Akwinata - ebook

PRZEDMOWA

9Są takie książki, których napisania mógłby podjąć się tylko młody i niedoświadczony badacz, choć tak naprawdę byłby je w stanie przygotować jedynie dojrzały naukowiec, który wie już wystarczająco dużo, by wzdragać się przed tym zadaniem. Niniejsza praca jest właśnie jedną z nich. Jej bezpośrednim celem jest objaśnienie poglądów Akwinaty z zachowaniem pewnej precyzji historycznej, a także włączenie ich w dialog z analogicznymi dyskusjami, prowadzonymi we współczesnej filozofii. Jak się wydaje, tego rodzaju dwutorowe analizy powinny być celem wszelkich filozoficznych badań nad tekstami myślicieli z poprzednich epok. Jeśli nie zachowuje się w nich historycznej precyzji, mogą one przynieść filozoficznie interesujące rezultaty, lecz nie da się ich uznać za realne badania nad dorobkiem danej postaci historycznej. Z drugiej strony, jeśli właściwe minionym okresom poglądy przedstawia się w taki sposób, że nie wnoszą one niczego do aktualnych dyskusji, wówczas pozostają one tylko muzealnymi eksponatami, nie zaś żywymi rozmówcami, zdolnymi nadal wpływać na myśl filozoficzną. Bezpośredni cel niniejszej książki jest zatem trafny. Problemy wszakże pojawiają się przy próbie jego zrealizowania. Akwinata zajmował się tak rozległym spektrum problemów, czyniąc to w sposób tak techniczny i wyrafinowany, że zrozumienie oraz przedstawienie jego myśli jest przedsięwzięciem, do którego łatwo się zniechęcić. Jeśli do tego próbuje się zestawić Tomaszowe rozważania z analogicznymi dyskusjami w filozofii współczesnej, staje się to wysiłkiem herkulesowym.

Od dawna – od wielu więcej lat niż jestem skłonna przyznać – podejmowałam się tego zadania na rozmaite sposoby. Przez ten czas wiele się nauczyłam, włącznie z potrzebą kompromisu. Niektórym 10czytelnikom może najpierw rzucić się w oczy właśnie to kompromisowe podejście.

Czytelnicy zaznajomieni z myślą Akwinaty zapewne odkryją, że jakiś jej aspekt (lub, co może nawet bardziej ich oburzy, jakieś standardowe ujęcie tego aspektu), uznawany przez nich za szczególnie ważny, wcale nie został w tej książce przedstawiony. Lista zagadnień tu nieuwzględnionych jest przynajmniej równie długa, co spis treści. By podać choć jeden z wielu możliwych przykładów: praktycznie nie omawiam tutaj kwestii relacji między poglądami Akwinaty a przekonaniami wcześniejszych myślicieli, czy to tych będących przedstawicielami greckiej i helleńskiej starożytności, czy to tych reprezentujących wczesny okres łacińskiego średniowiecza. Nie poruszam też tego, jaki wpływ na myśl Akwinaty wywarła filozofia muzułmańska i żydowska czy nawet teologia uprawiana w jego bezpośrednim otoczeniu. Z małymi wyjątkami, nie przedstawiam także rozwoju jego myśli od dzieł wczesnych po dojrzałe. Tylko krótko poruszam lub zupełnie pomijam pewne tematy często podejmowane w ogólnych opracowaniach poświęconych myśli Tomasza, takie jak choćby relacja między filozofią i teologią, dystynkcja pomiędzy istotą a istnieniem, metafizyczna koncepcja partycypacji, realne relacje pomiędzy Bogiem i stworzeniami oraz wiele innych. Powodem, dla którego nie zajmuję się tymi zagadnieniami, jest fakt, że nie da się wszystkiego omówić w jednej, nawet bardzo grubej książce; ponadto, pominięte przeze mnie kwestie są często poruszane w podstawowych kompendiach poświęconych Akwinacie. W każdym razie jest zupełnie jasne, że konieczne jest wypracowanie pewnego kompromisu pomiędzy idealnym planem przedstawienia całej myśli Akwinaty i realistyczną koncepcją jednej książki. Starałam się tu wybrać takie tematy, które pozwolą czytelnikowi ujrzeć cały światopogląd Akwinaty w szerokiej perspektywie oraz zapoznać się zwłaszcza z jego najbardziej treściwymi i wymownymi aspektami.

