Anna i Jarosław Iwaszkiewiczowie-Jerzy Lisowski Listy. Tom 1 i 2 - ebook

Przypisy

1.

JERZY LISOWSKI DO JAROSŁAWA IWASZKIEWICZA

1W chwili rozpoczęcia korespondencji z Jarosławem Iwaszkiewiczem Jerzy Lisowski był studentem uniwersytetu w Lille. Wcześniej ukończył polskie Gimnazjum i Liceum im. C. Norwida w Villard de Lans, gdzie w 1945 roku zdał maturę (więcej o przedwojennych losach Jerzego Lisowskiego –⁠⁠ zob. wstęp do niniejszej korespondencji). Na uniwersytecie w Lille studiował romanistykę i polonistykę.Latem 1947 był w Warszawie i w tym czasie poznał Iwaszkiewicza.

2Jean Paul Sartre, Muchy (1943, wyst. pol. 1957). Sztuka w przekładzie Jerzego Lisowskiego ukazała się na łamach miesięcznika „Dialog” 1956, nr 3, a następnie w zbiorze J.P. Sartre’a, Dramaty, Warszawa 1957.

3„Nowiny Literackie” –⁠⁠ tygodnik wydawany w Warszawie od marca 1947 do grudnia 1948 roku pod redakcją Jarosława Iwaszkiewicza. W skład zespołu wchodzili m.in.: Edward Csató, Stanisław R. Dobrowolski, Roman Karst, Mieczysław Radomski, Kazimierz Truchanowski. „Nowiny Literackie”, drukowane nakładem Spółdzielni Wydawniczej PPS „Wiedza”, nawiązywały do liberalno-demokratycznych tradycji „Wiadomości Literackich”; udostępniały łamy pisarzom różnych orientacji politycznych, co różniło je od ówczesnych pism literackich. W dziale felietonu zwracały uwagę Listy do Felicji, pisane przez Iwaszkiewicza pod pseudonimem Eleuter.

4Lech Zarzycki (ur. 1924 lub 1925–⁠⁠?) –⁠⁠ reżyser, urodzony w Warszawie; w latach 1941–⁠⁠1942 uczęszczał do polskiego Gimnazjum i Liceum im. C. Norwida w Villard de Lans, maturę zdał jako ekstern w 1945 roku (zob. Tadeusz Łepkowski, Wolna szkoła polska w okupowanej Francji. Historia Gimnazjum i Liceum im. Cypriana Norwida w Villard-de-Lans, 1940–⁠⁠1946, Warszawa 1990, s. 249). W 1949 został dyrektorem i kierownikiem literackim Teatru Ziemi Opolskiej w Opolu.

2.

JAROSŁAW IWASZKIEWICZ DO JERZEGO LISOWSKIEGO

5Andrzej Bobkowski (1913–⁠⁠1961) –⁠⁠ prozaik, od 1939 roku w Paryżu, od 1948 w Gwatemali, gdzie zarabiał na życie, prowadząc warsztat latających modeli samolotowych, a następnie sklep Guatemala Hobby Shop. Autor m.in. dziennika Szkice piórkiem (1957) oraz tomu szkiców i opowiadań Coco de Oro (1970). Świadectwem przyjaźni obu pisarzy są listy Bobkowskiego, wydane w tomie „Tobie zapisuję Europę”. Listy do Jarosława Iwaszkiewicza, podał do druku i opracował Jan Zieliński, Warszawa 2009. Na łamach prowadzonych przez Iwaszkiewicza „Nowin Literackich” Bobkowski opublikował trzy szkice: Wiosna w Paryżu, „Nowiny Literackie” 1947, nr 10 (25 V), Baskijski list, „Nowiny Literackie” 1947, nr 30 (12 X), Na drogach Francji, „Nowiny Literackie” 1947, nr 37 (30 XI).

3.

JAROSŁAW IWASZKIEWICZ DO JERZEGO LISOWSKIEGO

6Gare de l’Est –⁠⁠ Dworzec Wschodni, jeden z głównych dworców kolejowych w Paryżu.

7„Po Paryżu zatrzymałem się dwa dni w Pradze –⁠⁠ informował Iwaszkiewicz Czesława Miłosza w liście z 13 listopada 1947 –⁠⁠ która tym razem zrobiła na mnie bardzo niekorzystne wrażenie, ale to bardzo. Tym niemniej napisałem parę czeskich wierszy, niech się Czechy cieszą” (Cz. Miłosz, J. Iwaszkiewicz, Portret podwójny, wybór tekstów, ich układ i redakcja Barbara Toruńczyk, opracował i przypisami opatrzył Robert Papieski, Warszawa 2011, s. 147).

8Nawiązanie do cytatu z Fausta Goethego: „Verweile doch! du bist so schön!” (niem.) –⁠⁠ „ trwaj! Jesteś tak piękna!”.

9Chodzi zapewne o Chrystiana X (1870–⁠⁠1947), króla Danii od 1912 roku, który zmarł 20 kwietnia 1947; Iwaszkiewicz poznał go, pełniąc w latach 1932–⁠⁠1935 funkcję sekretarza Poselstwa Rzeczypospolitej w Danii; w listach do żony nazywał go Chrystusiem.

10W 1938 roku Iwaszkiewicz przetłumaczył Hamleta Szekspira dla Teatru Polskiego. Sztuka miała premierę 4 kwietnia 1939 (insc. i reż. Aleksander Węgierko, scen. Władysław Daszewski, muz. Michał Kondracki). W 1947 przerobił swój przekład, ponownie dla Teatru Polskiego (insc. i reż. Arnold Szyfman, scen. Karol Frycz, muz. Stanisław Moniuszko, premiera: 17 lipca 1947). Po kolejnych poprawkach Hamlet został opublikowany w książce: W. Shakespeare, Romeo i Julia. Hamlet, tłum. Jarosław Iwaszkiewicz, Warszawa 1954.

