Alkohol i człowiek - toksyczny związek - ebook

AUTORZY

prof. dr hab. med. Jacek Sein Anand

Zakład Toksykologii Klinicznej

Wydział Nauk o Zdrowiu z Instytutem Medycyny Morskiej i Tropikalnej

Gdański Uniwersytet Medyczny

Pomorskie Centrum Toksykologii

dr hab. Marek Wiergowski

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej

Wydział Lekarski
Gdański Uniwersytet Medyczny

*********

lek. Witold Bachorski

I Katedra i Klinika Kardiologii

Gdański Uniwersytet Medyczny

dr n. med. Aleksandra Biedrzycka

Zakład Kardioanestezjologii

Gdański Uniwersytet Medyczny

dr hab. prof. UŁ Jan Chodkiewicz

Zakład Psychologii Klinicznej i Psychopatologii

Instytut Psychologii

Uniwersytet Łódzki

lek. Monika Cichoń-Kotek

Klinika Pediatrii, Hematologii i Onkologii

Gdański Uniwersytet Medyczny

lek. Paweł Denisiuk

Zakład Endokrynologii Klinicznej i Doświadczalnej

Wydział Nauk o Zdrowiu z Instytutem Medycyny Morskiej i Tropikalnej

Gdański Uniwersytet Medyczny

mgr Ewa Domagalska

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej

Wydział Lekarski Gdański Uniwersytet Medyczny

mgr Jadwiga Fudała

Socjolożka, specjalistka psychoterapii uzależnień i terapeutka motywująca

lek. med. Paulina Gadamska-Kabata

Oddział Hematologii i Transplantologii Szpiku

Szpitala Morskiego im. PCK w Gdyni

dr n. hum. w dziedzinie psychologii Tomasz Głowik

Adiunkt. Zakład Psychopedagogiki Resocjalizacyjnej

Akademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej w Warszawie

dr n. med. Bogusław Habrat

Polskie Towarzystwo Badań nad Uzależnieniami

dr n. med. Piotr Maciej Kabata

Zakład Toksykologii Klinicznej

Gdański Uniwersytet Medyczny

Pomorskie Centrum Toksykologii

NZOZ Wanda Kabata Medycyna Rodzinna

mgr Marzena Kata

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej

Wydział Lekarski Gdański Uniwersytet Medyczny

dr n. med. Jacek Kleszczyński

Oddział Kliniczny Medycyny Ratunkowej

Instytut Nauk Medycznych

Uniwersytet Opolski

Szpitalny Oddział Ratunkowy

Wojewódzki Szpital Specjalistyczny we Wrocławiu

Ośrodek Badawczo-Rozwojowy

dr Anna Klimowska

Katedra i Zakład Toksykologii Wydział Farmaceutyczny

Gdański Uniwersytet Medyczny

dr n. med. Wanda Knopińska-Posłuszny

Oddział Hematologii i Transplantologii Szpiku

Szpitale Pomorskie w Gdyni

dr n. med. Seweryna Konieczna

Klinika Neurologii Rozwojowej UCK GUMed

Zakład Historii i Filozofii Nauk Medycznych

Gdański Uniwersytet Medyczny

Paweł Korolkiewicz

Zakład Toksykologii Klinicznej

Gdański Uniwersytet Medyczny

prof. dr hab. n. med. Wojciech Kosiak

Pracownia Diagnostyki Ultrasonograficznej Kliniki Pediatrii, Hematologii i Onkologii w Gdańsku

prof. dr hab. n med. Anna Krakowiak

Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii z Pododdziałem Toksykologii

Centralny Szpital Kliniczny Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Instytut Medycyny Pracy im prof J. Nofera w Łodzi

student Paweł Krakowiak

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Kolegium Wojskowo-Lekarskie

prof. dr hab. n. med. Romuald Lango

Zakład Kardioanestezjologii

Katedra Anestezjologii i Intensywnej Terapii

Gdański Uniwersytet Medyczny

dr n. med. Agnieszka Lipińska-Ojrzanowska

Oddział Chorób Zawodowych,

Klinika Chorób Zawodowych i Zdrowia Środowiskowego

Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi

Martyna Łukasiewicz

Zakład Toksykologii Klinicznej

Gdański Uniwersytet Medyczny

mgr Ewa Nowak

SP ZOZ Centralny Szpital Kliniczny Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

