Anatomia człowieka. Repetytorium - ebook

PRZEDMOWA

Anatomia człowieka jest nauką podstawową zajmującą szczególne miejsce w wykształceniu lekarza i innych przedstawicieli zawodów medycznych. Jest to przedmiot trudny, wymagający wiele pracy i wysiłku, ale zarazem fascynujący i niezbędny w praktyce. Cytując prof. W. Łasińskiego z przedmowy do wydania XIII podręcznika Bochenka: „Jak mawiał prof. Reicher, anatomii trzeba się uczyć całe życie, bo często tego, czego uczyliśmy się parę lat temu, już nie pamiętamy. Anatomia może być nauką samodzielną, może też być służebną dla innych dziedzin medycyny. Może więc istnieć bez kliniki, jednak nauki kliniczne bez niej się nie obejdą”.

Mnogość literatury anatomicznej dostępnej obecnie na rynku wydawniczym z jednej strony ułatwia dostęp do wiedzy, z drugiej zaś uniemożliwia łatwe zestawienie najważniejszych faktów. Tom niniejszy powstał na podstawie jednego z najznamienitszych podręczników anatomii, autorstwa Bochenka i Reichera. Jest próbą usystematyzowania i zebrania najważniejszych zagadnień w jedną całość, stanowiąc tym samym zaktualizowany podręcznik oraz repetytorium dla studentów różnych kierunków medycznych.

Należy przy tym pamiętać, że niniejsze opracowanie wolne jest od zagadnień z zakresu historii anatomii, szczegółowych opisów histologicznych. embriologicznych czy wyczerpujących opisów struktury i wielu ilustracji, po które warto jednak sięgać do tomów i wydań wcześniejszych.

Zespół redakcyjny czuje się niezwykle zaszczycony powierzeniem mu opracowania niniejszego tomu. Możemy w ten sposób dołożyć małą cegiełkę do tego pomnika kultury narodowej, jakim jest podręcznik Adama Bochenka i Michała Reichera.

Redaktorzy naukowi1. OSTEOLOGIA

ANATOMIA JAKO NAUKA I JEJ STOSUNEK DO NAUK POKREWNYCH

Anatomia jest nauką o budowie i kształcie żywego ustroju. Posługuje się ona jako metodą badania rozcinaniem, dzieleniem ustroju na poszczególne części. Toteż od tej starej i zasadniczej metody pracy powstała nazwa anatomii, gdyż grecki wyraz anatemnein oznacza rozcinać, rozczłonkowywać. Metoda preparowania, choć zasługuje na największe uznanie, nigdy nie była celem samym w sobie, tylko środkiem, i to jednym z wielu, prowadzącym do celu. Nie możemy jednak zadowolić się wyłącznie wynikami preparowania martwego ciała człowieka. Celem anatomii jest poznanie i zrozumienie budowy żywego ciała. Toteż informacje anatomiczne, jakie uzyskujemy drogą badań przyżyciowych (badanie kliniczne, wizualna dokumentacja zabiegów chirurgicznych, obrazowanie), w zasadniczy sposób uzupełniają nasze wiadomości uzyskane przez sekcję zwłok. Uczą nas one budowy i czynności ciała przez stosowanie takich metod, jak: badanie fizykalne - opukiwanie, oglądanie, obmacywanie czy osłuchiwanie oraz metody obrazowe (RTG, TK, RM, USG i in.) i techniki endoskopowe.

Ukształtowane części, z których składa się ciało, nazywamy też narządami, czyli organami, a anatomia przedstawia ciało jako jednorodny zespół narządów, czyli organizm albo ustrój. Anatomia zajmuje się ustrojem rozwiniętym lub prawie rozwiniętym, żywym i martwym. Rozwój u niższych organizmów odbywa się wewnątrz osłonek jajowych, a u człowieka i większości ssaków, jak również u pewnej liczby innych zwierząt, w łonie matki. Badanie tych stosunków rozwojowych jest zadaniem embriologii (embryon = zarodek, logos = wiedza) lub ontogenii (on = istota, genesis = powstanie). Ontogenia, czyli historia rozwoju osobniczego, ma zasięg większy niż embriologia, gdyż bada rozwój jednostki od zapłodnionej komórki jajowej począwszy aż do ukończenia wzrastania, a więc obejmuje rozwój okresu płodowego i dziecięcego. Embriologia i ontogenia wraz z anatomią tworzą morfologię (morfę = postać), naukę, która ma na celu poznanie budowy zewnętrznych form ustrojów żywych i ich części składowych, tj. narządów. Przedmiotem badań anatomii mogą być wszelkie postacie ustrojów żywych, jak: rośliny, zwierzęta i człowiek. Mamy zatem: anatomię roślin (fitotomię), anatomię zwierząt (zootomię) i anatomię ludzką (antropotomię).

Anatomia przedstawia wyniki swych badań opisowo, stąd nazwa anatomii opisowej. To samo dotyczy i ontogenii, a więc całej morfologii. Istotne jest porównywanie poszczególnych stadiów rozwoju między sobą i ze stanem ostatecznego wykształcenia. Porównanie jeszcze bardziej przybiera na znaczeniu, kiedy zestawimy ze sobą anatomię i ontogenię zwierząt niższych i wyższych wraz z człowiekiem. Jest to zadanie anatomii porównawczej. Dzięki temu poznajemy pokrewieństwo rodowe postaci zwierzęcych z człowiekiem, co stanowi przedmiot historii rozwoju rodowego, czyli filogenii (fylon = pień). Nauka ta opiera się na teorii ewolucji Darwina, która głosi, że wszystkie ustroje obecnie żyjące powstały przez powolne przemiany z organizmów pierwotnych. Uzyskane z poznania rozwoju osobniczego (ontogenezy) i rozwoju rodowego (filogenezy) spostrzeżenia uzupełniają się nawzajem, gdyż, jak to w swym prawie biogenetycznym stwierdził Haeckel, rozwój osobniczy przedstawia niejako skrócone powtórzenie rozwoju rodowego. Jest to poważne uproszczenie, choć w ogólnych zarysach słuszne. Nauki morfologiczne tworzą podwaliny fizjologii (fysis = natura, przyroda), która dąży do poznania czynności ustroju i jego narządów. Morfologia i fizjologia razem tworzą naukę o ustroju żywym, biologię (bios = życie) w szerokim znaczeniu tego słowa. Nauka o budowie człowieka interesuje nas z punktu widzenia teoretycznego poznania, ściśle naukowego, i z punktu widzenia praktycznego. Znajomość budowy żywego człowieka stwarza podstawę do postępowania lekarza i jest warunkiem zrozumienia czynności ustroju, a znajomość prawidłowej budowy i czynności - warunkiem do poznania zjawisk chorobowych, którymi zajmuje się patomorfologia i patofizjologia. Dopiero na podstawie dokładnej znajomości stosunków prawidłowych możemy zakreślić granice „normy” i wskazać to, co jest objawem nieprawidłowym, chorobowym, czyli patologicznym.