Z drugiej strony (choć na podobnej zasadzie) czytelnicy podchodzący do niniejszej książki z perspektywy współczesnej filozofii mogą uznać, że w wielu miejscach, w których spodziewaliby się zarysowania jakiegoś pomostu pomiędzy myślą Akwinaty a dorobkiem dzisiejszych filozofów, Tomaszowe stanowisko jest przedstawiane samodzielnie, 11bez odniesień do bieżącego dorobku tej dziedziny. Tu również konieczny był kompromis, jeśli chciałam zachować objętość tej publikacji w rozsądnych granicach. W efekcie skoncentrowałam się na poszukiwaniu powiązań ze współczesnością w kontekście tych zagadnień, w przypadku których – dzięki jakiemuś kaprysowi akademickich zainteresowań i mód – istnieje wyjątkowa zbieżność między poglądami Akwinaty a bieżącą debatą filozoficzną, przez co albo jakiś aspekt współczesnej dyskusji rzuca szczególne światło na myśl Tomasza, albo Tomaszowa myśl wnosi coś uderzająco interesującego we współczesne debaty. Lecz nawet po przyjęciu tych ograniczeń musiałam w końcu zrezygnować z przeanalizowania pod tym kątem pewnych tematów, których rozwinięcie mogłoby być pożyteczne, takich jak choćby natura przyczynowości, rola przyczyn celowych w wyjaśnianiu, pojęcie prawdy, pojęcie piękna, ludzkie uczucia, Boża niecierpiętliwość, Osoby Trójcy i wiele innych. Zatem podjęta w niniejszej książce próba budowania takich pomostów jest tylko przyczynkiem do wciąż toczącego się procesu, w którym musi brać udział wielu badaczy, mających różnorodne umiejętności oraz zainteresowania, i którego celem jest przekazywanie myśli Akwinaty w całym jej bogactwie i wymowności.

Niektórzy czytelnicy mogą także dziwić się sposobowi pogrupowania tematów w spisie treści, który nie jest po prostu wyliczeniem głównych obszarów we współczesnej filozofii, takich jak metafizyka, epistemologia, filozofia umysłu i tak dalej. Mogą też być oni zaskoczeni pomieszaniem w tej książce teologii i filozofii. Byłoby możliwe, na przykład, wydobycie metafizyki lub epistemologii Tomasza z różnych części jego dorobku i przedstawienie jego myśli na dany temat w formie bardziej zrozumiałej dla współczesnej filozofii. Lecz sam Doktor Anielski w swych systematycznych opracowaniach nie przedstawia własnych poglądów w tej formie. Po eksperymentach z różnymi podejściami zdecydowałam, że uzasadnione będzie podążanie za mniej więcej Tomaszowym sposobem kategoryzacji i uszeregowania materiału. A zatem porządek spisu treści tej książki w znacznej mierze (choć niezupełnie) odzwierciedla porządek _Summy teologii_ Akwinaty. W każdym razie w ostatecznym rozrachunku wydawało mi się, że w ten sposób wyraźniej uwydatnię światopogląd samego Tomasza, zaś 12pomieszanie teologii z tym, co obecnie mamy skłonność jednoznacznie zaliczać do filozofii, jest niekwestionowalnie reprezentatywne dla jego sposobu pisania. Zaś oczywistym jest, że nie da się budować pomostów pomiędzy jego myślą i współczesną filozofią, jeśli nie wyjdziemy od jego myśli. Nie wniesiemy do bieżącej debaty jego głosu, jeśli jego własnego głosu nie usłyszymy. Natomiast czytelnicy chcący poznać stanowisko Akwinaty przede wszystkim w odniesieniu do określonych obszarów współczesnej filozofii, nie będą mieli trudności z odnalezieniem go nawet w tym układzie. Jego epistemologię, na przykład, przedstawiam w rozdziałach siódmym i ósmym, poświęconych naturze ludzkiej wiedzy i mechanizmom ludzkiego poznania.

W związku z decyzją o takim właśnie ułożeniu materiału żałuję jednej rzeczy: mianowicie tego, że część tych czytelników, którzy będą czytać tę książkę po kolei od samego początku, nie przejdzie być może przez pierwsze rozdziały, gdzie znajdują się najgęstsze i najbardziej techniczne analizy. Zachęcam tych, którzy mogliby ugrzęznąć w części poświęconej ostatecznej podstawie rzeczywistości, by czytali poszczególne rozdziały w dowolnej kolejności, zgodnie ze swymi zainteresowaniami. Choć przy czytaniu rozdziałów nie po kolei z pewnością coś się traci, mimo wszystko starałam się, by możliwe było zapoznawanie się z każdym rozdziałem osobno. W tekście znajdują się też liczne odnośniki wewnętrzne, wskazujące czytającym w ten właśnie sposób osobom, do którego z innych rozdziałów mogą z pożytkiem sięgnąć, by znaleźć dalsze omówienie danej kwestii.

Wypada też dodać słowo wyjaśnienia co do literatury uzupełniającej. Taka literatura na temat Akwinaty jest niezwykle obszerna i ma rozmaitą jakość, a próba jej całościowego zarysowania oraz oceny prowadziłaby do powstania opasłej publikacji, pod wieloma względami nużącej dla tej czy innej grupy czytelników, stanowiących adresatów niniejszej książki. W czasie pracy nad tym tomem przeczytałam znaczną część tej literatury i z niej korzystałam, ale w samym tekście przywoływałam i omawiałam tylko te opracowania uzupełniające, które wyraźnie i wprost wnoszą coś wyjątkowo cennego do poszczególnych zagadnień, przedstawianych w danym rozdziale. Praktyka ta znajduje swe odzwierciedlenie w bibliografii, w której pomijam wiele 13przydatnych i interesujących opracowań na temat myśli Tomasza. Niniejsza książka jest w zamierzeniu raczej filozoficznym studium myśli Akwinaty, aniżeli jej podręcznikowym przeglądem. Czytelnicy zainteresowani bibliografią źródłową lub systematycznym ujęciem dorobku Tomasza mogą sięgnąć – oprócz standardowych bibliografii tomistycznych – na przykład po _The Cambridge Companion to Aquinas_ pod redakcją Normana Kretzmanna i moją1. Wreszcie, gdy już pracowałam nad tym, co zdecydowałam się uznać za ostateczną wersję manuskryptu, ukazały się nowe, znakomite książki o Akwinacie, zaś kolejne zostały oddane do publikacji i bez wątpienia wyjdą jeszcze przed wydaniem niniejszej pracy. Gdybym się zatrzymała, by zapoznać się z tymi książkami i uwzględnić tutaj swoje uwagi do nich, nanoszenie ostatnich poprawek jeszcze bardziej by się wydłużyło. A zatem, choć nie mogę się doczekać lektury tych nowych publikacji i możliwości ich omówienia, tutaj się nimi nie zajmuję.

