Anarchia - ebook

Osoby dramatu

BRYTYJCZYCY

Robert Clive, pierwszy baron Clive

1725–1774

Księgowy Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, który dzięki wybitnym talentom wojskowym awansował na gubernatora Bengalu. Przysadzisty, lakoniczny, ale wściekle ambitny i niezwykle energiczny, okazał się bezlitosnym i agresywnym, a przy tym niezwykle skutecznym przywódcą kompanii i jej sił zbrojnych w Indiach. Ten niegdyś zapamiętały uczestnik bójek ulicznych potrafił ocenić przeciwnika, miał talent do wykorzystywania okazji pojawiających się przypadkiem i skłonność do podejmowania ogromnego ryzyka, a jego zuchwałość zapierała dech w piersi. To właśnie on ustanowił polityczną i wojskową supremację Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej w Bengalu, Biharze i Orisie, położył też fundamenty pod rządy brytyjskie w Indiach.

Warren Hastings

1732–1818

Naukowiec i językoznawca, był pierwszym gubernatorem prezydencji Fort William, przewodniczącym Rady Najwyższej Bengalu i de facto pierwszym gubernatorem generalnym Indii od 1773 do 1785 roku. Prosty w obejściu, erudyta, sumienny i poważny pracoholik, uważany za indiofila. W młodości walczył dzielnie z łupieniem Bengalu przez Brytyjczyków. Niemniej jego spór z Philipem Francisem doprowadził do oskarżenia Hastingsa o korupcję, przez co parlament usunął go ze stanowiska. Po długim i bardzo nagłośnionym procesie w końcu w 1795 roku został uniewinniony.

Philip Francis

1740–1818

Polityk irlandzkiego pochodzenia, intrygant polemista, uznawany za autora Listów Juniusa, główny przeciwnik Warrena Hastingsa. Niesłusznie przekonany, że Hastings był źródłem wszelkiej korupcji w Bengalu, miał ambicję zastąpienia go na stanowisku gubernatora generalnego i prześladował go od 1774 roku do śmierci. Ponieważ nie udało mu się zabić go w pojedynku, w którym sam został ranny w żebra, wrócił do Londynu, gdzie jego oskarżenia doprowadziły w końcu do usunięcia ze stanowisk zarówno Hastingsa, jak i prezesa Sądu Najwyższego Elijaha Impeya. Obu w końcu oczyszczono z zarzutów.

Charles Cornwallis, pierwszy markiz Cornwallis

1738–1805

Po kapitulacji sił brytyjskich w Ameryce Północnej, które uległy połączonym siłom amerykańskim i francuskim przy oblężeniu Yorktown w 1781 roku, Cornwallis został zwerbowany przez Brytyjską Kompanię Wschodnioindyjską jako gubernator generalny Indii, by zapobiec podobnym wydarzeniom w tym kraju. Zaskakująco energiczny administrator, wprowadził stałe osadnictwo, które powiększyło dochody kompanii z ziem w Bengalu, i pokonał sułtana Tipu w 1782 roku w czasie trzeciej wojny angielsko-majsurskiej.

Richard Colley, pierwszy markiz Wellesley

1760–1842

Gubernator generalny Indii, który podbił więcej ziem subkontynentu niż Napoleon w Europie. Pogardzał kupieckim duchem Kompanii Wschodnioindyjskiej, słuchał jedynie poleceń przyjaciela, frankofoba Dundasa, przewodniczącego Zarządu Handlu, wykorzystywał wojska kompanii i jej zasoby do prowadzenia z powodzeniem czwartej wojny angielsko-majsurskiej, która zakończyła się zabiciem sułtana Tipu i zniszczeniem jego stolicy w 1799 roku, potem drugiej wojny angielsko-marackiej, która doprowadziła do pokonania armii dynastii Sindiów i Holkarów w 1803 roku. W tym też czasie wyparł ostatnie oddziały francuskie z Indii i umożliwił Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej kontrolę nad większością subkontynentu na południe od Pendżabu.

Pułkownik Arthur Wellesley

1769–1852

Gubernator Majsuru, „główny polityk i oficer wojskowy na Dekanie i południu imperium Marathów”, pomógł pokonać armie Tipu w 1799 roku i Marathów w 1803 roku. Znany później jako książę Wellington.