Badanie materiału anatomicznego może się odbywać w różny sposób. Ustrój możemy różnicować według poszczególnych narządów i tkanek, łączyć je w jednostki wyższego rzędu, w układy narządów i tkanek, i te kolejno rozpatrywać. Jest to zadanie anatomii systematycznej. Narządy i tkanki łączymy w układy zależnie od ich czynności, rozwoju czy wreszcie z punktu widzenia anatomii porównawczej. Tkanki, jak uczy historia rozwoju osobniczego (histogeneza), są zbudowane z poszczególnych komórek. Nauka o komórce, czyli cytologia (kytos = komórka), nauka o tkankach, czyli histologia (histos = tkanina) i mikroskopowa anatomia narządów stanowią anatomię mikroskopową w przeciwieństwie do anatomii makroskopowej, gołym okiem badającej ustrój.

Anatomia topograficzna zajmuje się więc zgrupowaniem oraz przestrzennym położeniem narządów i układów w poszczególnych okolicach ciała. Pierwotnie, gdy skupiona była na okolicach ciała ważnych z chirurgicznego punktu widzenia, nosiła nazwę anatomii chirurgicznej. Obecnie wobec gwałtownego rozwoju metod przyżyciowego badania i obrazowania indywidualnej anatomii i czynności ludzkiego ciała oraz rosnącego zakresu inwazyjnych interwencji medycznych przekształciła się w anatomię kliniczną.

Wreszcie rozpatrywanie i opis powierzchni ciała jest przedmiotem anatomii plastycznej lub artystycznej, nieodzownej dla artysty plastyka w jego twórczości. Nauka ta bada proporcje ciała, stara się poznać i zrozumieć rzeźbę powierzchni żywego ustroju, plastycznie uformowaną pod sprężystą skórą przez głębiej leżące warstwy. Lekarzowi poznawanie anatomii powierzchniowej daje sposobność wykształcenia jego zmysłu obserwacyjnego i jest niezbędne w fizykalnym badaniu chorego i wykonywaniu wielu małoinwazyjnych zabiegów.

Człowiek wszystkich ludów i ras wykazuje tę samą zasadniczą, charakteryzującą go budowę ciała, a jednak mimo to nie znamy na ogól dwóch osób o jednakowej budowie. Tak samo jak nie spotykamy dwóch takich samych twarzy, jak każdy mózg inaczej myśli, jak różnimy się charakterami, jak różnie reagują nasze temperamenty, tak samo różni są ludzie pod względem swej budowy wewnętrznej. Choć każdy człowiek ma parę nerek, jednak u jednego leżą one nieco wyżej, u drugiego - nieco niżej. Choć w klatce piersiowej każdego bije serce, u jednego jest ono bardziej wydłużone i ustawione bardziej pionowo, u drugiego - bardziej poszerzone i ustawione bardziej skośnie. Zmienność jest zasadniczą właściwością budowy żywego ustroju, tak że należy mówić o anatomii indywidualnej lub osobniczej. Zdobycie takiej wiedzy anatomicznej jest w toku diagnostyki celem każdego lekarza, zanim przystąpi do leczenia powierzonego mu chorego człowieka. Do zdobywania takiej wiedzy przygotowuje uniwersyteckie nauczanie anatomii na podstawie syntetycznego obrazu budowy ciała ludzkiego stworzonego w oparciu o wiedzę zebraną przez generacje anatomów, o tysiące badań sekcyjnych i wyniki obserwacji, obrazowania i badania tysięcy osobników żywych.

PLAN BUDOWY CIAŁA LUDZKIEGO

Człowiek, podobnie jak większość kręgowców, jest zbudowany do pewnego stopnia symetrycznie; płaszczyzna pośrodkowa (planum medianum., midsagittal plane) dzieli ustrój na dwie symetryczne połowy, antymery (anty = przeciw, meros = część), prawą i lewą, które są przeważnie zwierciadlanym odbiciem jedna drugiej. Innego rodzaju jest zróżnicowanie wzdłuż długiej, głównej osi ciała. Stwierdzamy tu budowę segmentalną. Występuje ona już wcześnie w rozwoju osobniczym zarodka w postaci praczłonów. Tego rodzaju jest zróżnicowanie kośćca (kręgów i żeber), mięśni, skóry, naczyń i nerwów. W późniejszych okresach rozwojowych segmentacja ta do pewnego stopnia zaciera się, np. mięśnie segmentalne łączą się w wyższe jednostki, segmentalne nerwy tworzą sploty. To pierwotne rozczłonkowanie zachowane jest najlepiej w kręgosłupie i klatce piersiowej (żebra, mięśnie, nerwy, tętnice i żyły międzyżebrowe). Segmentalne odcinki ciała następujące po sobie wzdłuż osi nazywamy metamerami.

Ryc. 1. Przykład budowy metamerycznej i antymerycznej. Schemat. Odcinek tylnej ściany klatki piersiowej widziany od przodu. Metamery: a – b – c; a₁ – b₁ – c₁; antymery: a – a₁; b – b₁; c – c₁.

Układy narządów

Narządy ciała zbudowane z różnego rodzaju tkanek łączą się w jednostki wyższego rzędu, w układy narządów, które anatomia rozpatruje systematycznie. Odróżniamy następujące układy narządów:

1. Układ szkieletowy (systema skeletale), zbudowany z kości, stawów i więzadeł, stanowi bierny układ ruchu, a poza tym służy między innymi za osłonę i podporę części miękkich ciała. Nauka o kościach (osteologia), stawach (artrologia) i więzadłach (syndesmologia) stanowi pierwszy dział anatomii systematycznej.

2. Układ mięśniowy (systema musculorum) składa się z mięśni, które kurcząc się, przeważnie pod wpływem naszej woli, powodują ruchy kośćca. Układ ten stanowi czynny aparat ruchu. Dalszym więc działem anatomii jest nauka o mięśniach szkieletowych (miologia).

3. Układ trawienny (pokarmowy, systema digestorium) składa się z przewodu pokarmowego (jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelita), wielkich gruczołów jamy brzusznej (wątroba, trzustka) i innych narządów, takich jak język, zęby itd. Przetwarza on pobrane pożywienie na substancje niezbędne do przemiany materii.