Podziękowania

Nadszedł czas na podziękowania. W trakcie pisania tej książki zaciągnęłam dług wdzięczności względem wielu ludzi, którzy w różnoraki sposób przyczynili się do powstania niniejszej publikacji i dzięki którym jest ona lepsza, niż byłoby to bez ich udziału.

Największe podziękowania, a zarazem najbardziej wymagające wyjaśnień, wiążą się z długiem wdzięczności, jaki mam względem Normana Kretzmanna. Gdy zwrócono się do mnie z propozycją napisania tej książki, zgodziłam się tego podjąć tylko pod warunkiem, że napisze ją ze mną Norman – zaś on wraz z wydawnictwem przystali na moją prośbę. Zdawaliśmy sobie sprawę z tego, że praca nad tą książką będzie długim oraz żmudnym przedsięwzięciem i niektóre nasze wspólne teksty opracowywaliśmy w ramach przygotowań do jej wydania. Jednak w międzyczasie Norman zachorował i zdawał sobie sprawę z faktu, że choroba ta jest śmiertelna. Razem zdecydowaliśmy, że swe pozostałe siły powinien poświęcić próbie dokończenia w zamierzeniu 14trzytomowego opracowania na temat Tomaszowego _Summa contra gentiles_, nad którym pracował już wcześniej. Ostatecznie, co mówię ze smutkiem, zdołał ukończyć tylko dwa tomy: _The Metaphysics of Theism_2 i _The Metaphysics of Creation_3. (Materiały przygotowane przezeń do trzeciego tomu zostały opublikowane w specjalnym numerze czasopisma „Medieval Philosophy and Theology”, zredagowanym przez mojego przyjaciela Scotta MacDonalda, który wraz ze mną opłakiwał śmierć Normana)4.

Mimo to wspólna praca, jaką wykonaliśmy z Normanem w ramach przygotowań do wydania tej książki, znajduje tutaj swe odzwierciedlenie. Oprócz ogólnego zarysu życia i dorobku Akwinaty, napisaliśmy razem trzy teksty o Bożej wieczności oraz po jednym o Bożej wiedzy, Bożej dobroci i Bożej prostocie. Artykuły te przerodziły się w poświęcone tym zagadnieniom rozdziały, zamieszczone w niniejszej książce. Jeden z tekstów – stanowiący wprowadzenie do życia i dorobku Akwinaty – jest tu przedrukowany z tylko niewielkimi zmianami, natomiast nasze pozostałe wspólne artykuły zostały przeze mnie gruntownie przepracowane. Najbardziej radykalnym zmianom poddany został rozdział o Bożej prostocie. Podjęta przez nas pierwotnie próba obrony Tomaszowego ujęcia Bożej prostoty była – co widzę teraz – znacząco niekompletna. Choć nie uważam, by nawet obecna jej wersja w pełni i z powodzeniem prezentowała oraz uzasadniała ten wątek myśli Akwinaty, to wydaje mi się, że przedstawiam tutaj zdecydowanie bardziej dojrzałą obronę w porównaniu z tą, jaką byliśmy w stanie pierwotnie przygotować wraz z Normanem.

Jednak Norman wywarł wpływ na całą tę książkę, nie tylko na te jej rozdziały, które są w większym lub mniejszym stopniu podobne do tekstów napisanych przez nas wspólnie. Był on moim nauczycielem, mentorem i przyjacielem; zaś jego liczne, pomocne i krytyczne 15uwagi na temat całości moich badań ukształtowały myśl leżącą u podłoża każdej z części niniejszej książki. Albo, co bliższe prawdy, przez wiele lat wspólnej pracy mój sposób myślenia o rzeczywistości stał się tak splątany z jego podejściem, że nie jest możliwe wyraźne rozdzielenie tego, co moje, oraz tego, co jego. Nie mam słów, by wyrazić, jak wielką stratą była dla mnie jego śmierć.

Powinnam tu chyba dodać, że – poza tekstami napisanymi wspólnie z Normanem – również inne moje prace (wyliczone w bibliografii) były pierwotnymi wersjami wielu rozdziałów zamieszczonych w tej książce. Wszystkie te artykuły zostały poprawione, na ogół gruntownie. Niekiedy, na przykład w przypadku rozdziału o wierze, owe poprawki są na tyle drastyczne, że podobieństwo z pierwotnym tekstem jest ledwie dostrzegalne.

