Aneks - ebook

Przedmowa

Teresę poznałem jesienią 1981 roku, zaraz po tym, gdy ukazał się jej pierwszy wywiad z dawnym komunistycznym dygnitarzem. Była młodą dziennikarką i reporterką, związaną z tygodnikiem „Kultura”, ja młodym wówczas historykiem, redagującym dział historyczny „Tygodnika Solidarność”. Łączyła nas potrzeba działania na rzecz odkłamania historii najnowszej i wypełniania „białych plam”, które pokrywały prawie całe minione trzydziestopięciolecie.

Był to czas Solidarności, wybuchu potrzeby wolności i samoorganizacji społeczeństwa, zarazem odrzucenia systemu dominacji monopolistycznej partii i jej kontroli nad życiem umysłowym. Każdy tydzień zmieniał postawy, budził głód informacji o współczesności i przeszłości. Zmieniała się także prasa, przynosząc między innymi próby przypominania skazanych przez dziesięciolecia na zapomnienie kart z historii PRL. Do tego czasu właściwie nie istniały poważne opracowania o dziejach politycznych Polski po 1945 roku. Nie prowadzono badań nad przeszłością PRL, archiwa były niedostępne, cenzura pilnowała, by nie ukazywały się dokumenty, wspomnienia, opracowania, które mogły podważyć bezkonfliktowy obraz powojennych dziejów. Bardzo nieliczne publikacje emigracyjne lub pozacenzuralne o latach powojennych, stalinizmie, roku 1956, epoce Gomułki docierały do nielicznych. Najnowsza historia należała więc do najważniejszych w 1981 roku tematów odczytów gromadzących tłumy w salach uniwersyteckich i na zgromadzeniach organizowanych przez Solidarność w fabrykach. Oczekiwano odpowiedzi na pytania: Jak system, który właśnie obalano, mógł trwać? Dlaczego doprowadził do bankructwa?, ale też: Skąd się wziął i jak powstawał? Pytano, czy musiał trwać tak długo i jak wyglądały bunty społeczne 1956, 1968, 1970 roku, do których bezpośrednio odwoływała się Solidarność.

Wśród tygodników społeczno-kulturalnych szczególnie wiele o najnowszej historii pisała „Polityka”, coraz odważniejsza od wiosny 1981. W połowie roku zamieszczono obszerne materiały o buncie robotników Poznania w 1956 roku i podano historię rad robotniczych. W numerze z 22 sierpnia ukazał się wywiad Teresy Torańskiej z Wiktorem Kłosiewiczem, w okresie stalinowskim przewodniczącym związków zawodowych. Wywiad był poprzedzony wstępną notą autorki: „Co najmniej połowa Polaków urodzonych po wojnie odbudowę, stalinizm, epokę Gomułki zna z opowiadań. Wiedzę o niedawnych przecież latach – czterdziestych, pięćdziesiątych, sześćdziesiątych czerpała ze źródeł przeróżnych: oficjalnych, jak prasa i podręczniki – przeważnie schematycznych, domowych – równie jednostronnych, nielegalnych – nie zawsze rzetelnych, z anegdot, plotek – zabawnych, złośliwych, powierzchownych. Do źródeł nie dociera prawie nikt. Większość z nich jest zresztą niedostępna. Dostępni są za to ludzie. Ci, którzy decydowali lub byli świadkami decyzji. Poprosiłam ich o rozmowę i pragnę im podziękować za to, że rozmowy tej nie odmówili. Mimo że nie mogłam nie zadawać pytań nietaktownych: dlaczego, jak, a co pan wtedy, przecież pan przy tym był?”. Cały cykl nazwano „Pan przy tym był”, a w jego ramach ukazały się trzy wywiady – z Kłosiewiczem, z Edwardem Ochabem (31 października) i Jerzym Morawskim (28 listopada). Potem przyszedł stan wojenny.