4. Układ oddechowy (systema respiratorium) składa się z dróg oddechowych (jama nosowa, gardło, krtań, tchawica, oskrzela) i z właściwego narządu oddechowego - płuc. Doprowadza on tlen do krwi i usuwa dwutlenek węgla.

5. Układ moczowo-płciowy (systema urogenitale). Narządy moczowe i narządy płciowe wiążą się z sobą swym pochodzeniem oraz niektórymi wspólnymi częściami i z tego względu pomimo różnorodności czynnościowej możemy je połączyć w jeden układ. Zadanie narządu moczowego (nerki i drogi moczowe) polega na utrzymywaniu płynów ustrojowych w stałym składzie; fizjologicznym tego wyrazem jest usuwanie z ustroju zbędnych i szkodliwych substancji, w tym głównie produktów metabolizmu aminokwasów. Narządy płciowe (gruczoły płciowe i ich drogi odprowadzające), wytwarzając komórki płciowe męskie (plemniki) i żeńskie (jaja), służą do zachowania gatunku. Narządy płciowe są jedynym układem ustroju, który służy temu celowi, gdy tymczasem wszystkie inne narządy mają zadanie zachowania życia osobniczego.

6. Układ wewnątrzwydzielniczy (systema endocrinum, endon = wewnątrz, krino = wydzielam), hormonalny, w tym jego część - układ dokrewny. Składa się z gruczołów w postaci całych narządów, wyspecjalizowanych komórek lub tkanek wydzielających substancje hormonalne. Wyróżnia się neurohormony, hormony miejscowe oraz te wydzielane w układzie dokrewnym (tarczyca, przysadka, nadnercza i inne), które swą wydzielinę oddają bezpośrednio do krwi i chłonki. Z tego też powodu gruczoły dokrewne łączymy w jeden układ, choć różnią się między sobą powstaniem, budową i czynnością. Działanie ich wywiera głęboki wpływ na funkcjonowanie ustroju i jest ściśle skoordynowane.

Naukę o narządach układu pokarmowego, oddechowego, moczowo-płciowego i wewnątrzwydzielniczego obejmujemy wspólną nazwą nauki o trzewach (splanchnologia; splanchna = trzewa).

7. Układ sercowo-naczyniowy (systema cardiovasculare) składa się z układu krwionośnego (serce i naczynia krwionośne: tętnice, żyły, naczynia włosowate) i limfatycznego (naczynia chłonne, śledziona i narządy limfatyczne). Układ krwionośny (systema sanguiferum) rozprowadza krew, zawierającą składniki odżywcze i tlen, po całym ustroju, doprowadzając ją do niemal każdego narządu. Krew odprowadza również z tych narządów wytwory przemiany materii. Układ chłonny (limfatyczny, systema lymphaticum) drenuje przestrzenie międzykomórkowe oraz odprowadza niektóre składniki odżywcze z układu pokarmowego do krwi. Nauka o sercu to kardioanatomia, a nauka o układzie naczyń z dawna nosi nazwę angiologii (angeion = naczynie).

8. Układ nerwowy (systema nervosum) składa się z układu nerwowego ośrodkowego (systema nervosum centrale), w którym odróżniamy mózgowie i rdzeń kręgowy, oraz układu nerwowego obwodowego (systema nervosum periphericum), do którego zaliczamy nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe i ich zwoje. Układ nerwowy mózgowo-rdzeniowy reguluje stosunek człowieka do świata zewnętrznego (np. pracę mięśni szkieletowych lub czucie powierzchniowe); z punktu widzenia czynnościowego możemy więc go nazwać układem somatycznym, w przeciwieństwie do układu wegetatywnego, czyli autonomicznego. Układ autonomiczny reguluje głównie czynność narządów wewnętrznych (np. wydzielanie gruczołów czy pracę mięśniówki gładkiej trzew i naczyń krwionośnych). W skład układu nerwowego autonomicznego (systema nervosum autonomicum) wchodzi pień współczulny (truncus sympathicus) oraz nerwy obwodowe i ich zwoje, a poza tym komórki i włókna wegetatywne (podobnie jak komórki i włókna somatyczne) znajdujące się w mózgowiu i rdzeniu kręgowym oraz ich nerwach obwodowych. Układ autonomiczny dzielimy na część współczulną (pars sympathica) i część przywspółczulną (pars parasympathica), przeważnie o przeciwnym działaniu. Naukę o układzie nerwowym nazywano dawniej neurologią (neuron = powrózek, ścięgno, nerw). Dziś nazwa ta zarezerwowana jest dla dyscypliny klinicznej. Całość wiedzy o układzie nerwowym najlepiej po polsku oddaje termin „neurobiologia”, stanowiący odpowiednik angielskiego terminu „neuroscience”. Pokraczny termin „neuronauka” nie powinien być stosowany.

9. Narządy zmysłów (organa sensuum) i powłoka wspólna (integumentum commune) odbierają wrażenia i bodźce świata zewnętrznego, które drogą nerwów dochodzą do mózgu i zostają w nim uświadomione; z obrazów tych wytwarza się nasz świat pojęciowy. Naukę o zmysłach nazywamy estezjologią (aisthesis = odczuwanie). Powłoka wspólna - osłona pokrywająca całą powierzchnię ciała - składa się z powłoki właściwej, czyli skóry (cutis s. derma) i jej wytworów: włosów (pili), paznokci (ungues) oraz gruczołów skóry (glandulae cutis). Do nich należą głównie gruczoły potowe (gll. sudoriferae), gruczoły łojowe (gll. sebaceae) oraz gruczoł sutkowy (gl. mammaria), czyli sutek (mamma) albo gruczoł mlekowy. Czynność skóry jest wielostronna. Do jej najważniejszych zadań należą: 1) biologiczna i mechaniczna ochrona tkanek i narządów głębiej położonych, 2) odbieranie i przewodzenie bodźców ze środowiska zewnętrznego przez liczne receptory (narządy odbiorcze) w niej zawarte, 3) współdziałanie w gospodarce cieplnej i wodnej ustroju, 4) czynność wydzielnicza, wydalnicza i resorpcyjna, 5) współdziałanie w procesach odpornościowych.

Okolice ciała

Na powierzchni ciała odróżniamy poszczególne pola, które anatomia nazywa okolicami ciała (regiones corporis). Granice ich określa głównie zrąb kostny, częściowo również układ mięśniowy. Pojęcie okolic ma zasadnicze znaczenie praktyczne dla topografii powierzchni ciała i narządów wewnętrznych nimi objętych, głównie zaś dla trzew.