Centrum Kliniczno-Dydaktyczne

Pracownia Diagnostyki Toksykologicznej

Jan Odyniec

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Wydział Psychologii i Kognitywistyki

mgr Marta Odyniec

Pabianickie Centrum Medyczne

dr Monika Ostrogórska

Katedra Radiologii Collegium Medicum

Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

dr hab. n. med. Natalia Pawlas, prof. ŚUM

Katedra i Zakład Farmakologii

Wydział Nauk Medycznych w Zabrzu

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

dr hab. n. med. Katarzyna Plata-Nazar

Katedra i Klinika Pediatrii, Gastroenterologii, Alergologii i Żywienia Dzieci

Gdański Uniwersytet Medyczny

dr n. med. Grażyna Piotrowicz

Oddział Gastroenterologii

Szpital MSWiA w Gdańsku

mgr Anna Pirowicz

Pracownia Diagnostyki Toksykologicznej

SPZOZ Centralny Szpital Kliniczny Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

prof. dr hab. n. med. Dominik Rachoń

Zakład Endokrynologii Klinicznej i Doświadczalnej

Wydział Nauk o Zdrowiu z Instytutem Medycyny Morskiej i Tropikalnej

Gdański Uniwersytet Medyczny

dr n. med. Małgorzata Rak

Instytut Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera w Łodzi

prof. dr hab. med. Marcin Renke

Klinika Chorób Zawodowych, Metabolicznych i Wewnętrznych

Gdański Uniwersytet Medyczny

Łukasz Sein Anand

Katedra Anestezjologii i Intensywnej Terapii

oraz

Zakład Toksykologii Klinicznej

Gdański Uniwersytet Medyczny

Prof. dr hab. n. med. Mariusz Siemiński

Katedra i Klinika Medycyny Ratunkowej

Gdański Uniwersytet Medyczny

mgr Rafał Sikorski

Zakład Pielęgniarstwa Neurologiczno-Psychiatrycznego Wydział Nauk o Zdrowiu z Instytutem Medycyny Morskiej i Tropikalnej Gdański Uniwersytet Medyczny