11Jean-Louis Barrault (1910–⁠⁠1994) –⁠⁠ francuski aktor, reżyser, dyrektor teatru, mim, jedna z najważniejszych postaci teatru europejskiego XX wieku. W latach 1940–⁠⁠1946 grał i reżyserował w Comédie-Française. W 1946 roku wraz z żoną Madeleine Renaud, aktorką, założył zespół Compagnie Renaud-Barrault, z którym wystawił adaptację Procesu Franza Kafki (1947). O przygotowaniach do wystawienia sztuki (okazała się wielkim sukcesem) i o wspólnej z André Gide’em pracy nad scenariuszem napisał w książce Wspomnienia dla jutra, przeł. Ewa Krasnowolska, Warszawa 1977, s. 260–⁠⁠266.

12A. Camus, L’étranger, Paris 1942 (polski przekład Obcego, dokonany przez Marię Zenowicz-Brandys, ukazał się w 1958). Na egzemplarzu książki, zachowanym w bibliotece Muzeum im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku, widnieje dedykacja: „Drogiemu Panu Jarosławowi Iwaszkiewiczowi na pamiątkę kilku dni spędzonych razem w Paryżu ku wielkiej naszej przyjaźni. Jerzy Lisowski”.

5.

JAROSŁAW IWASZKIEWICZ DO JERZEGO LISOWSKIEGO

13Grzegorz Zakrzewski (1926–⁠⁠1982) –⁠⁠ brat Józefa Zakrzewskiego, sekretarza Iwaszkiewicza. Mieszkającą w Koninie rodzinę Zakrzewskich Iwaszkiewicz poznał w czerwcu 1945 roku, kiedy pojechał tam na spotkanie autorskie.

14Anna Iwaszkiewiczowa z d. Lilpop (1897–⁠⁠1979) –⁠⁠ od 1922 roku żona Jarosława Iwaszkiewicza, matka Marii i Teresy. Tłumaczka Prousta, Maurois, Sartre’a, Whiteheada, Verne’a, Butora, Gide’a; autorka książki Nasze zwierzęta (1978) oraz wydanych pośmiertnie Szkiców i wspomnień (1987) oraz Dzienników i wspomnień (2000).

15Kapitan MacWhirr, bohater powieści Josepha Conrada Tajfun (1902, wyd. pol. 1926), który uszedł z życiem z niebezpiecznej burzy morskiej, mówił o całym zdarzeniu jedynie tyle, że była zła pogoda. Wyjaśnienie przenośnego znaczenia słowa „pogoda” zawiera następujący fragment utworu Josepha Conrada: „Sztorm jest sztormem, panie Jukes –⁠⁠ podjął kapitan –⁠⁠ i zdatny do żeglugi parowiec powinien stawić mu czoło. Zawsze tłucze się gdzieś po świecie paskudna pogoda i trzeba się przez nią po prostu przebić bez tych różnych «sztormowych strategii»” (J. Conrad, Tajfun, przeł. Jerzy Bohdan Rychliński, w: tenże, Dzieła wybrane, t. VII, Warszawa 1987, s. 460–⁠⁠461).

16A. Camus, La peste (1947), polski przekład powieści Dżuma, dokonany przez Joannę Guze, ukazał się nakładem PIW w 1957 roku.

17Iwaszkiewicz przebywał w Moskwie od 2 do 21 lipca 1946; pojechał tam na zaproszenie Związku Pisarzy Radzieckich. Celem wizyty było zaznajomienie się z działalnością moskiewskich teatrów oraz nawiązanie kontaktów z dramaturgami i reżyserami, co miało zaowocować zacieśnieniem współpracy między Polską a Związkiem Radzieckim w dziedzinie sztuki scenicznej. Pokłosiem tego pobytu był artykuł Organizacja Związku Pisarzy Radzieckich, „Nowiny Literackie” 1947, nr 34 (9 XI).

18Karol Hubert Rostworowski (1877–⁠⁠1938) –⁠⁠ dramatopisarz, poeta, publicysta; od 1929 prezes Oddziału Krakowskiego Związku Zawodowego Literatów Polskich. Napisana przez niego tragedia współczesna Niespodzianka. Prawdziwe zdarzenie w 4-ech aktach (wyst. i wyd. 1929) uważana jest za jedno z jego największych osiągnięć. Po ukazaniu się sztuki rozgorzał spór o to, czy przedstawione w niej zdarzenie mogło być prawdziwe. Jedni powątpiewali, inni –⁠⁠ historycy literatury –⁠⁠ wykazywali pokrewieństwa Niespodzianki z wcześniejszymi utworami polskimi, angielskimi czy niemieckimi. Jak pisze Jacek Popiel we wstępie do Wyboru dramatów Rostworowskiego, dyskusja wokół źródeł Niespodzianki wykazała, że „motyw rodziców mordujących z chciwości bogatego przybysza, który okazuje się być ich synem, ma europejską, co najmniej dwuwiekową tradycję. Według Juliana Krzyżanowskiego temat Niespodzianki należy do tzw. «typowych sytuacji życiowych». Krzyżanowski i inni badacze, starając się udowodnić tę tezę, powoływali się nawet na akta… Komendy Miejskiej Milicji Obywatelskiej w Warszawie, w których znalazł się opis podobnej historii”. Spodziewając się, iż przed powstaniem sztuki Rostworowskiego ów motyw mógł być sensacją dziennikarską, badacze przeszukiwali prasę lwowską, wileńską i warszawską, jednak bez rezultatów. „Przypadek sprawił –⁠⁠ relacjonuje dalej Jacek Popiel –⁠⁠ że dziennikarski opis wydarzenia identycznego z tematem Niespodzianki odnalazłem w «Głosie Narodu» (1925, nr 110), a więc w piśmie, którego Rostworowski był wieloletnim i bliskim współpracownikiem. Nosi on tytuł Straszny dramat na Bukowinie. Nie wiedząc, zamordowali syna, a jego treść jest na tyle ważna z punktu widzenia dziejów motywu, że warto ją zacytować w całości: «Straszny dramat rozegrał się we wsi Sława Rusa obok Czerniowiec na Bukowinie. Niedawno wrócił do tej gminy młody Gheorghe Achimof z Ameryki. Przywiózł ze sobą 30 000 dolarów. By zrobić niespodziankę swym rodzicom, żyjącym w wielkiej biedzie, udał początkowo, że jest obcym i prosił rodziców, którzy go nie poznali, o nocleg i posiłek. Że jednak rodzice nie mieli ani grosza, by coś kupić, wyciągnął chłopak banknot stulejowy z portfelu i dał go swemu ojcu, by coś przyniósł ze szynku. Rodzice przy tym zobaczyli, że ma dużo dolarów w portfelu. Po kolacji położył się Gheorghe Achimof spać. Podczas gdy stary Achimof wydalił się z izby, powzięła matka chłopaka potworny plan zamordowania obcego i obrabowania go. Zadała śpiącemu siekierą kilka ciosów w głowę –⁠⁠ śmierć nastąpiła natychmiast. W międzyczasie dowiedział się ojciec w karczmie, że obcy jest jego synem. Uradowany powrócił do domu, by uściskać syna, którego tak długo nie widział. Na progu spotkał jednak żonę, która mu wyznała swą zbrodnię. Starzec z rozpaczy dostał pomięszania zmysłów. Matka chciała popełnić samobójstwo, przeszkodzono jej jednak i oddano władzom sądowym»” (J. Popiel, wstęp do: K.H. Rostworowski, Wybór dramatów, oprac. J. Popiel, Wrocław–⁠⁠Warszawa–⁠⁠Kraków, 1992, BN i 281, s. LXXXVI–⁠⁠LXXXVII).