Teresa Torańska pracowała w tygodniku „Kultura”, pisała reportaże. Pomysł rozmów z dawnymi dygnitarzami był skokiem na głęboką wodę, także w tym sensie, że nie zajmowała się wcześniej historią. Teraz, przygotowując się do wywiadów, zachłannie czytała to, co mogła znaleźć, co jej poradzili koledzy. Konstruowała pytania, świadoma nierówności stron w tych rozmowach. Pytała z pozycji młodej Polki, która chce znać wytłumaczenie dawnych decyzji i zwrotów, chce zrozumieć, może dać się przekonać. Jest czupurna i dociekliwa, ale nie arogancka. Nie wie lepiej, ale chce wiedzieć, choć nie podziela poglądów i postawy rozmówcy. Jest przedstawicielem pokolenia, które właśnie się zbuntowało, ale chce lepiej rozumieć, przeciw czemu się zbuntowało. Uwagę skupiła na pierwszym powojennym dziesięcioleciu – okresie tworzenia systemu i jego najstraszniejszej, stalinowskiej fazie, oraz wielkim kryzysie 1956 roku. Była świadoma, że jej rozmówcy mają całkowicie inną mentalność, niespotykaną już nawet wśród ówczesnych działaczy PZPR, była więc ciekawa, jak ta mentalność się kształtowała, z czego wyrośli, jak stali się komunistami, i co to konkretnie znaczyło. Wszystko to były pytania prawdziwie rewolucyjne, na które nie potrafili się zdobyć starsi, czujący respekt lub strach przed dawnymi dygnitarzami. Rozumiejący też, że poruszenie takich tematów dotyka granicy cenzuralności, i tak bardzo przesuniętej, ale co do trwałości – niepewnej. Toteż redaktor naczelny „Kultury” bez czytania tekstu powiedział „nie”. „Polityka” była odważniejsza, ale też mocniej usytuowana politycznie.

Można się zastanawiać, dlaczego dawni partyjni dygnitarze zdecydowali się na spotkanie z Torańską, odpowiadanie na jej trudne pytania, tłumaczenie swych postaw i decyzji. Przez ponad dwadzieścia minionych lat nie widzieli potrzeby wspominania. Odpowiedzią mogą być zdania z artykułu Artura Starewicza W poszukiwaniu sedna sprawy, zamieszczonego w „Kulturze” (nr 11 z 15 marca 1981): „Kraj nasz przeżywa okres wyjątkowy, kiedy tętno historii bije rytmem gwałtownym i mocnym. Z kłębowiska napięć, sprzeczności i rozbieżnych dążeń musi wyłonić się nowy kształt socjalistycznej rzeczywistości. Jedno jest pewne: powrót do starego, tj. do tej postaci socjalizmu, do tego systemu sprawowania władzy, jaki dominował przez ubiegłe trzy z górą dziesięciolecia, jest niemożliwy. Polska już nigdy nie będzie taka, jaka była do lata 1980 r.”. To przekonanie skłaniało do spojrzenia za siebie, zastanowienia się nad przeszłością, poszukania korzeni tak głębokiego kryzysu systemu. Wytłumaczenia się, wyłożenia swoich racji osobie innego pokolenia i innych doświadczeń. Jerzy Morawski mówił autorce: „jak się natrafi na panią Tereskę, jak tutaj siedzi, i ona zacznie grzebać w tym i pytać obcesowo o różne rzeczy, to człowiek zaczyna się zastanawiać na nowo, i na nowo”. Teresa zmusiła swych rozmówców do wyjścia poza konwencję i język właściwy partii komunistycznej, do tłumaczenia „prozą”, o co im wówczas chodziło, dlaczego czynili tak, a nie inaczej.

Po 13 grudnia władze stanu wojennego zawiesiły, a potem zlikwidowały „Kulturę”, a Teresa Torańska została bez pracy. Negatywnie zweryfikowana, z pewnością właśnie za te wywiady, nie zamierzała jednak przerywać tego, co dotąd robiła. Nawiązane przedtem kontakty były kontynuowane, dawni dygnitarze nie cofnęli się, nie odmawiali jej spotkań, najwyżej bywali ostrożniejsi. Na przykład Ochab umawiał się na spacery, zapewne biorąc pod uwagę podsłuch w swoim mieszkaniu. Inni i to lekceważyli. Teresa pobudziła ich potrzebę spowiedzi, zdania sprawy ze swego życia, wyborów, decyzji, które nie mogły być akceptowane. Takiej akceptacji chyba nie oczekiwali, ale zapewne traktowali ją jako pośrednika do współczesnych i przyszłych pokoleń. Wiedzieli, że nie otrzymają usprawiedliwienia, ale chcieli uzyskać zrozumienie, choć częściowe.