Gerald, pierwszy wicehrabia Lake

1744–1808

Lord Lake, który chwalił się, że jest potomkiem arturiańskiego bohatera Lancelota z Jeziora, nie był człowiekiem ceniącym dyplomację: „Niech diabli porwą twoją pisaninę!”, krzyczał rzekomo do księgowego armii. „Uważaj, z kim walczysz!”. Choć miał sześćdziesiąt lat i był weteranem wojny siedmioletniej i amerykańskiej wojny o niepodległość, w której bił się przeciwko Waszyngtonowi pod Yorktown, emanował chłopięcym urokiem, błyskiem w niebieskich oczach. Znano go z niesamowitej energii, często bowiem wstawał o drugiej nad ranem, żeby przygotować się do prowadzenia marszu. Był bardzo sprawnym głównodowodzącym wojsk Wellesleya, a w 1803 roku powierzono mu pokonanie armii Marathów w Hindustanie w północnym teatrze operacji.

Edward Clive, pierwszy hrabia Powis

1754–1839

Syn Roberta Clive’a („Clive’a z Indii”) okazał się szczególnie mało inteligentnym gubernatorem Madrasu.

FRANCUZI

Joseph-François Dupleix

1697–1763

Gubernator generalny francuskich placówek w Indiach, który przegrał z młodym Robertem Clive’em wojny karnatackie w południowych Indiach.

Michel Joachim Marie Raymond

1755–1798

Dowódca najemników francuskiego batalionu w Hajdarabadzie.

Generał Pierre Couiller-Perron

1755–1834

Perron był synem prowansalskiego tkacza. Jako dowódca regimentów Sindiów okazał się lepszy od znacznie zdolniejszego Benoît de Boigne’a. Rezydował ze swoimi oddziałami kilkaset kilometrów na południowy wschód od Delhi w potężnej twierdzy w Aligarh, ale w 1803 roku zdradził swoich ludzi w zamian za otrzymaną od Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej obietnicę pozwolenia na pozostanie w Indiach i życie ze zgromadzonych oszczędności.

MOGOŁOWIE

Alamgir Aurangzeb

1618–1707

Nieokrzesany purytański władca imperium Mogołów, gubernator Dekanu. Jego bezwzględna walka z wyznawcami innych religii początkowo przyniosła Mogołom absolutną dominację, by w końcu stać się przyczyną ich klęski. Alamgir zraził do siebie hindusów, a zwłaszcza sprzymierzonych z nim radźputów, co wraz z jego fanatyzmem religijnym przyśpieszyło upadek imperium po jego śmierci.

Muhammad Śah Rangila

1702–1748

Zniewieściały mogolski esteta, którego administracyjna beztroska i brak talentów militarnych w 1739 roku doprowadziły do klęski w bitwie pod Karnalem z Persem, Nadirem Śahem. Nadir Śah złupił mogolskie Delhi, zabrał ze sobą Pawi Tron ozdobiony legendarnym brylantem Koh-i-Noor. Wrócił do Persji, zostawiwszy Muhammada Śaha jako bezwolnego władcę z pustym skarbcem, a imperium Mogołów, którego rozpad był nieunikniony, na skraju bankructwa.

Ghazi ud-Din, Imad ul-Mulk

1736–1800

Nastoletni megaloman, wnuk Nizama ul-Mulka, pierwszy nizam Hajdarabadu. Zwrócił się najpierw przeciwko swemu patronowi Safdarowi Dźangowi i pokonał go w 1753 roku, potem oślepił, uwięził i w końcu w 1754 roku zamordował swego władcę Ahmada Śaha. Osadził na tronie Alamgira II, po czym usiłował schwytać i zabić jego syna Śaha Alama, a w 1759 roku zorganizował udany zamach na własnego marionetkowego cesarza. Uciekł z Delhi po dojściu do władzy Afgańczyka Nadżiba ud-Dauli, który okazał się sprawnym gubernatorem tego miasta.

Alamgir II

1699–1759

Syn cesarza Dżahandara Śaha i ojciec Śaha Alama II, został wyciągnięty z „klatki salatina” i osadzony na cesarskim tronie jako marionetka przez Imada ul-Mulka w 1754 roku, po to jedynie, by kilka lat później, w 1759 roku, zginąć z jego polecenia w zamachu w Feroz Śah Kotli.