19A. Camus, Le malentendu (1944, wyst. pol. pt. Nieporozumienie 1961).

20A. Camus, Caligula (1944, wyst. pol. pt. Kaligula 1957).

21Dramat Rostworowskiego Kajus Cezar Kaligula (wyst. i wyd. 1917), który ma na myśli Iwaszkiewicz, został przedrukowany, podobnie jak Niespodzianka, w wydaniu: K.H. Rostworowski, Pisma, t. 1–⁠⁠2, Warszawa, F. Hoesick 1936, 1937 (Kajus Cezar Kaligula –⁠⁠ w tomie 1, Niespodzianka –⁠⁠ w tomie 2). Ponieważ w dorobku Alberta Camusa znajduje się zarówno Kaligula, jak i dramat Le malentendu (Nieporozumienie), oparty na tym samym motywie co Niespodzianka Rostworowskiego, często wysuwano przypuszczenie o zależności tych dramatów od sztuk Rostworowskiego. Hipoteza ta jednak nie znajduje potwierdzenia w faktach (zob. J. Popiel, wstęp do: K.H. Rostworowski, Wybór dramatów, wyd. cyt., s. LXXXV).

6.

JERZY LISOWSKI DO JAROSŁAWA IWASZKIEWICZA

22J’ai voulu se donner une contenance (fr.) –⁠⁠ chciałem zachować kontenans.

7.

JERZY LISOWSKI DO JAROSŁAWA IWASZKIEWICZA

23John Roderigo Dos Passos (1896–⁠⁠1970) –⁠⁠ pisarz amerykański, autor m.in. powieści Manhattan Transfer (1925, wyd. pol. 1931). Rozwinął nowatorską technikę jednoczesnego prowadzenia wielu wątków fabularnych, które splatał z autentycznymi materiałami dokumentalnymi oraz komentarzem odautorskim.

24Mowa o warszawskim mieszkaniu Iwaszkiewicza (pokój z łazienką) w budynku przy al. Szucha 11 (w latach 1946–⁠⁠1992 ulica nosiła nazwę 1 Armii WP), zajmowanym przez aktorów i pracowników Teatru Polskiego. Iwaszkiewicz korzystał z tego lokum do sierpnia 1955 roku, następnie zamienił je na czteropokojowe mieszkanie przy al. 1 Armii WP 16, które dzielił z córką Marią i jej drugim mężem Janem Wołosiukiem. Mieszkanie pozostawało do dyspozycji Iwaszkiewiczów do września 1964 roku.

25Redakcja „Nowin Literackich” mieściła się w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 8 m. 14.

8.

JAROSŁAW IWASZKIEWICZ DO JERZEGO LISOWSKIEGO

26Córki Iwaszkiewiczów to Maria i Teresa. Maria z d. Iwaszkiewicz 1. voto Włodek, 2. voto Wołosiuk, 3. voto Wojdowska (1924–⁠⁠2019). W latach 1935–⁠⁠1937 wraz z młodszą siostrą pobierała nauki w szkole Sacré-Coeur w Brukseli, w latach 1937–⁠⁠1939 w warszawskim gimnazjum Kowalczykówny i Jawurkówny, w 1939 roku w gimnazjum w Milanówku, a następnie na tajnych kompletach (matura 1942). W 1943 roku rozpoczęła konspiracyjne studia archeologiczne, które kontynuowała w latach 1946–⁠⁠1947 w Zakładzie Archeologii UW. W latach 1948–⁠⁠1952 pracowała w Wytwórni Filmów Dokumentalnych jako asystentka montażysty. W październiku 1952 rozpoczęła pracę w S.W. „Czytelnik” jako redaktor, potem jako kierownik założonej przez siebie kawiarni (1957–⁠⁠1965) i znów redaktor (1965–⁠⁠1985). W 1944 wyszła za mąż za Stanisława Włodka, z którym miała dwoje dzieci: Macieja (ur. 1944) i Annę (ur. 1946). W 1951 małżeństwo zostało rozwiązane. W latach 1952–⁠⁠1965 pozostawała w związku małżeńskim z Janem Wołosiukiem, z którym miała syna Jana Jarosława (ur. 1955). Od 1965 była związana z Bogdanem Wojdowskim (ślub w 1973), pisarzem, autorem powieści Chleb rzucony umarłym (1971). Uprawiała felietonistykę, doprowadziła do publikacji wielu ineditów Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów.

Młodszą z córek była Teresa Iwaszkiewicz (1928–⁠⁠2012), która, przeszedłszy tę samą edukację co starsza siostra, maturę zdała w Milanówku w 1946 roku. W latach 1946–⁠⁠1949 studiowała na Wydziale Prawa UW. We wrześniu 1949 roku wyszła za mąż za Eugeniusza Markowskiego, z którym przebywała na placówkach dyplomatycznych w Rzymie (1949) i Ottawie (1949–⁠⁠1955). W 1961 roku wyszła powtórnie za mąż, za Wojciecha Sudę. Od 1957 pracowała w Polskim Radio, początkowo w Biurze Współpracy z Zagranicą (do 1970), następnie w Redakcji Oświatowej i Popularnonaukowej (do 1977).

