Anatomia człowieka. Tom 4 - ebook

ROZDZIAŁ 9 SZYJA

9.1 TRÓJKĄTY I OKOLICE SZYI

Szyję (collum s. cervix) ogranicza u góry dolny brzeg żuchwy, a u dołu obojczyki i wcięcie szyjne mostka. W strony boczne szyja przechodzi w kark (nucha) wzdłuż przedniego brzegu mięśnia czworobocznego; często jednak kark bywa zaliczany do szyi – jako jej okolica tylna.

Powierzchownie leżący mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy wyznacza okolicę mostkowo-obojczykowo-sutkową (regio sternocleidomastoidea); dzieli on szyję na okolicę boczną szyi i okolicę przednią szyi.

Mięsień łopatkowo-gnykowy (musculus omohyoideus) i mięsień dwubrzuścowy (musculus digastricus) dzielą każdą z tych okolic na mniejsze, określane zwykle jako trójkąty szyi (trigona colli s. trigona cervicales).

OKOLICA BOCZNA SZYI

Okolica boczna szyi (regio cervicalis lateralis), czyli trójkąt boczny szyi (trigonum colli laterale), jest ograniczony przez tylny brzeg mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego (od przodu), przedni brzeg mięśnia czworobocznego (z boku i tyłu) oraz obojczyk (od dołu).

Okolicę boczną szyi dzieli dolny brzusiec mięśnia łopatkowo-gnykowego na leżący wyżej i bardziej z tyłu trójkąt łopatkowo-czworoboczny i znajdujący się niżej, bezpośrednio nad obojczykiem – trójkąt łopatkowo-obojczykowy.

Trójkąt łopatkowo-czworoboczny (trigonum omotrapezoideum) jest ograniczony przez dolny brzusiec mięśnia łopatkowo-gnykowego, przedni brzeg mięśnia czworobocznego i tylny brzeg mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego.

RYCINA 9.1 Okolice i trójkąty szyi: a – mięśnie ograniczające trójkąty szyi; b – główne okolice szyi; c – trójkąty szyi.

Trójkąt łopatkowo-obojczykowy (trigonum omoclaviculare) jest ograniczony przez dolny brzusiec mięśnia łopatkowo-gnykowego, tylny brzeg mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego i obojczyk. W trójkącie tym widoczne jest bezpośrednio nad obojczykiem zagłębienie – dół nadobojczykowy większy (fossa supraclavicularis major). Bardziej przyśrodkowo, między dwoma przyczepami mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego u dołu znajduje się w okolicy mostkowo-obojczykowo-sutkowej dół nadobojczykowy mniejszy (fossa supraclavicularis minor).

OKOLICA PRZEDNIA SZYI

Okolica przednia szyi (regio cervicalis anterior), czyli trójkąt przedni szyi (trigonum colli anterius), jest ograniczona od góry przez dolny brzeg żuchwy, a z boku przez przedni brzeg mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego.

Mięsień dwubrzuścowy i mięsień łopatkowo-gnykowy dzielą ją na mniejsze trójkąty. Przedni brzusiec mięśnia dwubrzuścowego oddziela trójkąt podbródkowy od trójkąta podżuchwowego, a tylny brzusiec tego mięśnia – trójkąt podżuchwowy od trójkąta tętnicy szyjnej. Górny brzusiec mięśnia łopatkowo-gnykowego oddziela trójkąt tętnicy szyjnej od trójkąta mięśniowego.

Trójkąt podbródkowy (trigonum submentale), nieparzysty, jest ograniczony po bokach przez przednie brzuśce mięśni dwubrzuścowych, a jego tylny, krótki brzeg tworzy trzon kości gnykowej.

Trójkąt podżuchwowy (trigonum submandibulare) ograniczają: od góry – trzon żuchwy, a od dołu – oba brzuśce mięśnia dwubrzuścowego.

Trójkąt tętnicy szyjnej (trigonum caroticum) znajduje się między przednim brzegiem mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego (od tyłu), tylnym brzuścem mięśnia dwubrzuścowego (od góry) i górnym brzuścem mięśnia łopatkowo-gnykowego (od dołu).

Trójkąt mięśniowy (trigonum musculare), czyli trójkąt tarczowy, zwany również trójkątem łopatkowo-tchawiczym (trigonum omotracheale), jest ograniczony od strony bocznej przez przedni brzeg mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, a od góry przez górny brzusiec mięśnia łopatkowo-gnykowego i kość gnykową. Rozróżnia się w nim kolejno od góry ku dołowi, poniżej okolicy gnykowej: okolicę podgnykową, okolicę krtaniową, okolicę tarczową i okolicę nadmostkową.9.2 MIĘŚNIE SZYI

Na szyi znajdują się trzy grupy mięśni: powierzchowna, środkowa i głęboka.

Dla ruchów głowy i szyi znaczenie mają mięśnie grupy powierzchownej i głębokiej; grupa środkowa odgrywa rolę w czynności układu oddechowego i pokarmowego (połykanie, oddychanie, mowa).

9.2.1 GRUPA POWIERZCHOWNA

Grupa powierzchowna składa się z mięśnia szerokiego szyi i mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego.

Mięsień szeroki szyi (platysma) leży zarówno w trójkącie bocznym, jak i trójkącie przednim, bezpośrednio pod skórą na blaszce powierzchownej powięzi szyi i na mięśniu mostkowo-obojczykowo-sutkowym. Jest mięśniem przebiegającym skośnie, tworzącym bardzo cienką warstwę od poziomu II i III żebra aż do dolnej części twarzy.