Chciałabym także wyrazić wdzięczność wielu innym akademikom i filozofom za udzieloną mi pomoc. Oto osoby, od których otrzymałam przydatne uwagi do większych lub mniejszych fragmentów rękopisu lub do tekstów stanowiących pierwotne wersje poszczególnych rozdziałów: Marilyn Adams, Robert Adams, William Alston, William Anglin, Richard Bernstein, James Bohman, David Burrell, Terry Christlieb, Bowman Clarke, Norris Clarke, Richard Creel, Richard Cross, Fred Crosson, Brian Davies, Stephen Davis, Lawrence Dewan, Therese Druart, Ronald Feenstra, Fred Feldman, Thomas Flint, Shawn Floyd, Harry Frankfurt, Leon Galis, John Greco, William Hasker, Joshua Hoffman, Al Howsepian, Christopher Hughes, James Keller, James Klagge, Brian Leftow, David Lewis, Howard Louthan, Scott MacDonald, Steven Maitzen, William Mann, George Mavrodes, Deborah Mayo, Ralph McInerny, Alan McMichael, Ernan McMullin, Harlan Miller, Gerald O’Collins, Timothy O’Connor, Robert Pasnau, Derk Pereboom, Alvin Plantinga, Cornelius Plantinga Jr., Chris Pliatska, Philip Quinn, Gary Rosenkrantz, James Ross, Michael Rota, William Rowe, Joseph Runzo, Bruce Russell, Brian Shanley, Christopher Shields, Sydney Shoemaker, Richard Sorabji, Robert Stalnaker, James Stone, Nicholas Sturgeon, Richard Swinburne, Charles Taliaferro, Kevin Timpe, Thomas Tracy, John Van Engen, Bas van Fraassen, Peter van Inwagen, Theodore Vitali, Edward Wierenga, John Wippel, Nicholas Wolterstorff. Gdy już 16prawie cieszyłam się ulgą płynącą z wysłania rękopisu do wydawnictwa, otrzymałam od Jima Stone’a obszerne i pomocne uwagi do praktycznie całości książki – jestem mu bardzo wdzięczna za ten jego trud, który przyczynił się do powstania bardziej starannego i dopracowanego produktu końcowego. Na etapie nanoszenia ostatnich poprawek bardzo przysłużyli się moi dwaj znakomici asystenci naukowi, Chris Pliatska i Kevin Timpe, którzy wytropili i poprawili wiele (choć bez wątpienia nie wszystkie) niedbałości, które niestety zwykły wkradać się do tak obszernych publikacji.

Chciałabym także wspomnieć o znakomitych warunkach i sympatycznej obsłudze w Narodowym Centrum Humanistyki (_National Humanities Center_), gdzie również nad tą książką pracowałam. Jestem też wdzięczna Pew Charitable Trusts za włączenie mnie do swego _Religion Program_, dzięki czemu mogłam wziąć rok urlopu, podczas którego zasadniczo posunęłam pracę nad rękopisem. Chciałabym także złożyć serdeczne podziękowania o. Michaelowi McGarry’emu CSP i Instytutowi Ekumenicznemu Tantur w Jerozolimie, którego o. McGarry jest rektorem. Mimo dziejących się na Bliskim Wschodzie smutnych rzeczy, Tantur jest jednym z najlepszych miejsc na kontemplatywną pracę akademicką. Piękno tego instytutu i jego położenie, znakomita biblioteka oraz pełna oddania postawa personelu i samego rektora sprawiają, że cudownie się tam pracuje. Z wdzięcznością wspominam spędzone w Tantur tygodnie pracy nad tą książką.

Na koniec muszę złożyć podziękowania bardziej osobistego rodzaju. W okresie, w którym kończyłam ten rękopis, spadła na mnie nawałnica zmartwień i zawdzięczam więcej, niż mogę wyrazić (przynajmniej w jakiejkolwiek konwencjonalnej formie), o. Theodore’owi Vitali’emu CP, którego mądre rady i wielkoduszna gotowość do współcierpienia ze mną przeprowadziły mnie przez tę burzę. Także wspólnoty jezuicka i dominikańska z Saint Louis University były dla mnie wówczas niezrównanym błogosławieństwem. Jestem zamężną, protestancką kobietą, a w tych wspólnotach znalazłam towarzyszy drogi, którzy niezwykle podnosili mnie na duchu. Przeor dominikanów ogłosił mnie najbardziej nieprawdopodobnym tomistą na świecie i z wzorcową cierpliwością przyjął mnie do swojej trzódki. Jezuici, których 17z wdzięcznością nazywam moimi przyjaciółmi, sprawili, że słowo „pocieszenie” dołączyło do używanej przeze mnie terminologii.