27Stanisław Włodek (1918–⁠⁠2005) –⁠⁠ pierwszy mąż Marii Iwaszkiewicz. W owym czasie zagrał w filmach: Za wami pójdą inni (1949, reż. Antoni Bohdziewicz) i Czarci żleb (1949, reż. Aldo Vergano, Tadeusz Kański).

28Aniela Pilawitzowa z d. Lilpop (1866–⁠⁠1955) –⁠⁠ młodsza siostra Stanisława Wilhelma Lilpopa, teścia Iwaszkiewicza.

29Józef Zakrzewski (1928–⁠⁠2019) –⁠⁠ sekretarz Iwaszkiewicza (przepisywał z rękopisu Sławę i chwałę oraz inne utwory). Mieszkał w domu Iwaszkiewiczów od września 1946 do 1953 roku. W tym czasie podjął i ukończył studia w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie.

30Wiesław Kępiński (ur. 1932), przybrany syn Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów, który na Stawisko trafił w lutym 1947; osierocony w czasie powstania warszawskiego. W domu Iwaszkiewiczów przebywał do 1955, potem przeprowadził się do Warszawy. Jego relację z Iwaszkiewiczem dokumentują ich listy: J. Iwaszkiewicz, W. Kępiński, Męczymy się obaj. Korespondencja z lat 1948–⁠⁠1980, wstęp Robert Papieski, opracowanie Agnieszka i Robert Papiescy, Warszawa 2014.

31Jadwiga i Helena Iwaszkiewiczówny. Jadwiga Iwaszkiewiczówna (1886–⁠⁠1979) –⁠⁠ najmłodsza z sióstr Iwaszkiewicza. Podobnie jak starsze siostry, Anna i Helena, ukończyła Zakład Wychowawczo-Naukowy Marii Dłuskiej w Krakowie. Zajmowała się nauczaniem domowym. Przed II wojną światową zamieszkała wraz z siostrą Anną w Podkowie Leśnej, przy ulicy Orlej, w małym domku zwanym przez rodzinę „Majątkami”. Ostatnie lata życia spędziła na Stawisku. Helena Iwaszkiewiczówna (1879–⁠⁠1964) –⁠⁠ najstarsza z sióstr pisarza. Przez wiele lat pracowała jako nauczycielka domowa. W czasie choroby Anny Iwaszkiewiczowej, trwającej przez kilka lat od 1935 roku, zajmowała się wychowaniem córek Iwaszkiewiczów. Przez dłuższy czas mieszkała z siostrą Jadwigą w „Majątkach” w Podkowie Leśnej. Na ostatnie lata życia przeniosła się do Stawiska.

32Anna Iwaszkiewiczówna (1882–⁠⁠1944) –⁠⁠ siostra Jarosława Iwaszkiewicza, matka chrzestna jego córki Marii; ukończyła Zakład Wychowawczo-Naukowy Marii Dłuskiej w Krakowie. Przez wiele lat pracowała jako urzędniczka, m.in. w należącym do rodziny Spiessów Warszawskim Towarzystwie Aukcyjnym Handlu Towarami Aptecznymi. Wraz z siostrą Jadwigą wybudowała w Podkowie Leśnej domek zwany „Majątkami”. Zginęła w powstaniu warszawskim.

33Train (fr.) –⁠⁠ tu: tryb życia.

34Mowa o chorobie psychicznej, która ujawniła się u Anny Iwaszkiewiczowej w połowie lat 30. Więcej zob. Piotr Mitzner, Hania i Jarosław Iwaszkiewiczowie. Esej o małżeństwie, Kraków 2000, s. 54–⁠⁠69.

35Iwaszkiewicz w latach 1945–⁠⁠1949 był kierownikiem literackim Teatru Polskiego w Warszawie, kierowanego przez Arnolda Szyfmana.

36Grzela –⁠⁠ Grzegorz Zakrzewski.

37Recueillement (fr.) –⁠⁠ skupienie, zaduma.

9.

JERZY LISOWSKI DO JAROSŁAWA IWASZKIEWICZA

38J. Iwaszkiewicz, Nowa miłość i inne opowiadania, Warszawa 1946.

39J. Iwaszkiewicz, Nowele włoskie, Warszawa 1947.

40Oktostychy –⁠⁠ tytuł pierwszego tomu wierszy Iwaszkiewicza z 1919 roku.

41Powieść Iwaszkiewicza Czerwone tarcze ukazała się nakładem Gebethnera i Wolffa w 1934 roku, drugie wydanie: 1938. Po wojnie opublikował ją Czytelnik w 1947. W następnych latach była wielokrotnie wznawiana. Pod jej wrażeniem pozostawał m.in. Bolesław Miciński, filozof i eseista, który 17 lipca 1942 pisał w liście do Jerzego Stempowskiego: „Przeczytałem niedawno (ponownie) Czerwone tarcze Iwaszkiewicza. Zawsze lubiłem bardzo tę książkę, ale tym razem byłem po prostu wstrząśnięty. Jest to jedna z najpiękniejszych powieści, jakie czytałem . Trzeba dziś czytać tę książkę, żeby zrozumieć, jak głęboko, jak prawdziwie Jarosław przedstawił tragedię Polski, która się przecież nie zmienia, jak wszystko na tym Bożym świecie. Z Jarosławem łączyła mnie bliska przyjaźń od lat jedenastu i Czerwone tarcze czytałem w rękopisie. –⁠⁠ Jakżeś ty to napisał? –⁠⁠ spytałem Jarosława. A On: –⁠⁠ Machałem piórkiem. No i namachał!” (Bolesław Miciński, Jerzy Stempowski, Listy, opracowanie: Anna Micińska, Jarosław Klejnocki, Andrzej Stanisław Kowalczyk, wprowadzenie: Halina Micińska-Kenarowa, Konstanty Régamey, Warszawa 1995, s. 224–⁠⁠225).