Byłem zafascynowany podjętą przez nią pracą. Widywaliśmy się często w 1982 i 1983 roku, rozmawialiśmy przede wszystkim o tym. Teresa była całkowicie skoncentrowana na tych wywiadach, szukała źródeł pozwalających zadać dalsze pytania, a więc książek, artykułów w dawnej prasie, przeglądała „Nowe Drogi” i „Trybunę Ludu” z okresu stalinowskiego, podpytywała też zaprzyjaźnionych starszych dziennikarzy, którzy byli świadkami epoki. Analizowała psychologię swych rozmówców, szczegóły ich życia (na ile było to możliwe przy braku dostępu do archiwów), zastanawiała się nad ich prawdomównością. Do niektórych czuła sympatię, do innych zdecydowanie nie, ale nawet wobec nich, zadając pytania, zachowywała elegancję. W rozmowach z niektórymi, na przykład z Jakubem Bermanem, dochodziło do ostrych spięć, ale potrafiła je rozładowywać gestem czy uśmiechem. Żaden z rozmówców nie przerwał wywiadu, nie odmówił dalszych spotkań. Niektórzy, jak samotnie żyjący w Warszawie Roman Werfel, odnosili się do niej z autentyczną przyjaźnią. Wywiady prowadziła jednocześnie z kilkoma osobami, z większością spotykała się wiele razy. Równolegle też powstawały fragmenty maszynopisu, niektóre dane mi było wówczas przeczytać. Pewne teksty powstały jednak szybko, na przykład rozmowa z Walentym Titkowem nagrana i spisana jeszcze w 1981 roku. Podobnie jak rozmowa z Kłosiewiczem, jest ona znacznie mniej wnikliwa niż wywiady z Ochabem, Bermanem czy Stefanem Staszewskim, którym poświęciła najwięcej czasu i wysiłku.

Teresa Torańska stworzyła dzieło wyjątkowe w skali światowej. Komuniści nie pisali wspomnień, nie zdawali sprawy ze swych rządów ludziom postronnym, skrzętnie ukrywali tajemnice swojego ruchu. Do absolutnych wyjątków należą wspomnienia Chruszczowa, przemycone z ZSRR na Zachód, a także Władysława Gomułki, doprowadzone jednak tylko do lata 1944 roku. Jedynie polscy komuniści zdali relację ze swych działań i sposobów myślenia, a uczynili to, bo zapukała do nich Teresa Torańska. I tylko dlatego zdecydowali się mówić, że komunizm w Polsce zbankrutował w latach 1980–1981, został jawnie i zdecydowanie odrzucony przez polskie społeczeństwo, a oni stanęli wobec zanegowania sensu ich życia i ich działań.

W 1984 roku w podziemnej oficynie „Przedświt” wyszła książka z wywiadami zatytułowana Oni. Teresa zdecydowała, że jej treścią będzie epoka stalinizmu, pierwsze dziesięciolecie, zamknięte datą 1956. Narzucało to pewien wybór, a zatem na boku pozostały rozmowy skoncentrowane na okresie rządów Władysława Gomułki. Tak więc w teczce Autorki pozostały rozmowy z Jerzym Morawskim, Arturem Starewiczem, Walentym Titkowem. Zajęta następnymi projektami, kolejnymi rozmowami, które tworzyły jej dalsze książki, nie poddawała ich już dalszej obróbce redakcyjnej. W rozmowach czasem wracała do tych samych spraw i zdarzeń, drążyła temat, ostateczna praca polegała na scaleniu wątków, wybraniu najlepszych sformułowań, dopisaniu brakującej daty. Tej pracy nie zdołała wykonać.

Niniejszy tom powstał z wywiadów, które pozostały w teczce zmarłej w 2013 roku Autorki. Do wcześniej spisanych rozmów ze znanymi kiedyś działaczami partii – Morawskim, Starewiczem, Titkowem – dodane zostały rozmowy przeprowadzone później z ludźmi, którzy w komunizm się zaplątali, ale nigdy nie byli jego prominentnymi działaczami – Arturem Hajniczem, Samuelem Sandlerem czy jeszcze luźniej związanym z partią Jerzym Pomianowskim.