Oddział Rehabilitacji Neurologicznej

Szpital św. Wincentego a Paulo Szpitale Pomorskie Sp. z o.o., Gdynia

Oddział Rehabilitacyjny dla Uzależnionych od Substancji Psychoaktywnych

Centrum Leczenia Uzależnień „Zapowiednik” w Opaleniu

prof. dr hab. n. o zdr. Emilia Sitek

Zakład Pielęgniarstwa Neurologiczno-Psychiatrycznego

Wydział Nauk o Zdrowiu z Instytutem Medycyny Morskiej i Tropikalnej

Gdański Uniwersytet Medyczny

Oddział Neurologii Szpital św. Wojciecha

Copernicus Podmiot Leczniczy Sp. z o.o. w Gdańsku

Prof. dr hab. med. Andrzej Skorek

Katedra i Klinika Otolaryngologii

Gdański Uniwersytet Medyczny

prof. dr hab. n. med. Jarosław Sławek

Zakład Pielęgniarstwa Neurologiczno-Psychiatrycznego

Wydział Nauk o Zdrowiu z Instytutem Medycyny Morskiej i Tropikalnej

Gdański Uniwersytet Medyczny

Oddział Neurologii Szpital św. Wojciecha

Copernicus Podmiot Leczniczy Sp. z o.o. w Gdańsku

prof. dr hab. n. med. Wojciech Sobiczewski

I Katedra i Klinika Kardiologii

Gdański Uniwersytet Medyczny

dr n. farm. Karina Sommerfeld-Klatta

Katedra i Zakład Toksykologii, Wydział Farmaceutyczny

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

lek. Janusz Springer

Zakład Prewencji i Dydaktyki

Katedra Nadciśnienia Tętniczego i Diabetologii

Gdański Uniwersytet Medyczny

lek. Karolina Szaruta

Katedra i Klinika Medycyny Ratunkowej

Gdański Uniwersytet Medyczny

mgr Beata Szpiech

Katedra i Zakład Medycyny Sądowej

Wydział Lekarski Gdański Uniwersytet Medyczny

mgr Małgorzata Tomanik

Parenting Paradigm, Home Based Support and Consultation Port Moody

BC, Kanada

Andrzej Urbanik

Katedra Radiologii, Collegium Medicum

Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Anna Walczak

Studenckie Koło Naukowe przy Katedrze i Zakładzie Medycyny Sądowej

Wydział Lekarski Gdański Uniwersytet Medyczny

dr hab. n. med. Wojciech Waldman

Zakład Toksykologii Klinicznej

Gdański Uniwersytet Medyczny

Pomorskie Centrum Toksykologii

prof. dr hab. n. med. Jolanta Walusiak-Skorupa

Klinika Chorób Zawodowych i Zdrowia Środowiskowego,

Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi

dr hab. Bartosz Wielgomas

Katedra i Zakład Toksykologii

Wydział Farmaceutyczny Gdański Uniwersytet Medyczny

prof. dr n. med. Jolanta Wierzba

Zakład Pielęgniarstwa Internistyczno-Pediatrycznego

Klinika Pediatrii, Hematologii i Onkologii

Gdański Uniwersytet Medyczny

lek. Katarzyna Wiśniewska

Ośrodek Profilaktyki i Terapii Uzależnień w Gdyni

dr n. med. Marek Wiśniewski

Zakład Toksykologii Klinicznej

Gdański Uniwersytet Medyczny

Pomorskie Centrum Toksykologii

Prof. dr hab. n. med. Marcin Wojnar

Katedra i Klinika Psychiatryczna

Warszawski Uniwersytet MedycznyPRZEDMOWA

Marek Wiergowski, Jacek Sein Anand

Motto:

Główną nauką płynącą z historii jest to, że ludzkość niczego się nie uczy. (The dominant lesson of history is that mankind is unteachable.)

Winston Churchill

Oddajemy do rąk Czytelników książkę, która w swoim założeniu ma stanowić rzetelne i praktyczne źródło wiedzy na temat wybranych zagrożeń związanych z nadużywaniem alkoholu etylowego. W monografii staraliśmy się omówić podstawowe informacje oparte o fakty, wiedzę naukową oraz doświadczenie autorów. Choć w Polsce ukazują się książki i monografie dotyczące alkohologii i terapii uzależnień, to w większości przypadków dotyczą one aspektów psychologiczno-psychiatrycznych i są adresowane przede wszystkim do tej grupy specjalistów .

W naszej opinii krąg osób potencjalnie zainteresowanych tym tematem jest jednak znacznie szerszy i obejmuje osoby, które na co dzień zajmują się profilaktyką oraz terapią ostrych i przewlekłych zatruć etanolem. Wiedza przekazywana na studiach medycznych w Polsce, a także szkolenia podyplomowe na temat alkoholu etylowego są niestety bardzo fragmentaryczne i w niewystarczający sposób przygotowują lekarzy do diagnostyki oraz terapii pacjentów z problemem alkoholowym. Dzieje się tak pomimo tego, że ponad 200 chorób jest bezpośrednio związanych z nadużywaniem etanolu, a około 3 miliony osób rocznie umiera przedwcześnie z powodu jego nadmiernego spożywania.

W treści podręcznika znajdziecie Państwo zróżnicowane obszary tematyczne: od pojęć podstawowych (definicje, historia, właściwości, epidemiologia etanolu) po treści znacznie bardziej specjalistyczne. Zdajemy sobie sprawę z tego, iż zebrane w monografii informacje stanowią tylko niewielki fragment wiedzy z tego obszaru i dlatego nie wykluczamy, że w przyszłości będziemy chcieli uzupełnić podręcznik o nowe, aktualne informacje. Przykładowo, powszechnie znane wśród dermatologów są zmiany degeneracyjne skóry u osób nadużywających alkoholu etylowego. Są one często bardziej widoczne niż te powodowane paleniem papierosów .