42Wacław Godlewski (1906–⁠⁠1996) –⁠⁠ pochodzący z miejscowości Upita na Litwie mediewista, poeta, tłumacz i pedagog, od 1931 roku lektor języka polskiego w Lille. W 1940 roku współtworzył polskie Liceum im. C. Norwida w Villard de Lans, w którym uczył języka polskiego i historii. W latach 1940–⁠⁠1943 był sekretarzem generalnym i wicedyrektorem szkoły, a w latach 1943–⁠⁠1944 dyrektorem. W 1944 został aresztowany przez Niemców i wywieziony do obozu koncentracyjnego w Mauthausen. Po wojnie lektor języka polskiego na Uniwersytecie w Lille (zob. Ewa Valentin-Stączek, Villardczycy. Życiorysy. Powstanie i funkcjonowanie polskiego liceum w Villard de Lans 1940–⁠⁠1946, Wrocław 2005, s. 111–⁠⁠113).

43André Gide (1869–⁠⁠1951) –⁠⁠ pisarz francuski, współzałożyciel w 1909 roku pisma „La Nouvelle Revue Française”, w 1947 roku otrzymał literacką Nagrodę Nobla. Jarosław Iwaszkiewicz i jego siostra Helena Iwaszkiewiczówna przełożyli na język polski powieść Gide’a Fałszerze (1925, wyd. pol. 1929).

10.

JAROSŁAW IWASZKIEWICZ DO JERZEGO LISOWSKIEGO

44W dniach 17–⁠⁠20 listopada 1947 odbywał się we Wrocławiu III Zjazd Związku Zawodowego Pisarzy Polskich. Na miejsce ustępującego ze stanowiska prezesa Kazimierza Czachowskiego wybrano Jarosława Iwaszkiewicza (który pełnił funkcję prezesa ZZLP już w latach 1945–⁠⁠1946), wiceprezesem został Jerzy Zawieyski. Podczas zjazdu Stefan Żółkiewski wygłosił referat programowy (Aktualna problematyka literatury współczesnej, „Kuźnica” 1947, nr 49, 8 XII), w którym wezwał pisarzy do udziału w przemianach społecznych.

11.

JAROSŁAW IWASZKIEWICZ DO JERZEGO LISOWSKIEGO

45Bolesław Bierut (1892–⁠⁠1956) –⁠⁠ działacz komunistyczny, w latach 1944–⁠⁠1947 prezydent Krajowej Rady Narodowej, od 5 lutego 1947 do 20 listopada 1952 prezydent RP, następnie premier (do 1954).

16 listopada 1947 Bierut, otwierając radiostację we Wrocławiu, wygłosił przemówienie, które stało się programem w dziedzinie upowszechniania kultury. Mówca zwracał uwagę na upośledzenie kulturalne mas pracujących i zapowiadał rozwój oświaty, kultury i nauki, które miały za zadanie kształtować „nowy typ człowieka”. „Trzeba, aby nasi twórcy, nasza literatura, nasz teatr, nasza muzyka, nasz film związane były jak najściślej ze społeczeństwem” –⁠⁠ mówił o obowiązkach twórców, podkreślając jednocześnie obowiązki państwa, które winno kształtować gust ludzi pracy. Wyrażał nadzieję, że radio może odegrać dużą rolę kulturotwórczą i integrującą kraj z Ziemiami Odzyskanymi. Przemówienie Bieruta zostało wydane w masowym nakładzie przez Radiowy Instytut Wydawniczy. Zob. O upowszechnienie kultury: przemówienie prezydenta Rzeczypospolitej Bolesława Bieruta na otwarciu radiostacji we Wrocławiu 16 listopada 1947, Kraków 1948.

46Najciekawsze prace zostały wydane w książce: Pamiętniki robotników z czasów okupacji, wstęp Włodzimierz Sokorski, Warszawa 1948.

47Kazimierz Wyka (1910–⁠⁠1975) –⁠⁠ historyk i krytyk literatury polskiej, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek Polskiej Akademii Nauk, współzałożyciel w 1948 roku i od 1953 dyrektor Instytutu Badań Literackich PAN, badacz epoki romantyzmu i Młodej Polski. W latach 1945–⁠⁠1950 redaktor naczelny miesięcznika „Twórczość”. W latach 1947–⁠⁠1948 członek Zarządu Głównego, a w latach 1950–⁠⁠1952 wiceprezes Zarządu Głównego ZLP.

W 1948 opublikował książkę Cyprian Norwid –⁠⁠ poeta i sztukmistrz, w której rozwinął tezę o „ubóstwie fachowych skojarzeń malarskich” Norwida. Na łamach „Nowin Literackich” 1948, nr 47 (21 XI) omówił ją Marian Piechal w artykule Wyka o Norwidzie.

48Zarzut tkwienia w wieży z kości słoniowej –⁠⁠ czy szerzej: zarzut estetyzmu –⁠⁠ spotykał Iwaszkiewicza wielokrotnie, ale najczęściej był kierowany pod jego adresem po otrzymaniu przezeń 22 lipca 1947 nagrody tygodnika „Odrodzenie” za Nowele włoskie (1947) oraz Nową miłość i inne opowiadania (1946). Pisarz odniósł się do tych zarzutów w osobnym artykule: „Najciekawszym objawem sądów o mojej twórczości była recenzja z Nowel włoskich zamieszczona w «Życiu Warszawy». Dała ona szkielet ostateczny wszystkich innych wypowiedzi. Schemat ten sprowadza się mniej więcej do tego: Jarosław Iwaszkiewicz siedzi zamknięty w wieży z kości słoniowej i nie ma żadnego kontaktu z życiem; ale mu się to wybacza, ponieważ zna rzemiosło pisarskie. Jeżeli o człowieku, który oprócz pisania redaguje pismo literackie, gospodaruje od lat na małym gospodarstwie rolnym pod Warszawą, jest prezesem zarządu znanej spółki przemysłowej, przewodniczy międzynarodowej federacji związków literackich, można powiedzieć, że żyje oderwany od świata, to jest to oczywiste nieporozumienie” (J. Iwaszkiewicz, Słowo podsądnego, „Nowiny Literackie” 1947, nr 31, 19 X).