Wszyscy oni próbują racjonalizować swoje zaangażowanie, wskazują na okoliczności życiowe i moment zafascynowania ruchem. Hajnicz podkreśla wyraźnie wspólnotę, którą stanowiła elita partii. Warto czytać książkę też pod tym kątem – socjologii i psychologii tej wspólnoty, reguł nią rządzących, kryteriów awansu i degradacji. Chociaż dysponujemy dziś dostępem do archiwów, protokołów poufnych narad i wewnętrznymi notatkami, to zapisane tu świadectwa ludzi dają często klucz do lektury urzędowych dokumentów, pokazują kuluary, kuchnię polityki. Nie znaczy to oczywiście, że do ocen i wyjaśnień rozmówców Torańskiej należy podchodzić bezkrytycznie. Jak każda relacja są subiektywne, oddają pogląd danej osoby zarejestrowany już po latach, przefiltrowany przez późniejsze doświadczenia; czasem pamięć jest nieostra. Niektóre ważne wydarzenia nie zostały opowiedziane, na przykład Starewicz nie mówi nic o Biurze Prasy KC, którym kierował w latach 1957–1963 i nadzorował redakcje wszystkich dzienników i tygodników; w tym czasie następowało dławienie prasy, zaostrzanie cenzury. Być może ten fragment swojej biografii miał opowiedzieć osobno, ale do nagrania nie doszło. Morawski bardzo krótko mówi o zmianach w ruchu młodzieżowym jesienią i zimą 1956–1957, a były to zmiany ogromne, przez niego początkowo nadzorowane. W 1957 roku brał udział w tłumieniu niezależności odrodzonego harcerstwa, choć nic na ten temat z rozmowy się nie dowiemy. Takie luki są jednak konsekwencją braku opracowań w czasach, gdy wywiady były przeprowadzane i związanych z tym trudności zadawania odpowiednich pytań. Mimo tych luk czytelnik rozmów Torańskiej otrzymuje potężną dawkę wiedzy o epoce PRL oraz bogaty materiał do przemyśleń i refleksji.

Oddany w tych rozmowach obraz dziejów nieraz drażni i irytuje. Prawie nic nie ma o oporze społeczeństwa, o terrorze bezpieki, procesach politycznych, możemy przeczytać usprawiedliwienie sfałszowania referendum i wyborów, zauważyć lekceważenie legalnej opozycji, jaką był PSL, a w jednym z wywiadów pada kuriozalne stwierdzenie, że PPS sam się spacyfikował. Różne straszne czyny są usprawiedliwiane warunkami geopolitycznymi i koniecznościami epoki. Z pewnością perspektywa wywiadów jest podyktowana usytuowaniem tych ludzi, wyznających wówczas monopolistyczną ideologię, przekonanych o braku alternatywy dla kierunku, który realizowali, ale też patrzących na Polskę i społeczeństwo z gabinetów władzy i praktycznie niemających kontaktów ze społeczeństwem. Prawie nieobecny w tym obrazie dziejów jest Kościół, ale też życie codzienne Polaków, ich warunki materialne, problemy odbudowy kraju i zagospodarowania Ziem Zachodnich. Były to sprawy pochłaniające siłą rzeczy wiele uwagi rządzących, ale po latach najmocniej wybrzmiewają inne wątki. Należą do nich również relacje ze Związkiem Sowieckim dominującym nad Polską i określającym granice jej wolności. Rozmówcy Torańskiej dominacji sowieckiej nad Polską zawdzięczali swoją pozycję polityczną, możliwość sprawowania władzy, ale zarazem odczuwali presję i różnie na nią reagowali, o czym ciekawie opowiadają. Bez odpowiednich decyzji podjętych w Moskwie nie byłby możliwy zwrot polityczny roku 1948, odsunięcie Gomułki i przyspieszona stalinizacja, połączona z próbami narzucenia obcej kultury, także sowieckich form propagandowych. Ale też bez odpowiedniego zaangażowania i umiejętnej gry nie byłoby możliwe wykorzystanie odwilży po śmierci Stalina dla liberalizacji w Polsce i poszerzenia jej suwerenności. O tym skomplikowanym procesie, którego punktem kulminacyjnym było VIII Plenum i powrót Gomułki do władzy, opowiadają zwłaszcza Morawski i Starewicz. Oni też rozważają okoliczności odwrotu od Października, które miały przyczyny wewnętrzne i zewnętrzne. Blok sowiecki nadal trwał i możliwości zmian w Polsce były ograniczone. Czy można było pójść dalej? – to pytanie kumulujące najważniejsze problemy tej epoki. W wywiadach znajdujemy sporo materiału do takiego namysłu.

Przystępując do edycji tego niezwykle cennego materiału – cennego jako osiągnięcie dziennikarstwa i jako niepowtarzalne relacje – stajemy wobec potrzeby respektowania praw nieżyjącej już Teresy Torańskiej, a także jej rozmówców. Nie możemy dopisywać zdań czy dodatkowych wyjaśnień. Nasuwające się niejasności czy nieliczne błędy wydawca koryguje przypisami. Podajemy je jednak tylko wtedy, gdy jest to niezbędne, zachowując styl książek Teresy Torańskiej, w których wszystko jest wyłożone w rozmowie, bez posiłkowania się zewnętrznymi, redakcyjnymi komentarzami.