Śah Alam II

1728–1806

Przystojny i utalentowany książę mogolski, którego przez całe życie prześladował pech, ale który zwalczał go z wyjątkową determinacją i szczęśliwie wychodził z przerażających opresji. Jako chłopiec był świadkiem wjazdu Nadira Śaha do Delhi i złupienia przez niego miasta. Później udało mu się wyjść cało z zamachu zorganizowanego przez Imada ul-Mulka i przeżył powtarzające się regularnie potyczki z Clive’em. Walczył z Brytyjską Kompanią Wschodnioindyjską pod Patną i Buksarem, obdarował Clive’a diwani w Allahabadzie i postawił się Warrenowi Hastingsowi, kiedy wyruszył w drogę powrotną do Delhi. Wraz z mirzą Nadżafem Chanem mimo przeciwności próbował odbudować imperium przodków i byłoby mu się to udało, gdyby nie przedwczesna śmierć tego ostatniego genialnego generała Mogołów. W końcu został napadnięty i oślepiony przez byłego faworyta Ghulama Kadira. Mimo klęsk i niepomyślnych zdarzeń nigdy się nie poddawał i tylko na krótko – po gwałcie dokonanym na jego rodzinie i oślepieniu przez Rohillów – pozwolił sobie na rozpacz. W najbardziej niesprzyjających okolicznościach, w czasach anarchii, jego dwór był ostoją wysokiej kultury, sam pisał wyrafinowaną poezję i stał się mecenasem poetów, uczonych i artystów.

NAWABOWIE

Aliwardi Chan, nawab Bengalu

1671–1756

Aliwardi Chan, pochodzenia arabsko-afszarsko-turkmeńskiego, w 1740 roku doszedł do władzy w Bengalu, najbogatszej prowincji imperium Mogołów, dzięki udziałowi w przewrocie wojskowym finansowanym i przygotowanym przez nadzwyczaj możną i wpływową rodzinę bankierską Dźagat Seth. Kochał koty, był smakoszem, wieczory wypełniał najchętniej dobrym jedzeniem, lekturą i gawędami. Po pokonaniu przez niego Marathów Murśidabad stał się ośrodkiem stabilnym politycznie i gospodarczo, oazą spokoju i dobrobytu wśród anarchii towarzyszącej upadkowi Mogołów, a dwór Aliwardiego Chana olśniewał szyicką kulturą.

Siradź ud-Daula, nawab Bengalu

1733–1757

Wnuk Aliwardiego Chana. Jego ataki na placówki Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej w Kasimbazarze i Kalkucie sprowokowały Anglików do podboju Bengalu. Ani jedno z wielu ówczesnych źródeł – perskich, bengalskich, mogolskich, francuskich, holenderskich czy angielskich – nie poświęca Siradźowi dobrego słowa. Według Jeana Lawa, politycznego sprzymierzeńca Siradźa, „jego reputacja była beznadziejnie zła”. Jednak najbardziej krytyczny portret nawaba odmalował jego kuzyn Ghulam Hussain Chan, zbulwersowany postępkami mocodawcy określanego jako seryjny biseksualny gwałciciel i psychopata: „Jego charakter był mieszaniną prostactwa i rozwiązłości” – napisał.

Mir Dżafar, nawab Bengalu

ok. 1691–1765

Niewykształcony arabski najemnik pochodzący z miasta Nedżef z szyickim sanktuarium, który miał swój udział w wielu najważniejszych zwycięstwach Aliwardiego nad Marathami, a w 1756 roku z rozkazu Siradźa ud-Dauli poprowadził skuteczny atak na Kalkutę. Przystąpił do spisku uknutego przez Dźagat Seth, by zastąpić na stanowisku Siradźa ud-Daulę, i wkrótce został marionetkowym władcą Bengalu, bo taki był kaprys Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Robert Clive trafnie opisuje go jako „księcia o niewielkich możliwościach”.

Mir Kasim, nawab Bengalu

?–1763

Mir Kasim bardzo różnił się od swojego niesumiennego i niewykształconego teścia Mira Dżafara. Pochodził z arystokratycznej perskiej rodziny, urodził się w posiadłości ojca niedaleko Patny. Skromnej postury, z niewielkim doświadczeniem wojskowym, był jednak młody, zdolny, inteligentny i przede wszystkim zdeterminowany. W porozumieniu z kompanią zorganizował spisek i w 1760 usunął ze stanowiska nieudolnego Mira Dżafara. Zdołał stworzyć państwo z nowoczesną piechotą i rządził nim żelazną ręką. Ale po trzech latach wdał się w konflikt z kompanią i w 1765 roku resztki jego wojsk zostały ostatecznie pokonane w bitwie pod Buksarem. Sam Mir Kasim uciekł na zachód i umarł w biedzie niedaleko Agry.