49J. Iwaszkiewicz, Suita praska, „Nowiny Literackie” 1947, nr 39 (14 XII). W późniejszych wydaniach: Suita czeska.

50…en queue de poisson (fr.) –⁠⁠ na niczym.

51Chodzi o malarkę Janinę Szczepską z d. Pęcherską 1. voto Hubicką (1917–⁠⁠1990) oraz o Władysława Hubickiego (zm. 2008) –⁠⁠ animatora ruchu artystycznego, kierownika Wydziału Kultury Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Poznaniu, dyrektora Państwowego Teatru Lalki i Aktora „Marcinek”.

52J. Iwaszkiewicz, Stara cegielnia, opowiadanie powstałe w 1943, publikowane na łamach „Twórczości” 1945, nr 1, a następnie w książce Stara cegielnia; Młyn nad Lutynią, Warszawa 1946.

5319 listopada 1947 roku, po niespełna miesiącu sprawowania funkcji, upadł tzw. drugi rząd Paula Ramadiera (pierwszy rząd Ramadiera istniał od 22 stycznia 1947 do 21 października 1947). 24 listopada Ramadiera zastąpił na stanowisku premiera Robert Schuman.

12.

JAROSŁAW IWASZKIEWICZ DO JERZEGO LISOWSKIEGO

54Chodzi o sztukę Odbudowa Błędomierza, Warszawa 1951; praprem. pt. W Błędomierzu, Kraków, Stary Teatr, reż. Irena Babel, 30 czerwca 1951.

553 grudnia 1947 przyjechał do Polski Paul Éluard (1895–⁠⁠1952), poeta francuski, jeden z głównych przedstawicieli surrealizmu; od 1942 roku członek Francuskiej Partii Komunistycznej; podczas II wojny światowej uczestniczył we francuskim ruchu oporu. W podróży do Polski towarzyszył mu Jean Marcenac (1913–⁠⁠1984), poeta, tłumacz, dziennikarz. W Warszawie, Krakowie i Łodzi Paul Éluard wygłosił odczyt pt. Le mouvement de la résistance intellectuelle en France (Ruch oporu intelektualnego we Francji).

56Wojciech Żukrowski (1916–⁠⁠2000) –⁠⁠ prozaik, autor książek dla dzieci i młodzieży; w latach 1945–⁠⁠1949 był członkiem redakcji katowickiego tygodnika „Odra”. W 1952 roku zamieszkał w Warszawie. Wydał m.in. opowiadanie Lotna dedykowane Iwaszkiewiczowi („Twórczość” 1945, nr 2, zekranizowane przez Andrzeja Wajdę w 1959 roku), tom opowiadań Z kraju milczenia (1946), powieść Porwanie w Tiutiurlistanie (1947). Opowiadanie Kola, o którym wspomina Iwaszkiewicz, ukazało się w „Zeszytach Wrocławskich” 1947, nr 2; miejsca w książce doczekało się dopiero w dziewiątym wydaniu zbioru Z kraju milczenia (1988).

57„Zeszyty Wrocławskie” –⁠⁠ kwartalnik krytyczno-literacki, wydawany we Wrocławiu w latach 1947–⁠⁠1952 przez Koło Miłośników Literatury i Języka Polskiego (do 1948), a następnie przez Ossolineum; zespół redakcyjny tworzyli: Anna Kowalska i Tadeusz Mikulski. Było to jedno z najbardziej ambitnych pism naukowych w odradzającym się po wojnie środowisku humanistycznym.

58Adolf Rudnicki (1909–⁠⁠1990) –⁠⁠ prozaik, eseista; w latach 1945–⁠⁠1949 należał do zespołu redakcyjnego „Kuźnicy”, współpracował z „Odrodzeniem” (1945–⁠⁠1947). Autor zbiorów opowiadań: Szekspir (1948, tu m.in. Major Hubert z armii Andersa), Ucieczka z Jasnej Polany (1949), opowiadania Pałeczka, czyli Każdemu to, na czym mu mniej zależy (1950), impresji Niebieskie kartki (1956).

59Jerzy Andrzejewski (1909–⁠⁠1983) –⁠⁠ prozaik i publicysta. Po wojnie współpracował z tygodnikami „Odrodzenie” (1945–⁠⁠1950) i „Kuźnica” (1945–⁠⁠1949). W latach 1946–⁠⁠1947 był prezesem krakowskiego oddziału ZZLP (od 1949 ZLP). W 1948 roku przeniósł się do Szczecina, gdzie od 1949 do 1952 pełnił funkcję prezesa oddziału szczecińskiego i wiceprezesa Zarządu Głównego ZLP. Po przeniesieniu się do Warszawy w 1952 był redaktorem naczelnym tygodnika „Przegląd Kulturalny” (do 1954), a w latach 1955–⁠⁠1956 należał do redakcji miesięcznika „Twórczość”. Rozgłos przyniosła mu powieść Popiół i diament (1948, film Andrzeja Wajdy 1958). Historię znajomości Iwaszkiewicza z Andrzejewskim ilustruje ich korespondencja: Jerzy Andrzejewski, Jarosław Iwaszkiewicz, Listy, oprac. Andrzej Fiett, Warszawa 1991.

60Tadeusz Borowski (1922–⁠⁠1951) –⁠⁠ poeta, prozaik, publicysta; w latach 1943–⁠⁠1945 więzień niemieckich obozów koncentracyjnych; autor zbiorów opowiadań: Kamienny świat. Opowiadanie w dwudziestu obrazach (1948) i Pożegnanie z Marią (1948). Po 1948 uprawiał publicystykę propagandową, podporządkowaną założeniom socrealizmu. Zmarł śmiercią samobójczą.

61Âpre (fr.) –⁠⁠ cierpki, gorzki.