Andrzej FriszkeArtur Hajnicz (1920–2007) – dziennikarz, ekspert ds. niemieckich, członek Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej, Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (1935–1981), oficer polityczny 1. Armii WP, dziennikarz „Żołnierza Wolności” (1949–1955) i „Życia Warszawy” (1955–1973); w latach 1973–1981 pracował w Ośrodku Badawczo-Rozwojowym Informatyki; sekretarz „Tygodnika Solidarność” (1981), działacz podziemnej „Solidarności”, po 1989 roku doradca Senatu ds. polityki zagranicznej.Indeks nazwisk

A

Abakończyk Józef

Achmatowa Anna

Aczkolwiek Dyonizy (pseud.), zob. Pomianowski Jerzy

Albrecht Jerzy

Aleksandrow Gieorgij

Aleksienko

Alennikow Siergiej

Alster Antoni

Ambroziewicz Ala

Andropow Jurij

Andruszkiewicz Zdzisław

Andrzejewski J. (pseud.), zob. Paczkowski Andrzej

Andrzejewski Jerzy

Anselm Konstanty

Arski Stefan

Artymowska Zofia, z d. Karaś

Augustynek Zdzisław

B

Babel Izaak

Babiuch Edward

Baczko Bronisław

Banach Stefan

Bańkowski Stanisław

Baranowski Feliks

Bartoszewska Zofia

Bergson Helena

Beria Ławrientij

Berling Zygmunt

Berman Jakub

Berman Mieczysław

Bialer Seweryn

Białoszewski Miron

Bieliński Konrad

Bieńkowski Władysław

Bierut Bolesław (pseud. „Tomasz”)

Birnbaum Abraham Ber

Birnbaum Mieczysław

Birnbaum-Pomianowski Jerzy, zob. Pomianowski Jerzy

Bogatko Marian

Bogdanow Aleksandr

Böll Heinrich

Bora Edmund (właśc. Borys Eppel)

Bordziłowski Jerzy

Borowski Wiktor

„Boy” (pseud.), zob. Żeleński Tadeusz

„Bór” (pseud.), zob. Komorowski Tadeusz

Brandt Willy

Brandys Kazimierz

Brandys Marian

Bratkowski Stefan

Breżniew Leonid

Brodski Josif

Brodziński Stanisław

Brodzki Stanisław

Broniarek Zygmunt

Broniewski Władysław

Broz Josip, zob. Tito (pseud.)

Brus Irena, z d. Sternheim

Brus Włodzimierz

Brystigerowa Julia (pseud. „Luna”)

Brzeziński Zbigniew

Bucharin Nikołaj

Buczek Marian

Bugaj Ryszard

Bułganin Nikołaj

Burgin Juliusz

Bursztyński Włodzimierz

C

Camus Albert

Carrillo Santiago

Cat-Mackiewicz Stanisław, zob. Mackiewicz Stanisław

Černík Oldřich

Chabasiński Wojciech

Chajn Leon

Chełchowski Hilary

Chęciński Michał

Chiaromonte Nicola

Chocha Bolesław

Chodorowski Jan

Chruszczow Nikita

Churchill Winston

Ciosek Stanisław

Cyrankiewicz Józef

Cywiński Bohdan

Czechow Antoni

Czeszko Bohdan

D

Dąbrowska Maria

Dobieszak

Doboszyński Adam

Dobrowolski Szczęsny (właśc. Feliks Zamieński)

Drobner Bolesław

Drobner Mieczysław

Dubček Alexander

Duclos Jacques

Dudek Antoni

Dworakowski Władysław

Dziewanowski Kazimierz

Dżyngis-chan

E

Einstein Albert

Eisenbergowie

Eisenhower David D.

Eisler Jerzy

Elczewski Maciej

Eppel Borys, zob. Bora Edmund (pseud.)

Erenburg Ilia

F

Falkowska Wanda

Fejgin Anatol

Fiałkowski Władysław

Fiderkiewicz Alfred

Field Herman

Field Noel

Figura Krystyna

Filipowicz Maria

Finkelsztajn

Fiszman Samuel

Ford Aleksander

Franciszek Józef I, cesarz Austrii, król Węgier

Franko Iwan

Frelek Ryszard

Frey-Bielecki Jan

Friszke Andrzej

Furcewa Jekatierina

G

Garlicki Andrzej

Gaulle Charles de

Gaworski Henryk

Gecow Leon

Geremek Bronisław

Gerő Ernő

Giedroyc Jerzy

Gierek Edward

Gocioł

Goebbels Joseph

Gołębiowski Bronisław

Gombrowicz Witold

Gomułka Władysław (pseud. „Wiesław”)

Gomułkowa Zofia

Goździk Lechosław

Górnicki Wiesław

Górska Wanda

Gramsci Antonio

Granas Romana

Grillparzer Franz

Gromb

Grosfeld Leon

Grosz Wiktor

Groszowa Irena

Gudzenko Siemion

Guntoft

Gutman Jerzy

H

Hajnicz Artur (pseud. „Justyn”)