Wielki dług wdzięczności mam także względem mojego męża Donalda. Przez ponad trzydzieści lat małżeństwa uczestniczył wraz ze mną we wszystkich zmaganiach, jakie wiążą się z wychodzeniem z biedy oraz przepracowaniem i brakiem równowagi w życiu (doświadczanych w sposób, jaki rodzi się tylko wskutek zamętu towarzyszącego wychowywaniu dzieci), a zarazem dążeniem do tego, by mimo przeciwności dawać z siebie wszystko tym, których się kocha. Gdyby za takie rzeczy przyznawano medale, Donald byłby najbardziej odznaczonym weteranem na świecie. Wreszcie, jestem wdzięczna moim dzieciom, które przez wszystkie lata pracy nad tą książką kochałam do szaleństwa. Miłość ku nim i żarliwe pragnienie ich rozkwitania dały mi wszelki wgląd, jaki posiadam, w ideę matczynej miłości Boga, ożywiającą cały światopogląd Akwinaty. Książkę tę dedykuję właśnie im.SPIS SKRÓTÓW

19Ad ducissam Brabantiae - Epistola ad ducissam Brabantiae

Comp. th. - Compendium theologiae seu Brevis compilatio theologiae ad fratrem Reginaldum

De anima - Quaestio disputata De anima

De ente et essentia - De ente et essentia, ad fratres et socios suos

De malo - Quaestiones disputatae De malo

De perfectione - Liber De perfectione spiritualis vitae

De pot. - Quaestiones disputatae De potentia Dei

De princi. natu. - De principiis naturae ad fratrem Sylvestrum

De ratio. fidei - De rationibus fidei ad Cantorem Antiochenum

De regno - De regno ad regem Cypri

De spirit. creat. - Quaestio disputata De spiritualibus creaturis

De uni. intelle. - De unitate intellectus contra Averroistas

De unio. Ver. - De unione Verbi incarnati

De ver. - Quaestiones disputatae De veritate

De virt. in comm. - Quaestio disputata De virtutibus in communi

In I Cor. - Super I Epistolam B. Pauli ad Corinthios lectura

In II Cor. - Super II Epistolam B. Pauli ad Corinthios lectura

In I Thes. - Super I Epistolam B. Pauli ad Thessalonicenses lectura

In II Sent. - Scriptum super libros Sententiarum magistri Petri Lombardi episcopi Parisiensis, ks. II

20In Anal. post. - Expositio libri Posteriorum

In De anima - Sententia libri De anima

In De caelo - In libros Aristotelis De caelo et mundo expositio

In De div. nom. - In librum Beati Dionysii De divinis nominibus

In De Trin. - Super Boetium De Trinitate

In Ethic. - Sententia libri Ethicorum

In Gal. - Super Epistolam B. Pauli ad Galatas lectura

In Heb. - Super Epistolam B. Pauli ad Hebraeos lectura

In Iob - Expostitio super Iob ad litteram

In Metaph. - Sententia libri Metaphysicae

In Philip. - Super Epistolam B. Pauli ad Philipenses lectura

In Rom. - Super Epistolam B. Pauli ad Romanos lectura

In Symbo. - Aposto. Expositio in Symbolum Apostolorum

Quodl. - Quaestiones quodlibetales

SCG - Summa contra gentiles

ST - Summa theologiaeWYJAŚNIENIE DOTYCZĄCE WYKORZYSTANYCH TŁUMACZEŃ

21W oryginale książki Autorka sama tłumaczy teksty Akwinaty, mimo że w wielu przypadkach istnieją ich dobre przekłady na język angielski. Sporadycznie tylko zaznacza ona, że konsultowała dany fragment z cudzym tłumaczeniem, lecz choć uznaje je za pomocne, ostatecznie preferuje własny przekład. W polskiej wersji w niektórych przypadkach korzystano z istniejących przekładów (niekiedy dopasowując je do kontekstu i terminologii używanej w niniejszej książce), zaś w innych – czasem nawet w odniesieniu do tych samych dzieł – ostatecznie dokonywano własnego przekładu z łaciny, po konsultacji z polskimi tłumaczeniami.

Tłumaczenia wykorzystane:

_Streszczenie teologii_, tłum. J. Salij, w: Tomasz z Akwinu, _Dzieła wybrane_, Kęty: Wydawnictwo Antyk 1999, s. 13–220.

_Byt i istota_, tłum. W. Seńko, Kęty: Wydawnictwo Marek Derewiecki 2009.

_Kwestie dyskutowane o mocy Boga_, t. 1–5, Kęty – Warszawa: Wydawnictwo Marek Derewiecki – Instytut Tomistyczny 2008–2011.

_O jedności intelektu przeciw awerroistom_, w: Sieger z Brabancji, św. Tomasz z Akwinu, Idzi Rzymianin, _Spór o jedność intelektu_, tłum. M. Olszewski, Kęty: Wydawnictwo Marek Derewiecki 2008, s. 187–297.

Kwestie dyskutowane o prawdzie, t. 1–2, tłum. A. Aduszkiewicz, L. Kuczyński, J. Ruszczyński, Kęty: Wydawnictwo Antyk 1998.

22 Summa contra gentiles. Prawda wiary chrześcijańskiej w dyskusji z poganami, innowiercami i błądzącymi, t. 1–3, tłum. Z. Włodek, W. Zega, W drodze – Klub Książki Katolickiej 2003–2009.

Traktat o Bogu. Summa teologii, kwestie 1–26, tłum. G. Kurylewicz, Z. Nerczuk, M. Olszewski, Kraków: Wydawnictwo Znak 1999.

Traktat o człowieku. Summa teologii 1, 75–89, tłum. S. Swieżawski, Kęty: Wydawnictwo Antyk 2000.

Traktat o cnotach. Summa teologii I-II, 49–67, tłum. W. Galewicz, Kęty: Wydawnictwo Antyk 2006.