62W swojej rubryce „Kartki z dziennika lektury” Jerzy Andrzejewski, pisząc o Czerwonych tarczach przy okazji trzeciego wydania tej powieści, wyraził przekonanie, że „spośród wielu utworów Iwaszkiewicza, posiadających cechy doskonałości, Czerwone tarcze są osiągnięciem w zamierzeniu najambitniejszym, a w realizacji najpełniejszym”. „Zarzucano ostatnio Iwaszkiewiczowi z różnych stron artystowski stosunek do rzeczywistości, estetyzowanie, niezwiązanie ze współczesnością –⁠⁠ pisał Andrzejewski. –⁠⁠ W istocie związki Iwaszkiewicza ze współczesnością są nieporównanie głębsze i rozleglejsze niż się to może przy nieco powierzchownym zetknięciu z tą twórczością wydawać. Weźmy Bitwę na równinie Sedgemoor. Napisana w latach okupacji, z czasem ostatniej wojny zdaje się nie mieć nic wspólnego. Kto wie jednak, czy kiedyś gorzki pesymizm tego opowiadania, o ludziach zagubionych wśród wielkich historycznych wydarzeń, nie powie o chwilach naszych własnych zagubień i losach wielu ludzi współczesnych więcej niż najbardziej wstrząsające i bezpośrednio z przeżyciami wojennymi związane utwory innych pisarzy. Czerwone tarcze, chociaż są powieścią historyczną, związek ich autora ze współczesnością ukazują w perspektywach bodaj przemyślanych najgłębiej i ukazanych najrozleglej. Cóż to zresztą za niezwykła powieść historyczna! W naszej literaturze pierwsza i dotychczas jedyna w swoim odkrywczym, nowym kształcie. A zdania, które mówią o samotności człowieka, o jego niepokoju i zagubieniu wśród ogromnych przemian świata… Książka wielkiej piękności i dojrzałej mądrości. Warto do niej powracać, bo jak każde dzieło sztuki dużej miary złożona jest z wielu warstw, a jej tragiczny wydźwięk wynika z miłości do świata i także z miłości do ziemi, która, jak mówi młody Täli, jest «Piękna i smutna»” (J. Andrzejewski, „Czerwone tarcze”, „Odrodzenie” 1947, nr 43, 26 X).

63J. Iwaszkiewicz, Pasje błędomierskie, Warszawa 1938.

64Chodzi o Sławę i chwałę, którą Iwaszkiewicz zaczął pisać jeszcze w październiku 1939 roku; pierwszy tom tej trzytomowej powieści wydał PIW w 1956 roku, następne ukazały się w 1958 i 1962.

65Zbigniew Zalewski (1923–⁠⁠2003) –⁠⁠ poeta. Po wybuchu wojny przebywał we Lwowie, włączonym wkrótce do ZSRR. W 1940 został wywieziony do Uzbekistanu. W 1941 wstąpił do Armii Polskiej; wraz z wojskiem polskim został ewakuowany w 1942 na Bliski Wschód. W 1943 ukończył Korpus Kadecki w Palestynie. Brał udział w walkach w północnej Afryce oraz w kampanii włoskiej. Po zakończeniu wojny mieszkał w Anglii i nadal służył w wojsku. W 1947 wrócił do kraju i zamieszkał w Warszawie. Pracował jako reporter w pismach „Wieś” i „Orka”. Debiutował w 1951 wierszem Było mi źle w piśmie „Dziś i jutro” (nr 50). W tym samym roku ogłosił w piśmie „Wieś” pierwszy utwór prozą pt. W Iraku też są kamieniołomy… W latach 1956–⁠⁠1963 był wolnym słuchaczem Wydziałów Filologii Polskiej i Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego. Od 1967 zajmował się wyłącznie twórczością literacką.

13.

JERZY LISOWSKI DO JAROSŁAWA IWASZKIEWICZA

66Quoi qu’il en dise (fr.) –⁠⁠ cokolwiek on by o tym mówił.

6722 lipca 1947 Iwaszkiewicz odebrał nagrodę „Odrodzenia” za Nowele włoskie oraz Nową miłość i inne opowiadania. Jury w składzie: Maria Dąbrowska, Anna Kowalska, Leon Kruczkowski, Wacław Kubacki, Karol Kuryluk, Jan Parandowski, Stanisław Pigoń, przyznało mu ją jednogłośnie.

14.

JERZY LISOWSKI DO JAROSŁAWA IWASZKIEWICZA

68Uwaga odnosi się do opowiadania Powrót Prozerpiny.

15.

JAROSŁAW IWASZKIEWICZ DO JERZEGO LISOWSKIEGO

69Chodzi o adaptację Pensja pani Latter. Obrazy sceniczne podług I tomu powieści B. Prusa „Emancypantki”, Warszawa 1953 (współautorem adaptacji był Jerzy Mieczysław Rytard).

70Ewaporowało –⁠⁠ wyparowało.

71Konińskiemu pokojowi, w którym Iwaszkiewicz mieszkał późną wiosną 1945 roku, dużo zawdzięcza sceneria dramatu Odbudowa Błędomierza. Ponadto w Koninie rozgrywa się akcja Iwaszkiewiczowskiego opowiadania Światła małego miasta, noszącego datę: 1947. W Koninie w styczniu 1946 roku Iwaszkiewicz ukończył opowiadanie Młyn nad Lutynią, w którym, jak pisze w Podróżach do Polski, „oddał hołd całej Wielkopolsce”.

72Byszewy –⁠⁠ wieś w okolicach Łodzi, w której Iwaszkiewicz bywał wiele razy w latach 1911–⁠⁠1931, najpierw ucząc, a potem odwiedzając tam braci Świerczyńskich; o Byszewach Iwaszkiewicz pisał wielokrotnie: jako Wilko sportretował je w opowiadaniu Panny z Wilka (1933), osobny rozdział poświęcił Byszewom w Książce moich wspomnień: „Ze wszystkich ludzi i domów, jakie spotkałem w młodości, najważniejszym stał się dla mnie dom w Byszewach, toteż najdłuższy z nim utrzymałem kontakt. Znaczenie jego dla mnie polegało przede wszystkim na tym, że otwierał on przede mną nie znany mi zupełnie świat ziemiańskiego życia, poza tym był on drogą do zaznajomienia się z terenem, na jakim później musiałem żyć i pracować. Powietrze, którym zacząłem oddychać, woda, w której się kąpałem, chleb, który jadłem –⁠⁠ były polskie. Cała zewnętrzność skoszewsko-byszewska była dla mnie rewelacją tych pokładów polskości, które drzemały we mnie czy leżały odłogiem i dlatego właśnie te lata, przypadające na najwyższy okres młodzieńczej fermentacji, pozostawiły we mnie tak głębokie ślady; sprawiły, że dolina ciągnąca się od Skoszew do Byszew jest moim ulubionym zakątkiem, najmilszym mi bodaj obok Sandomierza na kuli ziemskiej, i czymś rodzinnym, z czym czuję się związany, jak gdybym tam właśnie po raz drugi narodził się na świat” (Warszawa 1994, s. 91–⁠⁠92, 104). Po drugiej wojnie światowej w budynku mieściła się szkoła, następnie Urząd Bezpieczeństwa, a potem PGR; w marcu 1990 lokalna społeczność ufundowała tablicę upamiętniającą wielokrotne pobyty pisarza we dworze w latach 1911–⁠⁠1931.