Przy tej okazji chcielibyśmy także bardzo podziękować wszystkim Autorkom i Autorom niniejszego podręcznika, którzy zechcieli podzielić się z nami swoją wiedzą i doświadczeniem. Składamy również serdecznie podziękowania Recenzentowi i Redakcji wydawnictwa za wnikliwe uwagi i cierpliwość w mozolnym tworzeniu manuskryptu.

Piśmiennictwo

1. Langworth R., Churchill by Himself: The Definitive Collection of Quotations, Ebury Press, 2008, s. 28.

2. Anderson P., Guala A., Coloma J., Rozpoznawanie problemów alkoholowych i krótkie interwencje, PHEPA, Parpamedia, Warszawa 2009.

3. Cierpiałkowska L., Chodkiewicz J., Uzależnienie od alkoholu. Oblicza problemu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2020.

4. Wojnar M. (red.), Medyczne aspekty uzależnienia od alkoholu, PARPA, Warszawa 2017.

5. Woydyłło E., Początek drogi. Wykłady psychologa na oddziale odwykowym, Wydawnictwo Akuracik, 2015.

6. Goodman G.D., Kaufman J., Day, D., Weiss R., Kawata A.K., Garcia J.K., Santangelo S., Gallagher C.J., Impact of Smoking and Alcohol Use on Facial Aging in Women: Results of a Large Multinational, Multiracial, Cross-sectional Survey, J Clin Aesthet Dermatol., 2019, 12(8), s. 28–39.WYKAZ SKRÓTÓW

1H MRS – proton magnetic resonance spectroscopy, spektroskopia protonowego rezonansu magnetycznego

AA – Anonimowi Alkoholicy

ACC – anterior cingulate cortex, przednia kora obręczy

ACM – alcohol cardiomyopathy, kardiomiopatia alkoholowa

ACTH – adrenocorticotropic hormone, hormon adrenokortykotropowy

AD – Alzheimer’s disease, choroba Alzheimera

ADH – alkohol dehydrogenase, dehydrogenaza alkoholowa

ADH – hormon antydiuretyczny

ADS – alcoholic disease steatohepatitis, stłuszczeniowa alkoholowa choroba wątroby

AF – migotanie przedsionków

AFL – trzepotanie przedsionków

AH – alcoholic hepatitis, alkoholowe zapalenie wątroby

AHS – Acute Hangover Scale, wieloelementowa skala oparta na punktowej ocenie nasilenia wybranych dolegliwości wchodzących w skład obrazu klinicznego kaca

AKI – ostre uszkodzenie nerek

AKK – alkoholowa kwasica ketonowa

ALD – alcoholic liver disease, alkoholowa choroba wątroby

ALDH – aldehyde dehydrogenase, dehydrogenaza aldehydowa

AlDH – dehydrogenaza aldehydowa

ALS – Advanced Life Support, zaawansowane zabiegi resuscytacyjne

ALT – aminotransferaza alaninowa

AO – aldehyd octowy

APA – American Psychiatric Association, Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne

ARBD – alcohol- related birth defects, wady wrodzone płodu zależne od alkoholu

ARCI – alcohol-related cognitive impairment, zaburzenia poznawcze związane z nadużywaniem alkoholu

ARD – alcohol-related dementia, otępienie związane z nadużywaniem alkoholu

ARDS – acute respiratory distress syndrome, ostry zespół niewydolności oddechowej

ARND – alcohol-related neurodevelopmental disorder, neurorozwojowe zaburzenia zależne od alkoholu

AST – aminotransferaza asparaginowa

AUDIT – Alcohol Use Disorders Identification Test, test rozpoznawania problemów alkoholowych

AWS – Alcohol Withdrawal Syndrome Scale, skala oceny splątania, dzięki której m.in. można oszacować stopień ciężkości AZA i ryzyko rozwoju delirium tremens

AZA – alkoholowy zespół abstynencyjny

BE – Barrett’s esophagus, przełyk Barretta

BMI – body mass index, wskaźnik masy ciała

BrAC – breath alcohol concentration, stężenie etanolu w powietrzu wydychanym

BRTO – balloon-occluded retrograde transvenous obliteration, przezżylna obliteracja wsteczna z zamknięciem balonem