O ile nie zaznaczono inaczej, wszystkie uzupełnienia w cytatach (zapisane w nawiasach kwadratowych) pochodzą od Autorki.SPIS DZIEŁ AKWINATY

23Nie wszystkie dzieła Akwinaty zostały wydane krytycznie, ale najlepszy dostępny tekst łaciński przeważnie można znaleźć w licznych tomach edycji leonińskiej. Wydanie Mariettiego w większości przypadków powtarza tekst Leoniny, podając go w bardziej poręcznej formie, uzupełnionej o przydatny aparat naukowy. Istnieje wiele tłumaczeń na angielski i inne języki współczesne, ale bynajmniej nie wszystkie dzieła doczekały się przekładu. Szczegółową listę wydań i tłumaczeń każdego dzieła podają Jean-Pierre Torrell5, James A. Weisheipl6 oraz Étienne Gilson7. Niezastąpioną bibliografię przygotował Richard Ingardia8. Nieocenionym leksykonem jest praca Roy’a J. Deferrari’ego i M. Inviolaty Barry9. Roberto Busa10 dostarcza wyczerpujących, choć czasem nieporęcznych materiałów pomocniczych do badań nad tekstami Akwinaty.

24Oto w przybliżeniu chronologiczna lista dzieł Tomasza, z wyłączeniem listów i tekstów liturgicznych:

_Opera Omnia_ (_Dzieła wszystkie_), wyd. Commissio Leonina: _S. Thomae Aquinatis Doctoris Angelici. Opera Omnia. Iussu Leonis XIII, P.M. edita_, Roma: Vatican Polyglota, 1882–.

Wiele tekstów wydanych w tej serii zostało powtórzonych w wydaniach Mariettiego.

_De principiis naturae, ad fratrem Sylvestrum_ (_O zasadach natury, dla brata Sylwestra_).

Napisane albo w latach 1248–1252 w Kolonii, albo w latach 1252–1256 w Paryżu).

_Expositio super Isaiam ad litteram_ (_Komentarz słowny do Księgi Izajasza_).

Napisany w Kolonii.

_Postilla super Ieremiam_ (_Komentarz do Księgi Jeremiasza_).

Napisany w Kolonii.

_Postilla super Threnos_ (_Komentarz do Księgi Lamentacji_).

Napisany w Kolonii.

_Postilla super Psalmos_ (_Komentarz do Psalmów_).

Napisany albo w latach 1252/1253 w Paryżu, albo w 1273 roku w Neapolu. Niekompletny, obejmuje Psalmy 1–54.

_De ente et essentia, ad fratres et socios suos_ (_Byt i istota_).

Napisane w Paryżu.

_Scriptum super libros Sententiarum_ (_Komentarz do_ _„Sentencji”_).

Napisany w Paryżu.

_Principia: „Hic est liber mandatorum Dei” et „Rigans montes de superioribus suis”_ (wykłady inauguracyjne: _Oto księga Bożych przykazań_ i _Nawadniając góry z wysoka_).

Napisane w Paryżu.

_Contra impugnantes Dei cultum et religionem_ (_Przeciwko zwalczającym kult Boży i religię_).

Napisane w Paryżu; polemika z _De periculis novissimorum temporum_ Wilhelma z Saint-Amour.

_Quaestiones disputatae De veritate_ (_Kwestie dyskutowane o prawdzie_).

Napisane w Paryżu.

25 _Quaestiones quodlibetales_ VII–XI (_Kwestie kwodlibetalne_ VII–XII).

Napisane w Paryżu.

_Expositio super librum Boethii De trinitate_ (_Komentarz do_ _„De trinitate” Boecjusza_).

Napisany w Paryżu; niekompletny.

_Expositio super librum Boethii De hebdomadibus_ (_Komentarz do_ _„De hebdomadibus” Boecjusza_).

Napisany w Paryżu; niekompletny.

_Summa contra gentiles_ (_Prawda wiary chrześcijańskiej w dyskusji z poganami, innowiercami i błądzącymi_).

Napisana w Paryżu, Neapolu i Orvieto.

_Expositio super Iob ad litteram_ (_Komentarz słowny do Księgi Hioba_).

Napisany w Orvieto.

_Expositio super librum Dionysii De divinis nominibus_ (_Komentarz do „De divinis nominibus” Dionizego_).

Napisany albo w latach 1261–1265 w Orvieto, albo w latach 1265–1268 w Rzymie.

_Glossa continua super Evangelia_ (kompilacja patrystycznych komentarzy do Ewangelii ).

Napisana w Orvieto i w Rzymie.

_Contra errores Graecorum, ad Urbanem IV Pontificem Maximum_ (_Sprostowanie błędów greckich_, _dla papieża Urbana IV_).

Napisane w Orvieto, dotyczy anonimowego traktatu _De fide sanctae trinitatis contra errores Graecorum_.

_De rationibus fidei contra Saracenos, Graecos, et Armenos, ad cantorem Antiochiae_ (_O argumentach za wiarą przeciwko muzułmanom, greckim chrześcijanom prawosławnym i Armeńczykom, dla kantora Antiochii_).

_Quaestiones disputatae De potentia_ (_Kwestie dyskutowane o mocy_).

Napisane w Rzymie.

_Quaestio disputata De anima_ (_Kwestia dyskutowana o duszy_).

Dwadzieścia jeden artykułów; napisana w Rzymie.