Zasadnicze zróżnicowanie ciała ludzkiego obejmuje głowę (capuf), szyję (collum), tułów (truncus) i dwie pary kończyn (membra), górną i dolną. W skład tułowia wchodzą: klatka piersiowa (thorax), grzbiet (dorsum), brzuch (abdomen) i miednica (pelvis) wraz z jej dnem, które na swej skórnej, zewnętrznej powierzchni stanowi okolicę kroczową (regioperinealis). Każda z powyższych części ciała na swej powierzchni dzieli się znowu na okolice mniejsze. Tułów dzielimy na pole przednie i tylne (grzbietowe); w przednim odróżniamy część górną, czyli okolice klatki piersiowej, i część dolną, czyli okolice brzucha.

Ryc. 2. Powierzchnia ciała widziana od strony przedniej, po stronie prawej ciała oznaczone okolice; wzorowane na Pernkopfie.

Ryc. 3. Powierzchnia ciała widziana od strony tylnej, po stronie prawej ciała oznaczone okolice; wzorowane na Pernkopfie.

Ryc. 4. Linie orientacyjne na klatce piersiowej: a - widok od przodu; b - od tyłu; wzorowane na Pernkopfie.

Do okolic klatki piersiowej (regiones thoracicae) zaliczamy: nieparzystą środkową okolicę przedmostkową (regio presternalis)-, symetryczne okolice: dół podobojczykowy (fossa infraclavicularis), trójkąt obojczykowo-piersiowy (trigonum clavipectorale), okolicę pachową (regio axillaris) i dół pachowy (fossa axillaris), a w obrębie okolicy piersiowej (regio pectoralis), sutkową (regio mammaria), pachową (regio axillaris) i podsutkową (regio inframammaria) oraz okolicę boczną klatki piersiowej (regio pectoris lateralis). Poza powyższym podziałem okolic klatki piersiowej wprowadzono kilka linii pionowych, które razem z poziomo biegnącymi żebrami pozwalają na dokładne określenie położenia narządów lub ich części w rzucie na klatkę piersiową.

Pionowe linie orientacyjne mają zastosowanie w obrębie całego tułowia: 1) linia pośrodkowa przednia (linea mediana anterior), biegnie w płaszczyźnie pośrodkowej ciała z przodu, nieparzysta, 2) linia mostkowa (linea sternalis), wzdłuż bocznego brzegu mostka, parzysta; 3) linia przymostkowa (linea parasternalis), w połowie odległości między poprzednią i następną, równoległa do nich, parzysta; 4) linia sutkowa albo środkowoobojczykowa (linea mammillaris s. medioclavicularis), biegnie przez brodawkę sutkową, parzysta; 5) linia pachowa środkowa (linea axillaris media), przez najwyższy punkt dołu pachowego, parzysta; 5a) linia pachowa przednia (linea axillaris anterior), przez przedni fałd pachowy; 5b) linia pachowa tylna (linea axillaris posterior), przez tylny fałd pachowy; 6) linia łopatkowa (linea scapularis), biegnie przez dolny kąt łopatki, gdy ramię jest opuszczone, parzysta; 7) linia pośrodkowa tylna (linea mediana posterior), biegnie w płaszczyźnie pośrodkowej ciała z tyłu, nieparzysta. Niektórzy autorzy odróżniają poza tym parzyste linie: 8) przykręgową (lineaparavertebralis) oraz 9) międzyłopatkową.

Ryc. 5. Okolice głowy i szyi; wzorowane na Pernkopfie.

Okolice brzuszne (regiones abdominales) dzielimy na trzy poprzeczne pasy, odgraniczone od siebie dwiema poziomymi liniami granicznymi: górna linia poprzeczna brzucha łączy najniższe punkty dziesiątych żeber, dolna linia poprzeczna brzucha biegnie obustronnie przez najwyższe punkty grzebieni biodrowych. Każdy poprzeczny pas zawiera po dwie symetryczne okolice boczne i jedną nieparzystą środkową. Nadbrzusze (epigastrium) składa się z podżebrzy (hypochondrium) i okolicy nadpępcza (regio epigastrica). Sródbrzusze (mes o gastrium) - z okolic bocznych brzucha (regiones abdominis laterales, czyli boku - latus) i okolicy pępkowej (regio umbilicalis). Podbrzusze (hypogastrium) składa się z dwóch bocznych okolic pachwinowych (regiones inguinales) i środkowej okolicy łonowej (regio pubica).

Okolice grzbietowe (regiones dorsales) dzielą się na okolicę kręgową (regio vertebralis), która ku dołowi przechodzi w okolicę krzyżową (regio sacralis), i parzyste okolice boczne grzbietu (regiones dorsi laterales). W skład okolicy bocznej, idąc od góry ku dołowi, wchodzą

okolice: nadłopatkowa (regio suprascapularis), łopatkowa (regio scapularis), zaznacza się tu także trójkąt osłuchiwania (trigonum auscultationis), okolica podłopatkowa (regio infrascapularis) oraz lędźwiowa (regio lumbalis).

Okolica kroczowa (regio perinealis) składa się z części przedniej -okolicy moczowo-płciowej (regio urogenitalis), w obrębie której otwiera się przewód moczowo-płciowy, oraz z części tylnej - okolicy odbytowej (regio analis), w obrębie której leży odbyt. Obie te części przedziela linia międzykulszowa łącząca guzy kulszowe. Część okolicy moczowo-płciowej, która zawiera zewnętrzne części płciowe, ma nazwę okolicy sromowej (regio pudendalis).

Szyję dzielimy na okolicę szyjną przednią (regio cervicalis anterior), czyli trójkąt przedni szyi, i tylną (regio cervicalis posterior), czyli kark (nucha). Dodatkowo skośnie przez całą szyję przebiega okolica mostkowo-obojczykowo-sutkowa (regio sternocleidomastoidea), prawa i lewa; wyróżniamy także parzystą okolicę szyjną boczną (regio cervicalis lateralis). Okolica pośrodkowa szyi (regio cervicalis mediana), nieparzysta, ograniczona jest z obu stron brzegami bocznymi mięśni mostkowo-gnykowych i składa się z kilku mniejszych okolic. Oprócz powyższych pośrodkowo położonych okolic odróżniamy: trójkąt podżuchwowy (trigonum submandibulare), trójkąt tętnicy szyjnej (trigonum caroticum), dół nadobojczykowy mniejszy (fossa supraclavicularis minor) i trójkąt łopatkowo-obojczykowy (trigonum omoclaviculare), zwany też dołem nadobojczykowym większym (fossa supraclavicularis major).