Szudża ud-Daula, nawab Oudhu

1732–1774

Szudża ud-Daula, syn mogolskiego wielkiego wezyra Safdara Dźanga i jego następca jako nawab Oudhu, był prawdziwym olbrzymem. Ponad dwa metry wzrostu, z nasmarowanymi oliwą wąsami, które sterczały mu z twarzy niczym para rozpostartych orlich skrzydeł, dysponował niesłychaną siłą fizyczną. W 1763 roku miał już najlepsze lata za sobą, nadal jednak był zadziwiająco krzepki – potrafił podobno ciosem szabli uciąć bawołowi łeb czy unieść naraz dwóch oficerów, po jednym w każdej ręce. Jego wadami były arogancja, wybujała ambicja, wyniosłość, bardzo wysokie mniemanie o sobie oraz przesadne przekonanie o własnych umiejętnościach, co zwróciło uwagę wytwornego intelektualisty Ghulama Hussaina Chana, który uważał go za nieodpowiedzialnego i tyleż głupiego, ile zuchwałego. Szudża, jak napisał, „był równie dumny, jak prymitywny...”. W bitwie pod Buksarem w 1765 roku pokonały go wojska kompanii, ale został przywrócony przez Clive’a na tron Oudhu i rządził do końca życia jako bliski sprzymierzeniec Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej.

ROHILLOWIE

Nadżib Chan Jusufzai, Nadżib ud-Daula

?–1770

Były handlarz koni z plemienia pasztuńskich Jusufzai, dowódca jazdy u Mogołów, który zdezerterował do Ahmada Śaha Durraniego podczas jego inwazji w 1757 roku. Z nadania Ahmada Śaha został gubernatorem Delhi. W ostatnich latach kariery osiadł w tytularnej stolicy Nadźibabadzie niedaleko Saharanpuru i mieszkał tam aż do śmierci w 1770 roku.

Zabita Chan Rohilla

?–1785

Wódz z rodziny Rohillów, który walczył pod Panipatem i wielokrotnie buntował się przeciwko Śahowi Alamowi. Był synem Nadżiba ud-Dauli i ojcem Ghulama Kadira.

Ghulam Kadir Chan Rohilla

ok. 1765–1787

Ghulam Kadir był synem Zabity Chana Rohilli. Został schwytany przez Śaha Alama po upadku Ghausgahru w 1772 roku i zabrany z powrotem do Delhi, gdzie był wychowywany jak książę w Ogrodach Kudsia. Niektóre źródła wskazują, że stał się ulubieńcem Śaha Alama i być może nawet jego kochankiem. W 1787 roku, niewykluczone, że z zemsty za zniewagi, których doznał, zaatakował Delhi, splądrował Czerwony Fort, torturował i gwałcił służbę oraz oślepił Śaha Alama. Został w końcu pochwycony i zamęczony na śmierć przez oddziały Marathów Mahadadźiego Sindii.

Hajdar Ali

?−1782

Oficer majsurskiej armii, który w 1761 roku obalił radżę Wodejara z Majsuru i przejął władzę w jego pałacu. Obserwując francuską taktykę walki, opanował sztukę prowadzenia nowoczesnych działań wojennych przy użyciu piechoty. Był zawziętym przeciwnikiem Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, a największe zwycięstwo nad nią odniósł wraz z synem, sułtanem Tipu, w bitwie pod Pollilurem w 1780 roku.

Sułtan Tipu

1750−1799

Sułtan wojownik z Majsuru, który pokonał wojska Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej w kilku kampaniach. Najważniejszą z nich była bitwa pod Pollilurem w 1780 roku, w której walczył u boku ojca Hajdara Alego. Następcą ojca został w 1782 roku, rządził bardzo sprawnie i z dużą wyobraźnią w czasach pokoju, ale nadzwyczaj brutalnie w trakcie wojny. Został zmuszony do scedowania połowy królestwa na rzecz potrójnego sojuszu lorda Cornwallisa z Marathami i Hajdarabadem w 1792 roku. Zginął pokonany przez lorda Wellesleya w 1799 roku.