_Responsio ad fr. Ioannem Vercellensem de articulis 108 sumptis ex opere Petri de Tarentasia_ (_Odpowiedź dla brata Jana z Vercelli 26w sprawie 108 artykułów wziętych z dzieła Piotra z Tarantazji_).

Napisane w Rzymie.

_Compendium theologiae, ad fratrem Reginaldum socium suum_ (_Kompendium teologii, dla brata Reginalda, swego socjusza_).

Napisane w Rzymie; niekompletne.

_Quaestiones disputatae De malo_ (_Kwestie dyskutowane o złu_).

Napisane w Rzymie i w Paryżu.

_Summa theologiae_ I (_Summa teologii_, część pierwsza).

Napisana w Rzymie. Na temat I-II, II-II oraz III zob. poniżej. Całą _Summa theologiae_ można znaleźć w wydaniu Leoniny, tomy 4–12.

_De regno_ , _ad regem Cypri_ (_O królowaniu_ _, dla króla Cypru_).

Napisane w Rzymie. Autentyczne tylko do księgi II, c. 4.

_Sententia super De anima_ (_Komentarz do „O duszy” Arystotelesa_).

Napisany w Rzymie.

_Quaestio disputata De spiritualibus creaturis_ (_Kwestia dyskutowana o stworzeniach duchowych_ ).

Jedenaście artykułów; napisana w Rzymie.

_Sententia super Physicam_ (_Komentarz do „Fizyki” Arystotelesa_).

Napisany w Paryżu.

_Sententia super Meteora_ (_Komentarz do „Meteorologiki” Arystotelesa_).

Napisany w Paryżu; niekompletny.

_Sententia super De sensu et sensato_ (_Komentarz do „De sensu et sensato” Arystotelesa_).

Napisany w Paryżu.

_Summa theologiae_ I-II (_Summa_ _teologii_, pierwsza część drugiej części).

Napisana w Rzymie i w Paryżu.

_Quaestiones quodlibetales_ I–VI, XII (_Kwestie kwodlibetalne_ I–VI, XII).

Napisane w Paryżu.

_De forma absolutionis sacramentalis, ad generalem magistrum Ordinis_ (_O formie sakramentu pojednania, dla generała zakonu_ ).

Napisane w Paryżu.

27 _De secreto_ (_O zachowaniu tajemnicy_).

Napisane w Paryżu. Raport komisji, w którym Akwinata wyraża zdanie odrębne, opowiadając się za prawem zakonnego przełożonego do zmuszenia zakonnika do wyjawienia mu danej tajemnicy, nawet jeśli jest to tajemnica spowiedzi.)

_Lectura super Matthaeum_ (_Wykład Ewangelii według św. Mateusza_).

Napisany w Paryżu.

_De perfectione spiritualis vitae_ (_O doskonaleniu życia duchowego_).

Napisane w Paryżu; polemika z dziełkiem _Contra adversarium perfectionis christianae_ Gérarda d’Abbeville.

_Sententia libri Politicorum_ (_Komentarz do „Polityki” Arystotelesa_).

Napisany prawdopodobnie w Paryżu; niekompletny.

_Sententia super De memoria et reminiscentia_ (_Komentarz do „De memoria et reminiscentia” Arystotelesa_).

Napisany prawdopodobnie w Paryżu.

_Tabula libri Ethicorum_ (analityczny indeks do _Etyki_ Arystotelesa).

Napisany w Paryżu; niekompletny.

_De unitate intellectus, contra Averroistas_ (_O jedności intelektu, przeciw awerroistom_).

Napisane w Paryżu.

_Sententia super Peri hermenias_ (_Komentarz do „De Interpretatione” Arystotelesa_).

Napisany w Paryżu; niekompletny.

_Lectura super Ioannem_ (_Wykład Ewangelii według św. Jana_).

Napisany w Paryżu.

_Sententia super Metaphysicam_ (_Komentarz do „Metafizyki” Arystotelesa_).

Napisany w Paryżu i w Neapolu.

_Expositio et lectura super Epistolas Pauli Apostoli_ (_Wykład i komentarz do Listów św. Pawła Apostoła_).

Napisany w Paryżu i w Neapolu.

_De aeternitate mundi, contra murmurantes_ (_O wieczności świata, przeciwko szemrzącym_).

Napisany w Paryżu.

28 _Responsio ad magistrum Ioannem de Vercellis de articulis 42_ (_Odpowiedź generałowi Janowi Vercelli w sprawie 42 artykułów_).

Napisane w Paryżu. Akwinata odpowiada tu na pytania doktrynalne, które Vercelli przesłał także do Alberta Wielkiego i Roberta Kilwardby.

_Summa theologiae_ II-II (_Summa teologii_, druga część drugiej części).

Napisana w Paryżu.

_Contra doctrinam retrahentium a religione_ (_Przeciwko nauce tych, którzy odwodzą_ _od wstępowania do zakonów_).

Napisane w Paryżu, jako wyraz sprzeciwu wobec dzieła Gérarda d’Abbeville.

_Sententia libri Ethicorum_ (_Komentarz do „Etyki Nikomachejskiej” Arystotelesa_).

Napisany w Paryżu.

_Sententia super Posteriora analytica_ (_Komentarz do „Analityk wtórych Arystotelesa”_).

