 30, 39, 41, 42, 45, 47, 48, 49, 54

Taktyczne uderzenia 31, 43, 50, 51, 52, 53, 55, 56

Obrona 17, 21, 57

Różne struktury pionkowe w centrum 26, 33, 36, 37, 38, 40

Końcówki pionkowe 18, 46, 65

Końcówki wieżowe 5, 12, 20, 25, 28, 34, 63, 66, 67, 68, 69, 70

Końcówki różnego typu 2, 6, 8, 10, 14, 15, 19, 22, 23, 24, 27, 29, 32, 35, 44, 58, 59, 60, 61, 62, 64