U dołu rozpoczyna się w tkance podskórnej okolicy podobojczykowej. U góry przyczepia się na twarzy do powięzi przyuszniczej i do żuchwy. Ponadto łączy się z mięśniami wargi dolnej.

Czynność. Unosi ku górze skórę szyi i częściowo klatki piersiowej, polepszając przepływ krwi przez leżącą powierzchownie żyłę szyjną zewnętrzną. Obniża kąciki ust, nadając twarzy wyraz przerażenia lub wściekłości. Powoduje powstawanie w okolicy szyi podłużnych fałdów.

Unerwienie. Mięsień szeroki szyi unerwiony jest przez gałąź szyjną nerwu twarzowego.

Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy (musculus sternocleidomastoideus) rozpoczyna się dwoma głowami – na rękojeści mostka i na końcu mostkowym obojczyka. Stąd kieruje się do góry i do tyłu, kończąc się na wyrostku sutkowatym kości skroniowej i sąsiadującej z nim części kresy karkowej górnej.

Czynność. Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy jest największym i najsilniejszym mięśniem szyi, o wielkim znaczeniu dla ruchów głowy. Jest ściśle związany z czynnością narządu wzroku i słuchu, zwracając głowę w pożądanym kierunku. Działa na stawy międzykręgowe w odcinku szyjnym oraz na staw szczytowo-potyliczny i szczytowo-obrotowy. Działając jednostronnie, pochyla głowę w tę samą stronę i obraca w stronę przeciwną. Działając obustronnie, zgina głowę i szyję, np. unosi głowę u leżącego na grzbiecie. Gdy głowa jest ustalona, unosi klatkę piersiową – jest pomocniczym mięśniem wdechowym.

Unerwienie. Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy unerwiany jest

przez gałąź zewnętrzną nerwu dodatkowego i gałęzie splotu szyjnego.

Uszkodzenie mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, np. okołoporodowe z towarzyszącym krwiakiem – „guz mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego”, może powodować mięśniowy kręcz szyi (torticollis). Dochodzi do skrócenia mięśnia i skrzywienia kręgosłupa szyjnego, co objawia się typowym pochyleniem głowy w stronę uszkodzoną; podbródek kieruje się w stronę przeciwną.

RYCINA 9.2 Mięśnie szyi. Widok od strony bocznej i przodu.

9.2.2 GRUPA ŚRODKOWA. KOŚĆ GNYKOWA

Grupa środkowa mięśni szyi przyczepia się do trzonu i rogów większych kości gnykowej jako mięśnie nadgnykowe i podgnykowe.

Kość gnykowa (os hyoideum) jest nieparzystą, dobrze wyczuwalną kością. Składa się z podkowiasto wygiętego, wypukłego ku przodowi trzonu (corpus ossis hyoidei) i z dwóch par wyrostków skierowanych ku tyłowi – rogów większych (cornua majora) i rogów mniejszych (cornua minora). Przyczepiają się do niej mięśnie nadgnykowe, mięśnie podgnykowe, mięsień gnykowo-językowy oraz mięsień zwieracz środkowy gardła.

RYCINA 9.3 Kość gnykowa. Widok od przodu.

MIĘŚNIE NADGNYKOWE

Mięśnie nadgnykowe łączą kość gnykową z żuchwą i podstawą czaszki. Należą do nich: mięsień dwubrzuścowy, mięsień żuchwowo-gnykowy, mięsień bródkowo-gnykowy i mięsień rylcowo-gnykowy.

Mięsień dwubrzuścowy (musculus digastricus) składa się z brzuśca przedniego (venter anterior) przyczepiającego się do dołu dwubrzuścowego żuchwy i brzuśca tylnego (venter posterior) mającego przyczep na wyrostku sutkowatym kości skroniowej. Brzuśce łączą się ścięgnem pośrednim, które jest umocowane do kości gnykowej przez włóknistą pętlę pochodzącą z powięzi szyi.

Mięsień żuchwowo-gnykowy (musculus mylohyoideus) jest płaski, trójkątny, u góry przyczepia się na powierzchni wewnętrznej trzonu żuchwy do kresy żuchwowo-gnykowej. Oba mięśnie żuchwowo-gnykowe (prawy i lewy) tworzą tzw. przeponę jamy ustnej.

Mięsień bródkowo-gnykowy (musculus geniohyoideus) leży powyżej mięśnia żuchwowo-gnykowego w pobliżu płaszczyzny pośrodkowej. Na żuchwie przyczepia się do kolca bródkowego.

Mięsień rylcowo-gnykowy (musculus stylohyoideus) biegnie od wyrostka rylcowatego kości skroniowej do kości gnykowej. W dolnej części przebija go ścięgno pośrednie mięśnia dwubrzuścowego.

Czynność. Mięśnie nadgnykowe unoszą kość gnykową wraz z krtanią ku górze, co jest szczególnie dobrze widoczne przy połykaniu. Jednocześnie leżące z przodu: przedni brzusiec mięśnia dwubrzuścowego oraz mięsień żuchwowo-gnykowy i bródkowo-gnykowy przesuwają kość gnykową ku przodowi, a tylny brzusiec mięśnia dwubrzuścowego i miesień rylcowo-gnykowy – ku tyłowi. Gdy kość gnykowa jest ustalona, mięśnie nadgnykowe opuszczają żuchwę.

RYCINA 9.4 Grupa środkowa mięśni szyi: a – widok od strony prawej; b – widok od przodu.