MARATHOWIE

Ćhatrapati Śiwadźi Bhonsle

?−1680

Dowódca wojenny Marathów, który z pozostałości sułtanatu Adilów Śahów Bidźapuru na Dekanie wykroił sobie królestwo, a potem walczył z imperium mogolskim, które podbiło Bidźapur w 1686 roku. Stał się nemezis cesarza Aurangzeba. Budował forty, stworzył marynarkę wojenną i dokonywał wypadów w głąb terytorium Mogołów. Został ukoronowany jako Ćhatrapati, „Pan Parasola”, podczas dwóch następujących po sobie ceremonii koronacyjnych w Raigadzie w 1674 roku.

Nana Fadnavis

1742−1800

Mąż stanu i peśwa znany jako „maracki Machiavelli”. Jeden z pierwszych zdał sobie sprawę z zagrożenia, jakie stanowiła dla Indii Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska, i usiłował zawrzeć potrójny sojusz z Hajdarabadem i sułtanem Majsuru, żeby ją wyprzeć z kraju, ale nie udało mu się doprowadzić tego pomysłu do końca.

Tukodźi Holkar

1723–1771

Energiczny wódz Marathów, który przeżył bitwę pod Panipatem i stał się poważnym rywalem Mahadadźiego Sindii w północnych Indiach.

Mahadadźi Sindia

1730–1794

Wódz Marathów i mąż stanu, począwszy od 1770 roku, przez dwadzieścia lat najpotężniejszy władca w północnym Hindustanie. Ciężko ranny w bitwie pod Panipatem w 1761 roku, utykał przez resztę życia i bardzo utył, niemniej był przenikliwym politykiem, który w roku 1771 wziął pod swoje skrzydła Śaha Alama i zmienił Mogoła w marionetkę Marathów. Stworzył silną, nowoczesną armię i powierzył jej dowództwo Sabaudczykowi generałowi Benoît de Boigne’owi. Pod koniec jego życia rywalizacja z Tukodźim Holkarem i jednostronny pokój z Brytyjską Kompanią Wschodnioindyjską zawarty na podstawie traktatu z Salbai bardzo podkopały jedność Marathów i stworzyły warunki do ostatecznego zwycięstwa kompanii nad Marathami dziewięć lat po jego śmierci.

Peśwa Badźi Rao II

1775–1851

Ostatni peśwa imperium Marathów, który rządził w latach 1795–1818. Kiedy po raz pierwszy zasiadł na tronie, był drobnym, nieśmiałym i niepewnym siebie dwudziestojednoletnim młodzieńcem, z delikatnym podbródkiem i meszkiem nad górną wargą. Szybko okazało się, że utrzymanie jedności najróżniejszych frakcji, które stanowiły fundament jego władzy, zupełnie go przerasta. W 1802 roku podpisał w Vasai traktat z Brytyjską Kompanią Wschodnioindyjską, co doprowadziło do ostatecznego rozwiązania konfederacji Marathów.

Daulat Rao Sindia

1779–1827

Kiedy Mahadadźi Sindia w 1794 roku umarł, jego następca Daulat Rao miał zaledwie piętnaście lat. Chłopiec odziedziczył wspaniałą armię wyszkoloną przez Benoît de Boigne’a dla jego poprzednika, ale nie wykazywał talentu ani wyobraźni, żeby ją właściwie wykorzystać. Jego rywalizacja z Holkarami i porażka w utworzeniu wspólnego frontu przeciwko Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej doprowadziły do katastrofalnej drugiej wojny angielsko-marackiej w 1803 roku, co dało Brytyjczykom w Indiach nieograniczoną władzę i utorowało im drogę do utworzenia Indii Brytyjskich.

Dźaswant Rao Holkar

1776–1811

Dźaswant Rao był nieślubnym synem Tukodźiego Holkara. Ten wybitny dowódca wojenny był mniej biegły w dyplomacji. Najpierw pokonał Sindię, a w następnym roku zmusił go do poddania się, co doprowadziło do nieodwracalnego podziału konfederacji Marathów. Wskutek tego do końca 1803 roku w ręce Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej wpadła większość Hindustanu.