Napisany w Paryżu.

_Quaestio disputata De virtutibus in communi_ (_Kwestia dyskutowana o cnotach w ogólności_).

Trzynaście artykułów; napisana w Paryżu.

_Quaestio disputata De caritate_ (_Kwestia dyskutowana o miłości_).

Trzynaście artykułów; napisana w Paryżu.

_Quaestio disputata De correctione fraterna_ (_Kwestia dyskutowana o upomnieniu braterskim_).

Dwa artykuły; napisana w Paryżu.

_Quaestio disputata De spe_ (_Kwestia dyskutowana o nadziei_).

Cztery artykuły; napisana w Paryżu.

_Quaestio disputata De virtutibus cardinalibus_ (_Kwestia dyskutowana o cnotach kardynalnych_).

Cztery artykuły; napisana w Paryżu.

_De substantiis separatis, ad fratrem Reginaldum socium suum_ (_O substancjach oddzielonych_ _, dla brata Reginalda, swego socjusza_).

Napisane w Paryżu lub Neapolu; niekompletne.

_Quaestio disputata De unione verbi incarnati_ (_Kwestia dyskutowana o zjednoczeniu Słowa wcielonego_).

Pięć artykułów; napisana w Paryżu.

29 _Expositio super librum De causis_ (_Komentarz do „Liber de causis”_).

Napisany w Paryżu.

_Summa theologiae_ III (_Summa teologii_, część trzecia).

Napisana w Paryżu i Neapolu; niekompletna.

_Sententia super libros De caelo et mundo_ (_Komentarz do_ _„O niebie i świecie” Arystotelesa_).

Napisane w Neapolu; niekompletne.

_Sententia super libros De generatione et corruptione_ (_Komentarz do „O powstawaniu i ginięciu” Arystotelesa_).

Napisany w Neapolu; niekompletny.

_Collationes in decem praecepta_ (_Mowy o Dziesięciu Przykazaniach_).

Napisane albo w 1273 roku w Neapolu, albo może w latach 1261–1268 w Orvieto i Rzymie.

_Collationes super Ave Maria_ (_Mowy o „Zdrowaś Mario”_).

Napisane albo w 1273 roku w Neapolu, albo może w latach 1268–1272 w Paryżu.

_Collationes super Credo in Deum_ (_Mowy o „Symbolu wiary”_).

Napisane w Neapolu.

_Collationes super Pater Noster_ (_Mowy o „Modlitwie Pańskiej”_).

Napisane w Neapolu.O SERII

Dominikańska Biblioteka Teologii

Powołaliśmy do istnienia serię Dominikańska Biblioteka Teologii (DBT), by udostępnić polskiemu czytelnikowi najwybitniejsze dzieła należące do klasycznego nurtu teologii. Czym jest „teologia klasyczna”? Łatwiej scharakteryzować ją przez wyszczególnienie jej twórców niż przez przedstawienie pozytywnej definicji. Myślimy zatem przede wszystkim o Tomaszu z Akwinu, ale również o Augustynie, Boecjuszu, Anzelmie, Bonawenturze, Janie Dunsie Szkocie, którzy chociaż w wielu kwestiach zajmowali stanowiska odrębne, to jednak wszyscy uprawiali teologię w podobny sposób. W naszej serii znajdzie się więc miejsce dla tych książek, które wyrosły z tego samego ducha, z którego narodziły się dzieła tych genialnych myślicieli.

W nazwie serii znajduje się słowo „dominikańska”. Nie powinno więc zaskakiwać, że najbardziej zależy nam na zaznajomieniu czytelnika z teologią Tomasza z Akwinu. Polska myśl tomistyczna była przez lata skoncentrowana głównie na filozoficznym aspekcie dzieła Akwinaty. Ogromna fala zainteresowania teologią Tomasza, która przechodzi dzisiaj przez najważniejsze ośrodki teologiczne i niesie z sobą wiele wartościowych i odkrywczych prac, pozostaje w Polsce prawie całkowicie niezauważona. Wydając serię DBT, mamy zamiar zmienić ten stan rzeczy.DOMINIKAŃSKA BIBLIOTEKA TEOLOGII

Dotychczas w serii ukazały się:

1. Gilles Emery OP, Teologia trynitarna Świętego Tomasza z Akwinu

2. Robert Sokolowski, Bóg wiary i rozumu. Podstawy chrześcijańskiej teologii

3. Max Seckler, Zbawienie w historii. Teologia historii w nauce Świętego Tomasza z Akwinu

4. Matthew Levering, Pismo Święte i metafizyka. Tomasz z Akwinu i odnowa teologii trynitarnej

5. Denys Turner, Tomasz z Akwinu. Portret

6. Brian J. Shanley OP, Tradycja tomistyczna

7. Yves Congar OP, Tradycja i tradycje, t. 1

8. Marie-Joseph Le Guillou OP, Tajemnica Ojca: Wiara apostołów. Dzisiejsze gnozy

9. Eleonore Stump, Wędrówka w ciemnościach. Narracja a problem cierpienia

10. Jean-Pierre Torrell OP, Wprowadzenie w św. Tomasza z Akwinu. Osoba i dzieło

Wkrótce w serii ukaże się:

12. Yves Congar OP, Tradycja i tradycje, t. 2