Unerwienie. Mięśnie nadgnykowe są unerwione przez: nerw żuchwowy (przedni brzusiec mięśnia dwubrzuścowego, mięsień żuchwowo-gnykowy) oraz nerw twarzowy (tylny brzusiec mięśnia dwubrzuścowego i mięsień rylcowo-gnykowy). Mięsień bródkowo-gnykowy jest unerwiony przez splot szyjny lub, jak niektórzy uważają – przez nerw podjęzykowy.

MIĘŚNIE PODGNYKOWE

Mięśnie podgnykowe łączą bezpośrednio lub pośrednio kość gnykową z mostkiem i łopatką. Są to: mięsień mostkowo-gnykowy, mięsień mostkowo-tarczowy, mięsień tarczowo-gnykowy i mięsień łopatkowo-gnykowy.

Mięsień mostkowo-gnykowy (musculus sternohyoideus) leży powierzchownie w pobliżu płaszczyzny pośrodkowej. U dołu przyczepia się na tylnej powierzchni rękojeści mostka, stawu mostkowo-obojczykowego i końca mostkowego obojczyka.

Mięsień łopatkowo-gnykowy (musculus omohyoideus) ma dwa brzuśce: dolny przyczepiający się do części bocznej górnego brzegu łopatki i górny mający przyczep na kości gnykowej. Brzuśce te łączą się ze sobą pod kątem za pośrednictwem ścięgna pośredniego.

Mięsień mostkowo-tarczowy (musculus sternothyroideus) leży za mięśniem mostkowo-gnykowym. Biegnie od tylnej powierzchni mostka i pierwszej chrząstki żebrowej do kresy skośnej na zewnętrznej powierzchni chrząstki tarczowatej.

Mięsień tarczowo-gnykowy (musculus thyrohyoideus) jest przedłużeniem mięśnia mostkowo-tarczowego. Biegnie ku górze od kresy skośnej na chrząstce tarczowatej do kości gnykowej.

Czynność. Wspólne działanie mięśni podgnykowych polega głównie na ustalaniu kości gnykowej. Mięsień tarczowo-gnykowy, współpracując z mięśniami nadgnykowymi, unosi krtań podczas połykania. Mięsień łopatkowo-gnykowy napina blaszkę przedtchawiczą powięzi szyi, zwiększając światło żyły szyjnej wewnętrznej, co poprawia odpływ krwi żylnej z jamy czaszki. Wszystkie mięśnie podgnykowe z wyjątkiem mięśnia tarczowo-gnykowego obniżają krtań.

Unerwienie. Mięśnie podgnykowe są unerwione przez gałęzie splotu szyjnego za pośrednictwem pętli szyjnej (mięsień mostkowo-gnykowy, mięsień łopatkowo-gnykowy i mięsień mostkowo-tarczowy) lub za pośrednictwem nerwu podjęzykowego (mięsień tarczowo-gnykowy).

9.2.3 GRUPA GŁĘBOKA

Grupa głęboka mięśni szyi przyczepia się do kręgów szyjnych i górnych żeber. Zawiera leżące bardziej z boku mięśnie pochyłe i znajdujące się bezpośrednio przed kręgami mięśnie przedkręgowe.

MIĘŚNIE POCHYŁE

Mięśnie pochyłe łączą wyrostki poprzeczne kręgów szyjnych z dwoma pierwszymi żebrami. Stale występują trzy mięśnie pochyłe: przedni, środkowy i tylny.

Mięsień pochyły przedni (musculus scalenus anterior) łączy guzki przednie wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych (C₃–C₆) z górną powierzchnią I żebra.

Mięsień pochyły środkowy (musculus scalenus medius) przyczepia się u góry między guzkiem przednim a guzkiem tylnym wyrostków poprzecznych większości kręgów szyjnych, a u dołu do górnej powierzchni I żebra, do tyłu od przyczepu mięśnia pochyłego przedniego.

Mięsień pochyły tylny (musculus scalenus posterior) łączy guzki tylne dolnych kręgów szyjnych z górną powierzchnią II żebra.

W około 60% przypadków występuje mięsień pochyły najmniejszy (musculus scalenus minimus). Biegnie on od wyrostków poprzecznych dwóch ostatnich kręgów szyjnych do I żebra i osklepka opłucnej.

Czynność. Gdy kręgosłup jest ustalony, mięśnie pochyłe unoszą żebra i działają jako pomocnicze mięśnie wdechowe. Działając jednostronnie na kręgosłup, odwodzą go w stronę, po której działają, a działając obustronnie, zginają kręgosłup.

Unerwienie. Mięśnie pochyłe są unerwione przez krótkie gałęzie odchodzące od splotu szyjnego i splotu ramiennego.

RYCINA 9.5 Grupa głęboka mięśni szyi.

SZCZELINY MIĘŚNI POCHYŁYCH

Mięsień pochyły przedni oddziela dwie szczeliny – szczelinę mięśni pochyłych tylną od przedniej.

Szczelina tylna mięśni pochyłych jest ograniczona przez mięsień pochyły przedni (od przodu), mięsień pochyły środkowy (od tyłu) i I żebro (od dołu).

Przez szczelinę tę przechodzą: splot ramienny z tętnicą podobojczykową; często przedziela je mięsień pochyły najmniejszy.

Szczelina przednia mięśni pochyłych jest ograniczona przez mięsień pochyły przedni (od tyłu), mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy (od przodu) i I żebro (od dołu).