Hajnicz Cecylia

Hajnicz Fania

Hajnicz Klara

Hajnicz Paul

Hass Ludwik

Hausmanowa-Petrusewicz Irena

Havel Václav

Heine Heinrich

Hertz Aleksander

Hertz Bela

Hertz Paweł

Herzl Theodor

Hilarowicz Tadeusz

Hirszowicz Łukasz

Hitler Adolf

Hłasko Marek

Hochfeld Julian

Hoffman Paweł

Hordyński Jerzy

Hübner Juliusz

Hulewicz Jan

Hulewiczowa Maria

Husák Gustáv

I

Ignar Stefan

Imiołek Stanisław

Iskierko Alicja

Iwaszkiewicz Jarosław

J

Jabłonowski Marek

Jagielski Mieczysław

Jakubowicz Szymon

Jakubowski Iwan

Jan II Kazimierz, król Polski

Janowski Witold

Jarochowska Maja

Jarosiński Witold

Jaroszewicz Piotr

Jaruzelski Jerzy

Jaruzelski Wojciech

Jarzębski

Jasienica Paweł

Jasieński Bruno

„Jasny” (pseud.), zob. Zawadzki Włodzimierz

Jastrun Mieczysław

Jaszczuk Bolesław

Jaszuński Grzegorz

Jaszuński Samuel (pseud. „Justyn”)

Jędrychowski Stefan

Joliot-Curie Frédéric

Joliot-Curie Irena

Jóźwiak Franciszek (pseud. „Witold”)

Jurysiowa Ida

Juryś Roman

„Justyn” (pseud.), zob. Hajnicz Artur

„Justyn” (pseud.), zob. Jaszuński Samuel

K

Kadar Janos,

Kaganowicz Łazar

Kalinowski Mieczysław

Kamieniew Lew

Kamkow Wadim

Kania Stanisław

Kantor Tadeusz

Kardelj Edvard

Karkoszka Alojzy

Kasman Leon

Kasmanowa Lidia

Kästner Erich

Kazimierska Ryszarda

Kępa Józef

Kieniewicz Bolesław

Kiernik Władysław

Kirchmayer Jerzy

Klabund (właśc. Alfred Henschke)

Klich Maria

Kliszko Zenon,

Kłosiewicz Wiktor

Kochański Aleksander

Kocioł

Kociołek Stanisław

Kojder Władysław

Kolczyński Roman

Kole Julian

Kołakowski Leszek

Kołłontaj Aleksandra

Kołodziejczyk Leszek

Komar Wacław

Komorowski Tadeusz (pseud. „Bór”)

Koniew Iwan

Konopka Witold

Konstantinow Fiodor

Konwicki Tadeusz

Kopaliński Władysław

Koperski (właśc. Kuper)

Korboński Stefan

Korczyc Władysław

Korczyński Grzegorz

Kornijczuk Ołeksandr

Korotyński Henryk,,,

Kosygin Aleksiej

Kotarbiński Tadeusz

Kot Stanisław

Kott Jan

Kowalik Tadeusz

Kowalska Janina, z d. Rudzka

Kowalski Aleksander,

Krall Hanna

Krasicki Janek,

Krasiński Zygmunt

Krasucki Ludwik

Kruczek Władysław

Krupiński Jerzy

Krużajewa Marina

Krysiak Jan

Kryska Jan

Krzemień Teresa

Kubiak Hieronim

Kubica Walenty

Kubicki Wojciech

Kuczyński Waldemar

Kula Leopold (pseud. „Lis”)

Kulczycki Michał

Kulczycki Władimir

Kulerski Wiktor

Kulisiewicz Barbara

Kulisiewicz Tadeusz

Kuper, zob. Koperski

Kuroczko Eustachy

Kuroń Jacek

Kuropieska Józef

Kurowski Stefan

Kwaśniewski Aleksander

Kwieciński Paweł

L

Lajchman Izrael, zob. Lemański Aleksander

Lamuzga Jerzy

Lange Oskar

Le Duan

Lemańska Helena

Lemański Aleksander (właśc. Izrael Lajchman)

Lemiesz Wiktor (pseud.), zob. Rozenblum Aleksander

Lenin Włodzimierz

Lesz Mieczysław

Lewin Leopold

Lipkes Eugenia

Lipski Jan Józef

Lis Bogdan

Lis-Kula Leopold, zob. Kula Leopold

Lisiecka Alicja

Litauer Stefan

Litwin Aleksander

Litwin Jakub

Loga-Sowiński Ignacy

Losonczi Pál

Ł

Łapot Stanisław

Łaszcz Samuel

Łozińska Eugenia

Łukaszewicz Jerzy

M

Machejek Władysław

Mackiewicz Stanisław (pseud. „Cat”)

Majakowski Włodzimierz

Majski Iwan

Malenkow Gieorgij

Maléter Pál

Małcużyński Karol

Marchais Georges

Markiewicz Henryk

Marks Karol

Marshall George C.