BZD – benzodiazepiny

CAM – Confusion Assessment Methods, skala oceny splątania, dzięki której m.in. można oszacować stopień ciężkości AZA i ryzyko rozwoju delirium tremens

CDT – carbohydrate deficient transferin, ubogowęglowodanowa izoforma transferryny

ChNS – przewlekły zespół wieńcowy

CIWA-Ar – The Clinical Institute Withdrawal Assessment for Alcohol Withdrawal, skala nasilenia alkoholowego zespołu abstynencyjnego

CKK – cukrzycowa kwasica ketonowa

CT – ciśnienie tętnicze

DALY – disability adjusted life-years, lata życia skorygowane niesprawnością

DDA – dorosłe dzieci alkoholików

DSM – Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, diagnostyczny i statystyczny podręcznik zaburzeń psychicznych, zestaw kryteriów diagnostycznych zaburzeń psychicznych opracowywany przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne

EAC – esophageal adenocarcinoma, gruczolakorak przełyku

ECM – extracellular matrix, macierz zewnątrzkomórkowa

ECPW – endoskopowa cholangiopankreatografia wsteczna

ER – endoplasmic reticulum, retikulum endoplazmatyczne

EtG – ethyl glucuronide, glukuronid etylu

EtS – ethyl sulfate, siarczan etylu

EUS – edoscopic ultrasound, ultrasonografia endoskopowa

EVL – edoscopic variceal ligation, endoskopowe opaskowanie żylaków

FA – fatty acids, wolne kwasy tłuszczowe

FAE – fetal alcohol effects, płodowy efekt alkoholowy

FAEE – fatty acid ethyl esters, estry etylowe kwasów tłuszczowych

FAME – FAst MEtabolizer, efekt szybkiego obniżania stężenia etanolu we krwi do nawet 0,3 g/l/godz.

FAS – fetal alcohol syndrome, alkoholowy zespół płodowy

FFP – freshly frozen plasma, świeżo mrożone osocze

FID – flame ionization detector, detektor płomieniowo-jonizacyjny

GABA – kwas ɣ-aminomasłowy

GC – gas chromatography, chromatografia gazowa

GELT – gut-associated lymphoid tissue, tkanka limfatyczna przewodu pokarmowego

GERD – gastroesophageal relux disease, choroba refluksowa przełyku

GGT – γ-glutamylotransferaza (γ-glutamylotranspeptydaza)

GH – hormon wzrostu

GOPP – górny odcinek przewodu pokarmowego

HAA – hemoglobin associated acetaldehyde, addukt aldehydu z hemoglobiną

HBV – hepatitis B virus, wirus zapalenia wątroby typu B

HCC – hepatocellular carcinoma, rak wątrobowokomórkowy

HCV – hepatitis C virus, wirus zapalenia wątroby typu C

HDL – high density lipoprotein, cholesterol dużej gęstości

Hgb – hemoglobina

HHS – holliday heart syndrome, weekendowe zaburzenie rytmu serca

HIF – czynnik indukowany hipoksja

HIV – human immunodeficiency virus, wirus nabytego niedoboru odporności

HRS – zespół wątrobowo-nerkowy

HSC – human stellate cells, ludzkie komórki gwiaździste

HSS – Hangover Symptom Scale, wieloelementowa skala oparta na punktowej ocenie nasilenia wybranych dolegliwości wchodzących w skład obrazu klinicznego kaca

5-HTOL – 5-hydroksytryptofol

HVPG – hepatic venous pressure gradient, gradient ciśnień między żyłą wrotną a żyłą główną dolną

ICD – International Classification of Diseases, Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób

KC – Kupffer cell, komórka Kupffera

KS – Korsakoff syndrome, zespół Korsakowa

LDH – lactate dehydrogenase, dehydrogenaza mleczanowa

LDL – low density lipoprotein, cholesterol niskiej gęstości

LSM – liver stiffness measure, pomiar sztywności wątroby

LTM – long-term memory, pamięć długoterminowa

MA – alkohol metylowy

MALT – mucosa associated lymphoid tissue, tkanka limfatyczna błon śluzowych

MCV – mean cell volume, średnia objętość krwinki

MCV – mean corpuscular volume, makrocytoza

MELD – model of end-stage liver disease, skala MELD

MEOS – microsomal ethanol oxidizing system, układ mikrosomalny utleniający etanol