Przechodzą przez nią: żyła podobojczykowa, pień podobojczykowy (odprowadzający chłonkę z kończyny górnej) oraz, w części górnej, mięsień łopatkowo-gnykowy.

W szczelinie tylnej mięśni pochyłych może dojść do ucisku korzeni splotu ramiennego, a niekiedy również tętnicy podobojczykowej – zespół mięśnia pochyłego przedniego. Usposabia do tego obecność mięśnia pochyłego najmniejszego lub dodatkowego żebra szyjnego.

MIĘŚNIE PRZEDKRĘGOWE

Mięśnie przedkręgowe łączą kręgi szyjne i górne kręgi piersiowe zarówno ze sobą, jak i z czaszką. Należą do nich: mięsień długi szyi, mięsień długi głowy i mięsień prosty głowy przedni.

Mięsień długi szyi (musculus longus colli) leży przed kręgosłupem i rozciąga się od kręgu szczytowego do trzeciego kręgu piersiowego. Składa się z kilku pasm przyczepiających się do trzonów kręgów i do guzków przednich wyrostków poprzecznych.

Mięsień długi głowy (musculus longus capitis) leży bardziej z boku i wyżej od poprzedniego mięśnia, w znacznym stopniu go przykrywając. Łączy guzek przedni wyrostka poprzecznego od trzeciego do szóstego kręgu szyjnego z częścią podstawną kości potylicznej.

Mięsień prosty przedni głowy (musculus rectus capitis anterior) jest krótkim mięśniem łączącym łuk przedni kręgu szczytowego z częścią podstawną kości potylicznej.

Czynność. Mięśnie przedkręgowe zginają głowę do przodu i w stronę boczną. Mięsień długi szyi również obraca kręgosłup szyjny.

Unerwienie. Mięśnie przedkręgowe są unerwione podobnie jak mięśnie pochyłe przez gałęzie krótkie splotu szyjnego i splotu ramiennego.

9.2.4 POWIĘŹ SZYI

Powięź szyi (fascia cervicalis) składa się z trzech blaszek: powierzchownej, przedtchawiczej i przedkręgowej.

Blaszka powierzchowna (lamina superficialis) znajduje się bezpośrednio pod mięśniem szerokim szyi. Rozciąga się na całej powierzchni szyi zarówno w trójkącie bocznym, jak i w przednim. W okolicy mostkowo-obojczykowo-sutkowej rozdwaja się i otacza mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy. Od strony bocznej przyczepia się do mięśnia czworobocznego, przechodząc w powięź karku.

RYCINA 9.6 Blaszki powięzi szyi i przestrzenie międzypowięziowe. Przekrój strzałkowy.

Blaszka przedtchawicza (lamina pretrachealis) występuje na przestrzeni od kości gnykowej do obojczyka. Rozpięta między prawym a lewym mięśniem łopatkowo-gnykowym obejmuje mięśnie podgnykowe. W większej części blaszka przedtchawicza jest złączona z blaszką powierzchowną, od której wyraźnie oddala się jedynie bezpośrednio nad mostkiem i nad obojczykiem. Powstają w ten sposób przestrzenie międzypowięziowe: nadmostkowa (spatium suprasternale) i nadobojczykowa (spatium supraclaviculare).

Za blaszką przedtchawiczą, a przed blaszką przedkręgową, znajduje się przestrzeń środkowa szyi (spatium colli medium). Znajduje się w niej krtań, tchawica, przełyk, gruczoł tarczowy wraz z gruczołami przytarczycznymi oraz powrózek naczyniowo-nerwowy szyi. Narządy te są otoczone pasmami tkanki łącznej tworzącymi powięzie narządów. Ku dołowi przestrzeń środkowa szyi przechodzi w śródpiersie górne, a ku górze – w przestrzeń okołogardłową.

Blaszka przedkręgowa (lamina prevertebralis) pokrywa mięśnie przedkręgowe, trzony kręgów i część szyjną pnia współczulnego. Ogranicza od przodu leżącą między nią a kręgosłupem przestrzeń przedkręgową (spatium prevertebrale). Przestrzeń ta rozciąga się przez całą długość kręgosłupa szyjnego i górne kręgi piersiowe.9.3 TĘTNICE SZYI

Głównymi tętnicami szyi są: tętnica podobojczykowa i tętnica szyjna wspólna, która dzieli się na tętnicę szyjną wewnętrzną i zewnętrzną.

9.3.1 TĘTNICA PODOBOJCZYKOWA

Tętnica podobojczykowa (arteria subclavia) po stronie prawej odchodzi od pnia ramienno-głowowego, a po stronie lewej od łuku aorty. Na szyi zatacza łuk wypukły ku górze, otaczając osklepek opłucnej, i przechodzi nad I żebrem. Na bocznej krawędzi tego żebra przechodzi w tętnicę pachową.

W przebiegu tętnicy podobojczykowej rozróżnia się trzy części wyznaczone przez stosunek do mięśnia pochyłego przedniego: część pierwsza, wstępująca – od miejsca odejścia do przyśrodkowego brzegu mięśnia pochyłego przedniego, część druga, szczytowa – za mięśniem pochyłym przednim, w szczelinie tylnej mięśni pochyłych oraz część trzecia, zstępująca – od brzegu bocznego mięśnia pochyłego przedniego do brzegu bocznego I żebra.

GAŁĘZIE TĘTNICY PODOBOJCZYKOWEJ

Od tętnicy podobojczykowej odchodzą: tętnica kręgowa, tętnica piersiowa wewnętrzna, pień tarczowo-szyjny i pień żebrowo-szyjny.