Martynow Leonid

Marzec Mieczysław

Matuszewski Ignacy

Matwin Malina

Matwin Władysław

Max Stanisław

Mazowiecki Tadeusz,

Mazur Franciszek

Męclewski Edmund

Micewski Andrzej

Michailović Dragoljub

Michajłow Nikołaj

Michnik Adam

Mickiewicz Adam

Mieżyrow Aleksandr

Międzyrzecki Artur

Mijal Kazimierz

Mikojan Anastas

Mikołajczyk Stanisław

Mikulski Tadeusz

Miller Jan Nepomucen

Miłosz Czesław

Minc Hilary,

Minc Jerzy

Mincowa Julia

Misiak

Mitręga Jan

Mitura Feliks

Moczar Mieczysław

Modzelewska Natalia

Modzelewski Karol

Modzelewski Zygmunt,

Mołojec Bolesław

Mołokanow Iwan

Mołotow Wiaczesław

Morawski Jerzy,,

Morawski Michał

Morcinek Gustaw

Mossor Stefan

Mościcki Ignacy

Motyka Lucjan

Mozesowa Bela

Mroszczak Józef

Mühsam Erich

Münnich Ferenc

Mussolini Benito

Muszałówna Kazimiera

Muś Włodzimierz

N

Nagy Imre

Namiotkiewicz Walery

Naser Gamal Abdel

Naszkowska Zofia

Naszkowski Marian

Nehru Jawaharlal

Nieszporek Ryszard

Niewierow Aleksandr

Norwid Cyprian

Nowak Zenon

Nowakowski Tadeusz

Nowotko Marceli

Nowotny Wacław

O

Obrączka Ryszard

Ochab Edward,,,,

Oderfeld Hanka

Ogrodziński Przemysław

Okrzeja

Olewiński Marian

Olszewski Jan

Olszewski Józef

Olszowski Stefan

Orlemański Stanisław

Orzeszkowa Eliza

Osmańczyk Edmund

Osóbka-Morawski Edward

Ostrowski Adam

Otwinowski Stefan

P

Paczkowski Andrzej (pseud. J. Andrzejewski)

Pański Jerzy

Pasek Jan Chryzostom

Pasternak Borys

Persak Krzysztof

Pietrzak Tadeusz

Piętak Stanisław

Pilniak Borys

Piłsudski Józef

Planer Emanuel

Platon

Polaczek Jerzy

Polewka Adam

Pollak Seweryn

Pomerska

Pomianowski Jerzy

Popiel Mieczysław

Popławski Stanisław

Poskriebyszew Aleksandr

Prawin Jakub

Prędka

Pruszyński Ksawery

Przybyłowska Roma

Przymanowski Janusz

Pszczółkowski Edmund

Ptasiński Jan

Puszkin Aleksander

Putrament Jerzy

R

Radek Karol

Radkiewicz Stanisław

Radłow Siergiej

Rakosi Matyas,

Rakowski Mieczysław F.

Rapacki Adam

Rawicz Juliusz

Rembacz Anna

Reutt Alina

Ribbentrop Joachim von

Ringelnatz Joachim

Rokossowski Konstanty

Rola-Żymierski Michał, zob. Żymierski Michał

Roliński Bohdan

Roosevelt Franklin D.

Rosen Henryk

Rosman

Rotfeld Adam Daniel

Rothert Stanisław

Rozenblum Aleksander (pseud. Wiktor Lemiesz)