MET – motivational enhancement therapy, terapia zwiększająca motywację

MLN – mesenteric lymph nodes, węzły chłonne krezki

MR DW – diffusion-weighted magnetic resonance, obrazowanie dyfuzyjne rezonansu magnetycznego

MRCP – magnetic resonance cholangiopancreatography, cholangiopankreatografia rezonansu magnetycznego

MRS – spektroskopia rezonansu magnetycznego

NAA – N-acetyloasparaginian

nAChR – nikotynowe receptory acetylocholiny

NADH – dinukleotyd nikotynoamidoadeninowy

ND-PAE – developmental disorders associated with prenatal alcohol exposure, zaburzenia neurorozwojowe związane z prenatalną ekspozycją na alkohol

NIH – National Institutes of Health, Narodowy Instytut Zdrowia, USA

NMDA – receptory N-metylo-D-asparaginowe

NOS – nitric oxyde synthase, synteza tlenku azotu

NPI – Neuropsychiatric Inventory, Inwentarz Neuropsychiatryczny

NS – niewydolność serca

NSAID – niesteroidowe leki przeciwzapalne

NT – nadciśnienie tętnicze

NZK – nagłe zatrzymanie krążenia

ONSD – optic nerve sheath diameter, średnica osłonki nerwu wzrokowego

OUN – ośrodkowy układ nerwowy

OZA – ostre zatrucie alkoholem

PAD – peripheral arterial disease, choroba tętnic obwodowych

PARPA – Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych

PChN – przewlekła choroba nerek

PCS – Pain Catastrophising Scale, skala katastrofizacji bólu

PDGF – plateled derived growth factor, płytkowy czynnik wzrostu

PET – pozytronowa tomografia emisyjna

PEth – phosphatidyl ethanol, fosfatydyloetanol

PFAE – possible fetal alcohol effects, prawdopodobny płodowy efekt alkoholowy

PLT – płytki krwi

POChP – przewlekła obturacyjna choroba płuc

POCT – point-of-care testing, badania w bezpośrednim kontakcie z osobą badaną

PoCUS – ultrasonografia point-of-care

PP – kępki Peyera

PPAR – peroxisomeproliferatoractivated receptor, receptor aktywowany przez proliferatory peroksysomów

PSC – pancreatic stellate cells, komórki gwiaździste trzustki

RANTES – Regulated upon Activation, Normal T Cell Expressed and Presumably Secreted

ROS – reactiv oxygen species, reaktywna postać tlenu

SA – kwas sialowy

SAMe – S-adenozylometionina

SBP – spontaneous bacterial peritonitis, samoistne bakteryjne zapalenie otrzewnej

SIJ – kwas sialowy apolipoproteiny J

SPINK1 – serine peptidase inhibitor, Kazal type 1, inhibitor proteaz serynowych Kazala typ 1

ST – tachykardia zatokowa

STM – short-term memory, pamięć krótkotrwała

TAA – alkohol tert-amylowy

TBI – traumatic brain injury, urazy mózgu

TCA – trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne

TEE – transesophagal echocardiography, echokardiografia przezprzełykowa

TIPS – transjugular intrahepatic portosystemic shunt, przezszyjna wewnątrzwątrobowa przetoka wrotno-systemowa

TK – tomografia komputerowa

TSF – Twelve-step facilitation, terapia 12 kroków

TTE – transthoracic echocardiography, echokardiografia przezklatkowa

TTP – thrombotic thrombocytopenic purpura, zakrzepowa plamica małopłytkowa

USG – ultrasonography, ultrasonografia

WE – Wernicke encephalopathy, encefalopatia Wernickego

WHO – World Health Organization, Światowa Organizacja Zdrowia

WKS – Wernicke-Korsakoff syndrome, zespół Wernickego-Korsakowa

ŻGD – żyła główna dolna

ZZA – zespół zależności alkoholowej