RYCINA 9.7 Tętnice szyi: a – tętnice strony prawej; b – rozdwojenie tętnicy szyjnej i kłębek szyjny.

Tętnica kręgowa (arteria vertebralis) odchodzi od części wstępującej tętnicy podobojczykowej. W części szyjnej kieruje się ku górze, układając się przyśrodkowo od mięśnia pochyłego przedniego i biegnie następnie przez otwory wyrostków poprzecznych sześciu kręgów szyjnych (C₆– C₁). Dalej układa się w bruździe na kręgu szczytowym (część szczytowa) i przebija błonę szczytowo-potyliczną tylną oraz oponę twardą. Wchodzi do jamy czaszki przez otwór wielki. Tutaj obie tętnice kręgowe (prawa i lewa) łączą się ze sobą, tworząc tętnicę podstawną (arteria basilaris)– jedną z głównych tętnic unaczyniających mózgowie (p. rozdz. 11.7.1).

Na swym przebiegu na szyi tętnica kręgowa oddaje gałęzie rdzeniowe wchodzące do kanału kręgowego przez otwory międzykręgowe oraz drobne odgałęzienia do mięśni i kości.

Tętnica piersiowa wewnętrzna (arteria thoracica interna) odchodzi również od części wstępującej tętnicy podobojczykowej. Kieruje się ku dołowi za staw mostkowo-obojczykowy. Unaczynia ściany i trzewia klatki piersiowej (p. tom II – rozdz. 2.3.6).

Pień tarczowo-szyjny (truncus thyrocervicalis) odchodzi tuż obok przyśrodkowego brzegu mięśnia pochyłego przedniego. Oddaje trzy, a niekiedy cztery zasadnicze gałęzie:

Tętnica nadłopatkowa (arteria suprascapularis) odchodzi zwykle jako pierwsza, kierując się w stronę boczną po przedniej powierzchni mięśnia pochyłego przedniego do okolicy bocznej szyi. Nad więzadłem poprzecznym łopatki górnym dochodzi kolejno do dołu nadgrzebieniowego i dołu podgrzebieniowego.

Tętnica poprzeczna szyi (arteria transversa colli s. cervicis) biegnie do okolicy bocznej szyi powyżej tętnicy nadłopatkowej; dochodzi do mięśnia czworobocznego, dzieląc się na tętnicę szyjną powierzchowną i tętnicę grzbietową łopatki. Tętnica szyjna powierzchowna (arteria cervicalis superficialis) kieruje się ku górze między mięśniami karku, a tętnica grzbietowa łopatki (arteria dorsalis scapulae) schodzi na grzbiecie ku dołowi, przyśrodkowo od łopatki.

Tętnica szyjna powierzchowna i tętnica grzbietowa łopatki mogą odchodzić samodzielnie bezpośrednio od pnia tarczowo-szyjnego.

Tętnica tarczowa dolna (arteria thyroidea inferior) jest najważniejszą gałęzią pnia tarczowo-szyjnego. Po krótkim przebiegu ku górze zagina się w stronę przyśrodkową w kierunku gruczołu tarczowego. Krzyżuje od tyłu powrózek naczyniowo-nerwowy. Do gruczołu tarczowego dochodzi zwykle od strony tylno-dolnej, dzieląc się na kilka gałęzi gruczołowych. Poza tym jej gałęzie unaczyniają mięśnie szyi, przełyk, tchawicę i krtań, do której dochodzi gałąź tętnicy tarczowej dolnej – tętnica krtaniowa dolna. Tętnica szyjna wstępująca (arteria cervicalis ascendens) charakteryzuje się znaczną zmiennością; najczęściej jest to drobne odgałęzienie tętnicy tarczowej dolnej, niekiedy jednak stanowi stosunkowo duże naczynie, które kieruje się ku górze po powierzchni mięśnia pochyłego przedniego i dalej wzdłuż głębokich mięśni szyi.

Pień żebrowo-szyjny (truncus costocervicalis) odchodzi z tylnej powierzchni tętnicy podobojczykowej w pobliżu brzegu bocznego mięśnia pochyłego przedniego. Po krótkim przebiegu dzieli się na tętnicę szyjną głęboką i tętnicę międzyżebrową najwyższą.

Tętnica szyjna głęboka (arteria cervicalis profunda) kieruje się ku górze między głębokimi mięśniami karku.

Tętnica międzyżebrowa najwyższa (arteria intercostalis suprema) biegnie do przodu od szyjki I żebra. Dzieli się przeważnie na dwie pierwsze tętnice międzyżebrowe tylne.

9.3.2 TĘTNICA SZYJNA WSPÓLNA

Tętnica szyjna wspólna (arteria carotis communis) podobnie jak tętnica podobojczykowa odchodzi po stronie prawej od pnia ramienno-głowowego, a po stronie lewej od łuku aorty. Kończy się rozdwojeniem tętnicy szyjnej, gdzie dzieli się na tętnicę szyjną wewnętrzną i tętnicę szyjną zewnętrzną.

Na szyi tętnica szyjna wspólna biegnie w przestrzeni środkowej szyi razem z żyłą szyjną wewnętrzną i nerwem błędnym w powrózku naczyniowo-nerwowym szyi. Tkanka łączna otaczająca od zewnątrz naczynia i nerw błędny nosi nazwę pochewki naczyń szyjnych (vagina carotica). Przebiega tu bocznie od trzewi szyi i gruczołu tarczowego. W części dolnej przykrywa ją mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy, a w obrębie trójkąta tętnicy szyjnej leży bardziej powierzchownie.