Na głowie odróżniamy trzy okolice (regiones capitis) położone pośrodkowo: okolicę czołową (regio frontalis), okolicę ciemieniową (regio parietalis) i okolicę potyliczną (regio occipitalis) oraz położone bocznie cztery symetryczne okolice: skroniową (regio temporalis), podskroniową (regio infratemporalis), uszną (regio auricularis) i sutkową (regio mastoidea).

Twarz tworzy nieparzysta okolica twarzowa (regio facialis), nosowa (regio nasalis), ustna (regio oralis) i bródkowa (regio mentalis), oraz parzyste: oczodołowa (regio orbitalis), podoczodołowa (regio infraorbitalis), jarzmowa (regio zygomatica), policzkowa (regio buccalis) i przyuszniczo-żwaczowa (regio parotideomasseterica).

Kończyna górna ma okolice (regiones), barkową (acromialis), naramienną (deltoidea), ramienia przednią, tylną, przyśrodkową i boczną (brachialis ant., post., med. et lat.), łokciową przednią, tylną, przyśrodkową i boczną (cubitalis ant , post., med. et lat.), przedramienia przednią, tylną, przyśrodkową i boczną (antebrachialis ant., post., med. et lat.), grzbiet ręki (dorsum manus) i dłoń (palma manus) oraz okolice dłoniowe i grzbietowe palców (regiones digitorum palmares et dorsales).

Kończynę dolną dzielimy na okolice (regiones), miedniczą (coxae), pośladkową (glutealis), podpachwinową (subinguinalis), krętarzową (trochanterica), uda przednią, tylną, przyśrodkową i boczną (femoralis ant., post., med. et lat.), kolana przednią i tylną (genus ant. et post.), goleni przednią, tylną, przyśrodkową i boczną (cruralis ant., post., med. et lat.), łydkową (suralis), piętową (calcanea), kostkową przyśrodkową i boczną (malleolaris med. et lat.), zakostkową przyśrodkową i boczną (retromalleolaris med. et lat.), grzbiet stopy (dorsum pedis) i podeszwę (planta pedis) oraz okolice palców (regiones digitorum).Osie i płaszczyzny ciała

Przyjmujemy, że ciało ludzkie do celów opisowych pozostaje w postawie stojącej z kończynami górnymi zwisającymi po obu stronach tułowia, z głową, wzrokiem i powierzchnią dłoniową rąk skierowanymi do przodu. W celu określenia wzajemnego położenia narządów i ich części posługujemy się kilku umownymi osiami i płaszczyznami przeprowadzonymi przez ciało.

Osie ciała są następujące: pionowe lub długie (axes verticales s. longitudinales), różnobiegunowe, z których najdłuższą, biegnącą przez szczyt głowy, nazywamy osią główną; poprzeczne lub poziome (axes transversales s. horizontales), biegną prostopadle do poprzednich, ze strony prawej na lewą; strzałkowe (axes sagittales), biegną poziomo i prostopadle do obu poprzednich, w kierunku przednio-tylnym.

Płaszczyzny ciała są następujące: strzałkowe (plana sagittalia), określone przez oś strzałkową i pionową, biegną pionowo od przodu do tyłu; jedna z płaszczyzn, biegnąca przez oś główną, stanowi płaszczyznę po-środkową (planum medianum) albo płaszczyznę symetrii, dzielącą ciało na dwie połowy będące prawie zwierciadlanym odbiciem jedna drugiej; czołowe (plana frontalia), określone przez oś poprzeczną i pionową, biegnące więc prawie równolegle do czoła; poprzeczne lub poziome (plana transversalia s. horizontalia), określone przez oś poprzeczną i strzałkową, biegną poziomo i pod kątem prostym do obu poprzednich.

Kierunek i położenie w przestrzeni. Wzajemne położenie narządów i ich części określamy w zależności od ich stosunku do wyżej wymienionych płaszczyzn. W stosunku do płaszczyzny pośrodkowej kierunek może być przyśrodkowy (medialis) lub boczny (lateralis). Z dwóch narządów jeden np. leży bardziej przyśrodkowo, drugi bardziej bocznie i zgodnie z tym na każdym z nich możemy odróżnić powierzchnię przyśrodkową (facies medialis) i boczną (lateralis) lub brzeg czy koniec przyśrodkowy i boczny.

W stosunku do płaszczyzn czołowych określamy kierunek jako przedni (anterior) i tylny (posterior), na tułowiu określenia te zastępujemy nieraz nazwą kierunku brzusznego (ventralis) i grzbietowego (dorsalis). W stosunku do płaszczyzn poziomych określamy kierunek jako górny (superior) i dolny (inferior). Na tułowiu kierunki te możemy nazwać też kierunkiem czaszkowym (cranialis) i ogonowym (caudalis). Serce np. położone jest bardziej ku górze lub bardziej w kierunku czaszkowym niż żołądek, który w stosunku do serca leży niżej, czyli bardziej ogonowo. Położenie bliższe zewnętrznej powierzchni ciała nazywamy powierzchownym lub zewnętrznym (superficialis s. externus), położenie dalsze - położeniem głębokim lub wewnętrznym (profundus s. intemus).

Ryc. 6. Przekrój poprzeczny ustroju; kierunki płaszczyzny, powierzchnie. Schemat.

Twór leżący w płaszczyźnie pośrodkowej zajmuje położenie pośrodkowe (medianus). Na kończynach kierunek zwrócony ku przyczepowi kończyny nazywamy bliższym (proximalis), ku końcowi - dalszym (distalis). Brzegi przedramienia i ręki oraz goleni i stopy mają nazwy brzeg boczny (margo lateralis) i przyśrodkowy (medialis) lub też od obu kości przedramienia czy goleni: brzeg promieniowy (radialis) i łokciowy (ulnaris), piszczelowy (tibialis) i strzałkowy (fibularis). Na ręku i stopie mówimy o kierunku grzbietowym (dorsalis) w przeciwieństwie do kierunku dłoniowego (palmaris) na ręku lub podeszwowego (plantaris) na stopie.

OSTEOLOGIA Z ARTROLOGIĄ

WPROWADZENIE DO OSTEOLOGII

Kościec występuje zarówno w filogenezie, jak i w ontogenezie najpierw w formie błoniastej (mezenchymatycznej); wyższe stadium rozwojowe stanowi forma chrzęstna, z jednej bądź z drugiej zaś powstaje ostateczna forma - kostna. Z podłoża błoniastego, z którego powstaje każda kość, pozostaje tylko cienka błona otaczająca ją, okostna (periosteum) lub ochrzęstna (perichondrium), a także torebka stawowa. Jama szpikowa kości wysłana jest śródkościem, czyli wyściółką jam szpikowych (endosteum). Kości bądź ochraniają narządy głębiej leżące, bądź też stanowią bierny narząd ruchu. Do funkcji kości zaliczamy też czynność istotnej jej składowej - szpiku (p. dalej).