Różański Józef

Rudnicki Adolf

Rudzka Janina, zob. Kowalska Janina

Rumiński Bolesław

Rusinek Kazimierz

Rybicki Zygmunt

Rychlik

Rydz-Śmigły Edward

Rykow Aleksiej

S

Saldak Bronisław

Salwa Zbigniew

Sandauer Artur

Sandler Bella

Sandler Hanna

Sandler Samuel

Sapieha Adam Stefan

Sartre Jean Paul

Schaff Adam,

Schaff Leon

Schaff Maks

Schiller Friedrich

Sejfullina Lidia

Selwinski Ilia

Siemek Józef

Sienkiewicz Henryk,

Sienkiewicz Witold

Sierpiński Zdzisław

Sikorski Władysław

Sipowski Piotr

Skalski Ernest

Skłodowska-Curie Maria

Skrzeszewski Stanisław

Skrzynecki Piotr

Skrzypek Andrzej

Skulbaszewski Antoni

Skulska Wilhelmina

Slánský Rudolf

Słabczyk Henryk

Słonimski Antoni

Słowacki Juliusz

Słucki Borys

Sochańska Zofia

Sokorski Włodzimierz

Solski Wacław

Sowińska Marta

Spinoza Baruch

Spychalski Marian

Stachowicz Izabela (Czajka), zob. Hertz Bela

Stalin Józef,,

Stamm Feliks

Stanisławski

Starewicz Artur,

Stasiak Ludomir

Staszewski Stefan,

Stećko

Stefankiewicz

Steinhaus Hugo

Steinsbergowa Aniela

Sternheim Irena, zob. Brus Irena

Strug Andrzej

Stryjkowski Julian

Strzelecki Ryszard

Suczkow Boris

Susłow Michaił

Szafran

Szałabała Michaił

Szapiro Jakub

Szczepański Jan

Szczerbakow Aleksandr

Szemplińska Elżbieta

Szenwald Lucjan

Szeremietiew Romuald

Szlachcic Franciszek

Szperkowicz Jerzy

Sztachelski Jerzy

Szwalbe Stanisław

Szydło Jerzy

Szydłowski Roman

Szymański Zygmunt

Ś

Śmietańska Ziuta

Śmietański Józef

Światło Józef

Świerczewski Karol (pseud. „Walter”)

Świętochowski Aleksander

Świtała Kazimierz

T

Taboryski Michał

Tank Maksym

Tarłowska Irena

Tatar Stanisław

Tejchma Józef

Timoszenko Siemion

Tischler János

Titkow Andrzej

Titkow Walenty

Tito (właśc. Josip Broz),

Tkaczow Stanisław

Togliatti Palmiro

„Tomasz” (pseud.), zob. Bierut Bolesław

Torańska Teresa,

Trepczyński Stanisław

Trifiłowa

Trocki Lew

Trzynadlowski Jan

Tuchaczewski Michaił

Turkiel Iwan

Tuwim Julian

Tyrmand Leopold

U

Ulbricht Walter

Umiastowski Roman

Unger Leopold

Updike John

Urbanowicz

Urbanowicz Józef

Ustimienko Leonid

W

Wagner Ozjasz

Wagner Richard

„Walter” (pseud.), zob. Świerczewski Karol

Wałęsa Lech

Wandurski Witold

Waniołka Franciszek106

Wańkowicz Melchior

Wasilewska Wanda

Wasilewski Andrzej

Waszczuk Eugeniusz

Ważyk Adam,

Weintraub Wiktor

Werblan Andrzej

Werfel Edda

Werfel Roman

Wicha Władysław

Wierbłowska Hanna

Wierbłowska Stefan

„Wiesław” (pseud.), zob. Gomułka Władysław

Winiewicz Józef

Witaszewski Kazimierz

Witkiewicz Stanisław Ignacy

„Witold” (pseud.), zob. Jóźwiak Franciszek

Władyka Wiesław

Wodysławska Bianka

Wodysławski Lucjan

Wojna Ryszard

Wojno-Jasieniecki Walentin

Wojtyła Karol

Wolicki Krzysztof

Wolińska Lena (właśc. Wolińska Helena)

Woroszylski Wiktor

Wozniesienski Dmitrij

Wójcik Stanisław

Wróbel Zofia

Wygodzki Stanisław

Wyka Jan

Wyka Kazimierz

Wyszkowski Krzysztof

Wyszynski Andriej

Wyszyński Stefan

Z

Zagrodzka Danuta

Zajdler Władysław

Zakrzewski Włodzimierz

Załucki Marian

Załuski Zbigniew

Zambrowski Roman

Zarako-Zarakowski Stanisław

Zarzycki Janusz

Zawadzki Aleksander

Zawadzki Włodzimierz (pseud. „Jasny”)

Zeksinger

Zieleński Jerzy

Zierhoffer August

Zinowiew Grigorij

Ziomek Ewa

Ziomek Jerzy

Zoszczenko Michaił

Żeleński Tadeusz (pseud. „Boy”)

Żeligowski Lucjan

Żeromski Stefan

Żmigrodzka Maria

Żółkiewski Stefan

Żukow Gieorgij

Żuławski Żygmunt

Życiński Józef

Żymierski Michał (pseud. „Rola”)