Tętno na tętnicy szyjnej wspólnej najlepiej wyczuwa się, przyciskając ją do guzka przedniego wyrostka poprzecznego szóstego kręgu szyjnego, zwanego guzkiem tętnicy szyjnej (tuberculum caroticum).

RYCINA 9.8 Tętnice podobojczykowe i ich główne gałęzie.

Tętnica szyjna wspólna kończy się na wysokości górnego brzegu chrząstki tarczowatej lub nieco wyżej, dzieląc się tu na tętnicę szyjną zewnętrzną i tętnicę szyjną wewnętrzną.

RYCINA 9.9 Zmienność położenia rozdwojenia tętnicy szyjnej w stosunku do brzuśca tylnego mięśnia dwubrzuścowego i brzuśca dolnego mięśnia łopatkowo-gnykowego.

9.3.3 ROZDWOJENIE TĘTNICY SZYJNEJ

Miejsce podziału tętnicy szyjnej wspólnej na tętnicę szyjną wewnętrzną i tętnicę szyjną zewnętrzną nosi nazwę rozdwojenia tętnicy szyjnej (bifurcatio carotidis).

Odchodząc od rozdwojenia tętnicy szyjnej, tętnica szyjna zewnętrzna kieruje się nieco ku przodowi i w stronę przyśrodkową, a tętnica szyjna wewnętrzna przebiega z tyłu i nieco bardziej bocznie.

W rozdwojeniu tętnicy szyjnej znajdują się struktury mające ważne znaczenie jako skupiska receptorowe – zatoka tętnicy szyjnej i kłębek szyjny.

Zatoka tętnicy szyjnej (sinus caroticus) jest to wrzecionowate rozszerzenie miejsca podziału tętnicy szyjnej wspólnej i początkowego odcinka tętnicy szyjnej wewnętrznej. Niezależnie od poszerzenia znajdują się tu w ścianie tętnic receptory wrażliwe na zmiany ciśnienia krwi – baroreceptory. Zaopatruje je głównie nerw błędny, a ponadto gałąź do zatoki tętnicy szyjnej odchodząca od nerwu językowo-gardłowego i włókna współczulne.

Odruch z zatoki tętnicy szyjnej, zwany odruchem wazowagalnym, powoduje obniżenie ciśnienia tętniczego krwi i zwolnienie akcji serca. Odruch ten może być wywołany przez ucisk zatoki na wysokości górnego brzegu chrząstki tarczowatej. U osób z nadpobudliwością baroreceptorów może dochodzić do omdleń na skutek uciśnięcia tej okolicy.

Kłębek szyjny (glomus caroticum) jest strukturą o kształcie owalnym leżącą w rozdwojeniu tętnicy szyjnej wspólnej, między tętnicami szyjnymi wewnętrzną a zewnętrzną. Zawiera chemoreceptory reagujące na zmiany ciśnienia parcjalnego tlenu we krwi. Unerwia go gałąź do zatoki tętnicy szyjnej odchodząca od nerwu językowo-gardłowego, a ponadto gałąź nerwu błędnego i włókna współczulne.

9.3.4 TĘTNICA SZYJNA WEWNĘTRZNA

Tętnica szyjna wewnętrzna (arteria carotis interna) początkowo znajduje się po stronie boczno-tylnej tętnicy szyjnej zewnętrznej. Wyżej przechodzi na jej stronę przyśrodkową – przyśrodkowo od mięśni przyczepiających się do wyrostka rylcowatego. W przestrzeni przygardłowej dochodzi do podstawy czaszki.

Przez kanał tętnicy szyjnej w kości skroniowej dostaje się do jamy czaszki, gdzie oddaje gałęzie unaczyniające przednie i środkowe obszary mózgowia, oczodół wraz z gałką oczną oraz czoło, część jamy nosowej i niewielką część opony twardej.

9.3.5 TĘTNICA SZYJNA ZEWNĘTRZNA

Tętnica szyjna zewnętrzna (arteria carotis externa) początkowo biegnie ku górze w kierunku żuchwy; krzyżuje ją od zewnątrz tylny brzusiec mięśnia dwubrzuścowego i łuk nerwu podjęzykowego. Wyżej dostaje się do dołu zażuchwowego, gdzie biegnie w miąższu ślinianki przyusznej. Na wysokości otworu słuchowego zewnętrznego dzieli się na swe gałęzie końcowe: tętnicę szczękową (arteria maxillaris) oraz tętnicę skroniową powierzchowną (arteria temporalis superficialis).

Na swym przebiegu oddaje kolejno kilka gałęzi: tętnicę tarczową górną (arteria thyroidea superior), tętnicę gardłową wstępującą (arteria pharyngea ascendens), tętnicę językową (arteria lingualis), tętnicę twarzową (arteria facialis), tętnicę potyliczną (arteria occipitalis) oraz tętnicę uszną tylną (arteria auricularis posterior). Tętnice te są uwzględnione przy opisie tętnic głowy, z wyjątkiem tętnicy tarczowej górnej, która znajduje się całkowicie na szyi.

TĘTNICA TARCZOWA GÓRNA

Tętnica tarczowa górna (arteria thyroidea superior) rozpoczyna się poniżej poziomu kości gnykowej. Na szyi biegnie w trójkącie tętnicy szyjnej skośnie ku przodowi i w dół, a następnie za mięśniem łopatkowo-gnykowym przechodzi do trójkąta mięśniowego, kierując się w dół do gruczołu tarczowego, do którego dociera od strony górno-przedniej.