Pod względem kształtu wyróżniamy kości długie (ossa longa), kości płaskie (ossa piana), kości krótkie (ossa brevia), kości różnokształtne (ossa multiformia) i kości pneumatyczne (ossa pneumatica). Zewnętrzna warstwa kości odznacza się utkaniem ścisłym, stanowiącym istotę zbitą (substantia compacta), w odróżnieniu od warstwy wewnętrznej o utkaniu beleczkowatym, którą nazywamy istotą gąbczastą (substantia spongiosa). Istotę gąbczastą w płaskich kościach czaszki nazywamy śródkościem (diploe). Istota zbita jest zagęszczoną istotą gąbczastą. Kości i otaczające je części miękkie dostosowują się wzajemnie pod względem kształtu zewnętrznego. Również budowa wewnętrzna nie jest bezładna, ale dostosowana do obciążeń mechanicznych. W kierunkach ich najsilniejszego działania występują belki bardziej zbite (budowa trajektorialna według zasady „maksimum-minimum”). Biologicznie kość odznacza się między innymi zdolnością regeneracji, przy czym dużą rolę odgrywa zdolność kościotwórcza okostnej. Zdolności te zawdzięcza okostna zawartości komórek kościotwórczych (osteoblastów). Między końcami złamanej kości powstaje dzięki nim nowa kość, często nawet w nadmiarze; powstaje wówczas tzw. guz kostninowy (cadus). Kość można również przeszczepiać. Szpik kostny (medulla ossium) czynny jest tzw. szpikiem czerwonym (medulla ossium rubra) w odróżnieniu od nieczynnego, żółtego (medulla ossium flava). W stanach charłactwa (wyniszczenia) występuje szpik galaretowaty (medulla ossium gelatinosa). Szpik składa się ze zrębu, utworzonego z tkanki łącznej siateczko wej; w oczkach zrębu znajdują się elementy komórkowe, z których powstają erytrocyty, granulocyty (ziarniste krwinki białe) i płytki krwi (trombocyty). Zawiera on też komórki kościotwórcze (osteoblasty) i liczne zatokowato rozszerzające się naczynia.

Rozwój kości na podłożu łącznotkankowym (mezenchymatycznym) zaczyna się od punktów kostnienia (puncta ossificationis) w mezenchymie. Tak powstają między innymi kości okładzinowe czaszki, które składają się z dwóch blaszek istoty zbitej i zawartego między nimi śródkościa. Kostnienie na podłożu chrzęstnym, np. kości długich, odbywa się zarówno wewnątrz chrząstki (ossificatio endochondralis), fik i jednocześnie od ochrzęstnej (ossificatio perichondralis). Kość rośnie na grubość przez przy war st wianie (appositio) od okostnej. Jednocześnie występuje resorpcja (resorptio) kości od wewnątrz dzięki komórkom kościogubnym (osteoklastom). Powstaje jama szpikowa (cavitas medullaris) wypełniona szpikiem. W przypadku kości długich ta środkowa część kości tworzy trzon (diaphysis, corpus). Na obu jej końcach z osobnych punktów kostnienia kostnieją nasady (epiphyses) bliższa i dalsza, długo oddzielone od trzonu chrząstką nasadową (cartilago epiphysialis). Rozszerzające się ku nasadom części końcowe trzonu nazywamy przynasadami (metaphyses). Chrząstka nasadowa jest miejscem wzrostu kości na długość. Z ustaniem czynności chrząstki nasadowej ustaje wzrastanie osobnika. Chrząstki nasadowe kostnieją, pozostając jako widoczne na zdjęciach RTG linie nasadowe (lineae epiphysiales). Chrząstka utrzymuje się do końca życia tylko na powierzchni nasady zwróconej do jamy stawowej jako chrząstka stawowa (cartilago articularis). Kość czerpie swe ukrwienie z powierzchni, od okostnej, i z naczyń szpiku, dokąd dostają się one przez otwory i kanały odżywcze (foramina nutricia et canales nutricii). Wnikają przez nie do jamy szpikowej naczynia odżywcze (vasa nutricia), zaopatrujące szpik i tkankę kostną.

Połączenia kości mogą stanowić formę ciągłą jako połączenia ścisłe (synarthroses) lub nieruchome; mogą one przybierać postać połączenia włóknistego (junctura fibrosa), czyli więzozrostu (syndesmosis), połączenia chrzęstnego (junctura cartilaginea), czyli chrząstkozrostu (synchondrosis), czy kościozrostu (synostosis). Wyższą formą połączenia jest połączenie ruchome, stawowe, czyli staw (articulatio), zwane też połączeniem maziowym (junctura synovialis). Więzozrost występuje jako: 1) więzozrost włóknisty (syndesmosis fibrosa), 2) sprężysty (syndesmosis elastica), 3) szew (sutura) bądź jako 4) wklinowanie (gomphosis). Jego odmianą jest szew rozszczepiony lub rowkowy (schindylesis). Szew może być: a) gładki lub prosty (sutura plana s. levis), b) łuskowy (sutura squamosa), c) piłowaty (sutura serrata). Chrząstkozrost jest połączeniem dwóch kości warstwą chrząstki szklistej lub (w wieku późniejszym) włóknistej. Kościozrost powstaje z wiekiem z więzozrostu lub z chrząstkozrostu. Ruchomość (przesuwalność) kości w połączeniach ścisłych jest mała lub w ogóle wykluczona.

Staw (articulatio s. diarthrosis) lub połączenie maziowe (junctura synovialis) jest połączeniem dwóch lub większej liczby końców kostnych, których powierzchnie stawowe pokryte są chrząstkami stawowymi; otacza je torebka stawowa, która wraz z powierzchniami stawowymi obejmuje jamę stawową. Wymienione elementy stanowią tzw. główne lub stałe składniki stawowe. Powierzchnie stawowe (facies articulares) pokryte są chrząstkami stawowymi (cartilagines articulares), najczęściej utworzonymi z tkanki chrzęstnej szklistej, rzadko włóknistej. Powierzchnie stawowe często, choć nie zawsze, są z jednej strony wklęsłe (panewka), z drugiej wypukłe (główka). Chrząstka stawowa, odporna na tarcie, cieńczeje z wiekiem; pod wpływem ucisku się odkształca. Nie jest pokryta ochrzęstną, toteż nie może się regenerować; pozbawiona jest też naczyń i nerwów. Torebka stawowa (capsula articularis) zawiera warstwę zewnętrzną, błonę włóknistą (membrana fibrosa) i wewnętrzną błonę maziową (membrana synovialis). Błona włóknista w niektórych miejscach grubieje, tworząc więzadła stawowe (ligamenta articularia). Z błoną włóknistą często zrastają się włókna mięśniowe lub ścięgna okolicznych mięśni. Ścięgna zawierają niekiedy trzeszczki (ossa sesamoidea). Błona maziowa wydziela do jamy stawowej maź stawową (synovia). Do wnętrza jamy stawowej mogą też wpuklać się jej fałdy wyrównujące nierówności powierzchni stawowych. Są to: a) fałdy maziowe (plicae synoviales), b) fałdy tłuszczowe (plicae adiposae), c) kosmki maziowe (villi synoviales). Uwypuklenia błony maziowej przez cienką błonę włóknistą poza staw stanowią kaletki maziowe (bursae synoviales). Jama stawowa (cavitas articularis) wypełniona mazią stawową na przekrojach występuje w postaci linii stawowej. Do niestałych składników stawów zaliczamy: 1) więzadła stawowe (ligamenta articularia) - mogą one a) przebiegać jako zgrubienia błony włóknistej torebki stawowej, b) pozostawać w pewnej odległości od stawu lub c) wpuklać się w jamę stawową i przebiegać pozornie przez nią jako więzadła międzykostne (ligamenta interossea), 2) obrąbki stawowe (labra glenoidalia), pierścieniowate, chrzęstne przedłużenia panewki stawowej; 3) krążki stawowe i łąkotki stawowe (disci articulares et menisci articulares), zrośnięte na obwodzie z torebką stawową, dzielące całkowicie (krążki) lub częściowo (łąkotki) jamę stawową na dwie komory. Czynnikami łączącymi kości w stawie są: ciśnienie powietrza, pociąganie mięśni, więzadła stawowe, przyleganie, a także w niewielkim stopniu powłoki zewnętrzne.

Ryc. 7. Schemat szwów i wklinowania.

Jeśli w budowie stawu biorą udział tylko dwie kości, mówimy o stawie prostym (articulatio simplex), jeśli większa liczba kości - o stawie złożonym (articulatio composita). W zależności od liczby osi, w stosunku do których odbywają się ruchy w danym stawie, rozróżniamy stawy jedno-, dwu- i wieloosiowe. Do stawów jednoosiowych zaliczamy: 1) staw zawiasowy (ginglymus) - odbywa się tu tylko zgięcie (flexio) i prostowanie (extensio), charakterystyczne dla stawów zawiasowych są więzadła poboczne (ligamenta collateralia)-, 2) staw obrotowy (art. trochoidea), w którym odbywają się ruchy obrotowe w obie strony (rotatio), i 3) staw śrubowy (art. cochlearis), w którym ruch obrotowy łączy się z ruchem wzdłuż osi stawu. Stawy dwuosiowe to: 4) staw elipsoidalny (art. ellipsoidea), czyli kłykciowy (art. condylaris), w którym odbywa się zgięcie i prostowanie, przywodzenie i odwodzenie (adductio et abductio) i wypadkowa ruchów poprzednich, obwodzenie (circumductio), 5) staw siodełkowy (art. sellaris) - odbywają się tu ruchy przywodzenia i odwodzenia, przeciwstawiania i odprowadzania (oppositio et repositio) i ich wypadkowa - ruch obwodzenia. Do stawów wieloosiowych zaliczamy 6) staw kulisty wolny (art. spheroidea) - odbywa się tu zginanie i prostowanie, przywodzenie i odwodzenie oraz ruchy obrotowe (rotatio) do wewnątrz, czyli nawracanie (pronatio), i na zewnątrz, czyli odwracanie (supinatio), połączenie tych ruchów daje ruchy obwodzenia. O ile główka stawu kulistego wolnego tkwi w panewce płytko (mniej niż połowa główki), o tyle w 7) stawie kulistym panewkowym (art. cotylica) panewka obejmuje więcej niż połowę główki. Stawy nieskładające się z główki i panewki, o niewielkiej ruchomości, o powierzchniach nieregularnych lub płaskich to 8) stawy nieregularne, zawierające często krążki stawowe, i 9) stawy płaskie (art. planae).

Ryc. 8. Schemat budowy stawów. Przekrój poprzeczny: a - staw z całkowitą przegrodą; krążek stawowy; b — staw z przegrodą niekompletną: łąkotka; c — staw bez śladu przegrody między obiema kośćmi.

KRĘGOSŁUP

Kręgosłup (columna vertebralis) obejmuje 7 kręgów szyjnych, 12 piersiowych, 5 lędźwiowych. 5 krzyżowych oraz 4-5 kręgów guzicznych. Kręgi krzyżowe i guziczne, zrastające się w dwie oddzielne kości, zwane są kręgami rzekomymi, w odróżnieniu od pozostałych, zwanych prawdziwymi lub przedkrzyżowymi. Typowy kręg składa się z trzonu (corpus vertebrae) i luku (arcus vertebrae), obejmują one otwór kręgowy (foramen vertebrale). Otwory wszystkich kręgów zamykają kanał kręgowy (canalis vertebralis). Od łuku każdego kręgu odchodzi 7 wyrostków: nieparzysty wyrostek kolczysty (processus spinosus), po jednej parze wyrostków stawowych górnych i dolnych (processus articulares superiores et inferiores) i para wyrostków poprzecznych (processus transversi). Łuk kręgu łączy się obustronnie z trzonem nasadą (pediculus arcus vertebrae), pozostałą część tworzą blaszki łuku kręgu (laminae arcus vertebrae). Nasada na górnym brzegu ma wcięcie kręgowe górne (incisura vertebralis superior), na dolnym - wcięcie kręgowe dolne (incisura vertebralis inferior). Wcięcia (górne i dolne) sąsiadujących ze sobą nasad kręgów wraz z krążkiem międzykręgowym ograniczają otwór między kręgowy (foramen intervertebrale).

Kręgi szyjne (vertebrae cervicales) obejmują trójkątne otwory kręgowe. Ich wyrostki kolczyste, rozdwojone na końcu, zakończone są guzkowatymi zgrubieniami. Wyrostki poprzeczne składają się z dwóch listewek, przedniej i tylnej; łączą się one ze sobą ku bokom i tu zaopatrzone są w dwa guzki, przedni i tylny (tuberculum anterius et posterius).