GAŁĘZIE

Gałąź podgnykowa (ramus infrahyoideus) i gałąź do mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego (ramus sternocleidomastoideus) unaczyniają okolicę gnykową i część mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego.

Tętnica krtaniowa górna (arteria laryngea superior) jest główną tętnicą unaczyniającą krtań. Biegnie od początkowego odcinka tętnicy tarczowej górnej wspólnie z nerwem krtaniowym górnym do otworu w błonie tarczowo-gnykowej, przez który przechodzi do ściany krtani. Zespala się z tętnicą krtaniową dolną odchodzącą od tętnicy tarczowej dolnej.

Gałąź pierścienno-tarczowa (ramus cricothyroideus) jest jedną z trzech parzystych tętnic unaczyniających krtań. Odchodzi również od tętnicy tarczowej górnej. Biegnie powierzchownie po mięśniu i więzadle pierścienno-tarczowym.

Gałęzie gruczołowe (rami glandulares) unaczyniają gruczoł tarczowy i gruczoły przytarczyczne.9.4 ŻYŁY SZYI

Wzdłuż szyi biegną podłużne parzyste żyły: żyła szyjna wewnętrzna, żyła szyjna zewnętrzna i żyła szyjna przednia. W dolnej części szyi znajduje się żyła podobojczykowa.

9.4.1 ŻYŁA SZYJNA WEWNĘTRZNA

Żyła szyjna wewnętrzna (vena jugularis interna) odprowadza krew z jamy czaszki, twarzy i szyi.

Żyła szyjna wewnętrzna rozpoczyna się jako przedłużenie zatoki esowatej w części bocznej otworu szyjnego. Biegnie od podstawy czaszki ku dołowi w przestrzeni przygardłowej po stronie tylno-bocznej tętnicy szyjnej wewnętrznej. Niżej dołącza do tętnicy szyjnej wspólnej i nerwu błędnego, biegnąc z nimi we wspólnym powrózku naczyniowo-nerwowym, w którym leży bocznie od tętnicy.

RYCINA 9.10 Żyła szyjna zewnętrzna i żyła szyjna przednia.

Żyła szyjna wewnętrzna ma dwa rozszerzenia: opuszkę górną (bulbus superior venae jugularis) – tuż poniżej otworu szyjnego w dole szyjnym i opuszkę dolną (bulbus inferior venae jugularis) – bezpośrednio przed ujściem do kąta żylnego.

Do żyły szyjnej wewnętrznej z jamy czaszki uchodzą: zatoka skalista dolna (sinus petrosus inferior) i zatoka potyliczna (sinus occipitalis).

Dopływami zbierającymi krew z szyi i z głowy poza jamą czaszki są: żyła potyliczna (vena occipitalis), żyły gardłowe (venae pharyngeae), żyła twarzowa (vena facialis), żyła językowa (vena lingualis) i żyły tarczowe, górne i środkowe (venae thyroideae superiores et mediae). Największym z dopływów jest żyła twarzowa, która zbiera krew ze znacznych obszarów głowy.

Cewnikowanie żyły szyjnej wewnętrznej jest wykonywane przez anestezjologów u nieprzytomnych pacjentów. Wkłucie centralne ma dwa typowe dojścia. Pierwsze polega na wkłuciu bezpośrednio przez mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy w połowie długości szyi. Drugie, niższe, polega na dojściu igły między dwoma przyczepami mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, za którymi znajduje się końcowy odcinek żyły szyjnej wewnętrznej.

9.4.2 ŻYŁA SZYJNA ZEWNĘTRZNA

Żyła szyjna zewnętrzna rozpoczyna się dwoma korzeniami: przednim i tylnym, które łączą się ze sobą poniżej małżowiny usznej. Korzeń przedni powstaje w miąższu ślinianki przyusznej jako odgałęzienie żyły zażuchwowej. Korzeń tylny tworzą: żyła potyliczna i żyła uszna tylna.

Żyła szyjna zewnętrzna (vena jugularis externa) biegnie na blaszce powierzchownej powięzi szyi pod mięśniem szerokim szyi. Krzyżuje najpierw mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy, przechodząc do trójkąta bocznego szyi. Nad obojczykiem, w dole nadobojczykowym większym przebija blaszkę powierzchowną i blaszkę przedtchawiczą powięzi szyi i uchodzi do żyły podobojczykowej, chociaż może również wpadać do żyły szyjnej wewnętrznej lub żyły ramienno-głowowej.

RYCINA 9.11 Żyły powierzchowne szyi. Widok od strony prawej.

9.4.3 ŻYŁA SZYJNA PRZEDNIA

Żyła szyjna przednia rozpoczyna się w okolicy kości gnykowej z połączenia żył okolicy podżuchwowej.

Żyła szyjna przednia (vena jugularis anterior) biegnie w dół w okolicy przedniej szyi wzdłuż brzegu przedniego mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego. Następnie za tym mięśniem skręca w bok, uchodząc do żyły szyjnej zewnętrznej lub do żyły podobojczykowej. W przestrzeni międzypowięziowej nadmostkowej łączy się zwykle z jednoimienną żyłą strony przeciwległej za pośrednictwem łuku żylnego szyi (arcus venosus jugularis).

9.4.4 ŻYŁA PODOBOJCZYKOWA

Żyła podobojczykowa rozpoczyna się na brzegu zewnętrznym I żebra jako przedłużenie żyły pachowej; kończy się w kącie żylnym, łącząc się z żyłą szyjną wewnętrzną.

Żyła podobojczykowa (vena subclavia) przebiega przez szczelinę przednią mięśni pochyłych, między mięśniem mostkowo-obojczykowo-sutkowym a mięśniem pochyłym przednim.

Dopływy żyły podobojczykowej odpowiadają w dużym stopniu gałęziom tętnicy podobojczykowej. Jednak znaczna ich część uchodzi nie do żyły podobojczykowej, lecz bezpośrednio do żyły ramienno-głowowej.9.5 NACZYNIA I WĘZŁY CHŁONNE SZYI

Z punktu widzenia topograficznego na szyi można rozróżnić: węzły chłonne szyjne głębokie, leżące wzdłuż pęczka naczyniowo-nerwowego, węzły chłonne szyjne przednie, leżące w trójkącie przednim, i węzły znajdujące się w trójkącie bocznym.

WĘZŁY SZYJNE GŁĘBOKIE

Węzły szyjne głębokie (nodi cervicales profundi) są rozmieszczone wzdłuż pęczka naczyniowo-nerwowego. Rozróżnia się węzły szyjne głębokie górne (nodi cervicales profundi superiores) i węzły szyjne głębokie dolne (nodi cervicales profundi inferiores), które oddziela mięsień łopatkowo-gnykowy. Są one głównymi węzłami zbierającymi chłonkę z głowy i znacznych obszarów szyi. Ich naczynia odprowadzają chłonkę do pnia szyjnego (truncus jugularis). Mianownictwo anatomiczne określa węzły szyjne głębokie jako węzły szyjne boczne głębokie (nodi cervicales laterales profundi).

RYCINA 9.12 Węzły chłonne szyi. Widok od strony prawej: a – węzły szyjne głębokie; b – węzły chłonne powierzchowne.

WĘZŁY SZYJNE PRZEDNIE

Węzły szyjne przednie (nodi cervicales anteriores) stanowią duży zespół węzłów regionalnych zlokalizowanych w okolicy przedniej szyi, głównie w trójkącie mięśniowym. Wśród węzłów przednich rozróżnia się: węzły szyjne przednie powierzchowne i węzły szyjne przednie głębokie. Węzły szyjne przednie zbierają chłonkę z okolicy podgnykowej (węzły podgnyko-

we), krtani (węzły przedkrtaniowe), gruczołu tarczowego (węzły tarczycowe) oraz z przełyku i tchawicy (węzły przedtchawicze i przytchawicze). Chłonka odpływa z nich do węzłów szyjnych głębokich, głównie dolnych. Oprócz tego w trójkącie podżuchwowym i trójkącie podbródkowym znajdują się węzły podżuchwowe (nodi submandibulares) i węzły podbródkowe (nodi submentales). Zbierają one chłonkę z obszaru głowy

(p. rozdz. 10.7).

WĘZŁY SZYJNE LEŻĄCE W TRÓJKĄCIE BOCZNYM

W trójkącie bocznym znajdują się węzły powierzchowne, węzły towarzyszące nerwowi dodatkowemu i węzły nadobojczykowe.

Węzły powierzchowne (nodi superficiales) rozmieszczone są wzdłuż żyły szyjnej zewnętrznej. Mianownictwo anatomiczne określa je jako węzły szyjne boczne powierzchowne (nodi cervicales laterales superficiales).

Węzły towarzyszące nerwowi dodatkowemu (nodi accessorii), w liczbie 4–6, znajdują się w trójkącie łopatkowo-czworobocznym. Łącznie z węzłami powierzchownymi zbierają chłonkę z potylicy i karku. Chłonka z nich odpływa do węzłów szyjnych głębokich i węzłów nadobojczykowych.

Węzły nadobojczykowe (nodi supraclaviculares) znajdują się głęboko w dolnej części okolicy bocznej szyi, w sąsiedztwie naczyń podobojczykowych. Chłonka odpływa z nich głównie do pnia podobojczykowego (truncus subclavius).

Węzły szyjne przednie, węzły szyjne głębokie i węzły szyjne trójkąta bocznego należą do trzech układów odpływu chłonki z szyi i głowy: przedniego (węzły przednie), pośredniego (węzły głębokie) i bocznego (węzły trójkąta bocznego).

Mianownictwo węzłów chłonnych szyi jest niezmiernie różnorodne i przeważnie niekonsekwentne.

Jak już wspomniano (p. tom I – rozdz. 1.5.5) pień podobojczykowy i pień szyjny po stronie prawej mogą łączyć się w przewód chłonny prawy (ductus lymphaticus dexter) lub uchodzić oddzielnie do prawego kąta żylnego. Po stronie lewej oba pnie zwykle uchodzą do przewodu piersiowego (ductus thoracicus), chociaż istnieje pod tym względem zmienność.

Jakakolwiek infekcja w obrębie głowy i szyi może powodować powiększenie węzłów chłonnych na szyi. Najczęściej powiększeniu ulegają węzły szyjne głębokie; najwyraźniej są one wyczuwalne na wysokości mięśnia dwubrzuścowego. Węzły te są szczególnie wrażliwe na infekcje górnych dróg oddechowych i migdałków podniebiennych. W przypadku nowotworów głowy i szyi często lokalizują się w nich przerzuty nowotworowe, co zwykle zmusza do radykalnego ich usuwania.

RYCINA 9.13 Ujścia pni i przewodów chłonnych na szyi.