Rozwojowo tylko listewka tylna jest wyrostkiem poprzecznym, podczas gdy przednia jest odpowiednikiem żebra. Obie listewki obejmują otwór wyrostka poprzecznego (foramen transversarium). Na górnej powierzchni wyrostka poprzecznego przebiega bruzda nerwu rdzeniowego (sulcus nervi spinalis).

Kręg szczytowy (atlas) nie ma trzonu; w toku rozwoju trzon zrasta się z trzonem kręgu obrotowego, tworząc jego ząb. Pozostałość trzonu stanowi luk przedni (arcus anterior), zaopatrzony na swej przedniej powierzchni w guzek przedni (tuberculum anterius). Łuk tylny, właściwy luk kręgu, nosi szczątkowy wyrostek kolczysty w postaci guzka tylnego (tuberculum posterius). Po górnej powierzchni łuku tylnego przebiega bruzda tętnicy kręgowej (sulcus arteriae vertebralis). Bocznie między obu lukami znajdują się części boczne (massae laterales), na których znajdują się dołki stawowe górne (foveae articulares superiores) dla połączenia z kłykciami potylicznymi i dołki stawowe dolne (foveae articulares inferiores) dla połączenia stawowego z kręgiem obrotowym. Otwór kręgowy dzieli czołowo więzadło poprzeczne kręgu szczytowego (ligamentum transversum atlantis) na dwie części: przednią dla zęba kręgu obrotowego i tylną, właściwy otwór kręgowy.

Kręg obrotowy (axis) wyróżnia się zębem (dens), wystającym z górnej powierzchni trzonu, zaopatrzonym w powierzchnie stawowe przednią i tylną (facies articularis anterior et posterior). Guzek przedni wyrostka poprzecznego VI kręgu, nieco większy od innych, nazywamy guzkiem tętnicy szyjnej (tuberculum caroticum).

Ryc. 9. Kręg szyjny widziany od spodu.

Ryc. 10. Kręg szczytowy widziany od spodu.

Siódmy kręg szyjny, kręg wystający (vertebraprominens), charakteryzuje szczególnie długi wyrostek kolczysty łatwy do wymacania pod skórą, co pozwala w trakcie badania fizykalnego na danie pozostałym kręgom numeracji i określenie tym samym wysokości występowania objawów lub wykonywanej interwencji. Listewka przednia wyrostka poprzecznego tego kręgu może się usamodzielnić jako żebro szyjne.

Kręgi piersiowe (vertebrae thoracicae) cechują dołki żebrowe (foveae costales) po obu stronach trzonu; przeważnie (z wyjątkiem kręgu I, XI i XII) dwa sąsiadujące ze sobą kręgi wraz z krążkiem międzykręgowym tworzą powierzchnie stawowe do połączenia z głowami żeber. Wyrostki poprzeczne mają dołki żebrowe wyrostka poprzecznego (foveae costales processus transversi) do połączenia z guzkami żeber. Wyrostki kolczyste, coraz dłuższe ku dołowi, są silnie pochylone. Otwór kręgowy jest okrągły.

Ryc. 11. Siódmy kręg szyjny widziany od góry.

Ryc. 12. Kręg piersiowy widziany od góry.

Kręgi lędźwiowe (vertebrae lumbales), masywne, nie mają powierzchni stawowych dla żeber. Wyrostki poprzeczne, odpowiedniki rozwojowe żeber, nazywamy tu wyrostkami żebrowymi (processus costales). Na kręgu pierwszym wyrostek poprzeczny może się usamodzielniać, tworząc żebro lędźwiowe. Właściwym wyrostkiem poprzecznym jest mały wyrostek dodatkowy (processus accessorius). Na bocznej stronie wyrostków stawowych górnych znajduje się mały wyrostek suteczkowaty (processus mamillaris).

Kość krzyżową (os sacrum) tworzą zrośnięte kręgi krzyżowe. Jej górna część stanowi podstawę (basis ossis sacri), dolna - wierzchołek (apex ossis sacri). Dolna część lędźwiowego odcinka kręgosłupa z podstawą kości krzyżowej tworzy kąt lędźwiowo-krzyżowy (angulus lumbosacralis). Wierzchołek tego kąta leży na krążku między kręgowym między V kręgiem lędźwiowym a podstawą kości krzyżowej, tj. na wzgórku (promontorium). Kość zamyka trójkątny kanał krzyżowy (canalis sacralis). Wyrostki poprzeczne i żebra zlewają się tu w części boczne kości krzyżowej (partes laterales ossis sacri). W tylnej części podstawy sterczą wyrostki stawowe górne (processus articulares superiores). Na powierzchni miednicznej (facies pelvina) zaznaczają się miejsca zrostu poszczególnych kręgów jako kresy poprzeczne (lineae transversae), sięgające bocznie do otworów krzyżowych miednicznych (foramina sacralia pelvina). Na powierzchni grzbietowej (facies dorsalis) w linii pośrodkowej zrośnięte wyrostki kolczyste tworzą grzebień krzyżowy pośrodkowy (crista sacralis mediana). Wyrostki stawowe wytwarzają słaby grzebień krzyżowy pośredni (crista sacralis intermedia), szczątkowe wyrostki poprzeczne zaś tworzą grzebień krzyżowy boczny (crista sacralis lateralis). Bocznie od grzebieni krzyżowych pośrednich leżą otwory krzyżowe grzbietowe (foramina sacralia dorsalia). U dołu grzebień pośredni kończy się rożkami krzyżowymi (cornua sacralia). Części boczne w odcinku górnym mają obustronnie stawową powierzchnię uchowatą (facies auricularis) dla połączenia z kością biodrową. Ku tyłowi od każdej z nich zaznacza się guzowatość krzyżowa (tuberositas sacralis). Kanał krzyżowy kończy się u dołu rozworem krzyżowym (hiatus sacralis).

Ryc. 13. Kręg lędźwiowy widziany od góry.

Ryc. 14. Kość krzyżowa widziana od tylu (powierzchnia grzbietowa).

Kość guziczna (os coccygis) stanowi szczątkową pozostałość trzonów kręgów. Pierwszy z nich wysyła ku górze rożki guziczne (cornua coccygea), łączące się z rożkami krzyżowymi.

Ryc. 15. Kość guziczna widziana od przodu.

Kręgosłup jako całość charakteryzują krzywizny fizjologiczne lordozy, skierowane wypukłością do przodu: szyjna i lędźwiowa (lordosis cervicalis et lumbalis), oraz kifozy, skierowane wypukłością ku tyłowi: piersiowa i krzyżowa (kyphosis thoracica et sacralis).