73Artur Rubinstein (1887–⁠⁠1982) –⁠⁠ pianista, kompozytor, jeden z najwybitniejszych wirtuozów fortepianu w XX wieku; od 1906 roku przebywał na stałe za granicą, koncertował na wszystkich kontynentach, wykonywał muzykę klasyczną, romantyczną, także utwory kompozytorów XX wieku, propagował muzykę polską, zwłaszcza Fryderyka Chopina i Karola Szymanowskiego, z którym się przyjaźnił. Iwaszkiewicz poznał Rubinsteina w 1912 roku w Tymoszówce u Karola Szymanowskiego. Od tamtej pory wielokrotnie go widywał i bywał na jego koncertach. Na cześć kompozytora Iwaszkiewicz wydał 4 czerwca 1958 przyjęcie, które zaliczył do największych przyjęć w dziejach Stawiska (zob. J. Iwaszkiewicz, Dzienniki 1956–⁠⁠1963, oprac. i przypisy Agnieszka i Robert Papiescy, Radosław Romaniuk, wstęp Andrzej Gronczewski, Warszawa 2010, s. 228–⁠⁠229).

74Autocytat z wiersza Smutne lato z tomiku Księga dnia i księga nocy (1929):

Przeminęły dzwonki,

Przeminą stokrotki,

Powtarzam półszeptem

Piosenki i zwrotki.

Ale wszystko razem

Jedną myśl zawiera,

Że mi się twój obraz

Już w oczach zaciera.

(Cyt. wg: J. Iwaszkiewicz, Wiersze, t. 1, Warszawa 1977, s. 231–⁠⁠232).

16.

JAROSŁAW IWASZKIEWICZ DO JERZEGO LISOWSKIEGO

75Deotyma, właśc. Jadwiga Łuszczewska (1834–⁠⁠1908) –⁠⁠ poetka. W świecie literackim Warszawy budziła skrajne reakcje –⁠⁠ od uwielbienia po kpiny. Z jej obfitego dorobku literackiego próbę czasu przetrwała powieść Panienka z okienka (1898).

76Zofia Urbanowska (1849–⁠⁠1939) –⁠⁠ pisarka, jedna z najpopularniejszych w końcu XIX wieku autorek książek dla młodzieży. Na jej powieści fantastyczno-naukowej Gucio zaczarowany (1884) Iwaszkiewicz uczył się czytać; jego siostry emocjonowały się powieścią obyczajową Urbanowskiej Księżniczka (1886).

77Sully Prudhomme, właśc. René François Armand Prudhomme (1839–⁠⁠1907) –⁠⁠ francuski poeta i myśliciel, początkowo przedstawiciel parnasizmu, pierwszy w historii laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1901). Jego utwory, przyjęte entuzjastycznie w chwili debiutu w 1865 roku, z czasem popadły w zapomnienie –⁠⁠ z wyjątkiem wiersza Stłuczony wazon, do którego czyni aluzję Jarosław Iwaszkiewicz. Wiersz, porównujący złamane serce do wazonu, który „pękł pod wachlarzem w czyjejś dłoni”, cieszył się ogromnym powodzeniem za życia autora i bywał często recytowany na wieczorach poetyckich –⁠⁠ ku zniecierpliwieniu samego poety. Jerzy Lisowski zamieścił Stłuczony wazon (w przekładzie Jana Opęchowskiego) w swojej antologii poezji francuskiej, obok dwóch innych wierszy tego autora, o nim samym zaś napisał ironicznie, że „nie był w końcu gorszym poetą niż Churchill prozaikiem” (J. Lisowski, Antologia poezji francuskiej, t. 3, Warszawa 2006, s. 519).

78J. Iwaszkiewicz, Stara cegielnia; Młyn nad Lutynią, Warszawa 1946.

79Józef Rajnfeld (1908–⁠⁠1940) –⁠⁠ malarz i rysownik, od 1928 roku w Paryżu, bliski przyjaciel Jarosława Iwaszkiewicza. Relacje między nimi dokumentuje książka Portret młodego artysty. Listy Józefa Rajnfelda do Jarosława Iwaszkiewicza 1928–⁠⁠1938, oprac. Paweł Hertz i Marek Zagańczyk, Warszawa 1997.

Iwaszkiewicz przyjechał do Rajnfelda, który wtedy mieszkał w San Gimignano, 14 września 1931; przebywał w Toskanii do 23 września; we Florencji mieszkał w pensione Piccardi, na Piazza Giuseppe Poggi 1.

80Punch (ang.) –⁠⁠ poncz.

81Chodzi o Władysława Kuświka (1910–⁠⁠1997), który początkowo pracował na Stawisku jako ogrodnik, później przez wiele lat był szoferem Iwaszkiewicza.

82Wiersz z tomu Inne życie (1938).

83J. Iwaszkiewicz, Wiersze wybrane, Warszawa 1946.

84Sztuka Iwaszkiewicza Maskarada miała premierę w Teatrze Polskim 3 grudnia 1938 (reż. i insc. Edmund Wierciński, scen. Stanisław Śliwiński; w obsadzie m.in. Marian Wyrzykowski, Jan Kreczmar, Nina Andrycz). Wydanie książkowe: Warszawa 1939.

85Zygmunt Mycielski (1907–⁠⁠1987) –⁠⁠ kompozytor, wieloletni przyjaciel Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów. W latach 1946–⁠⁠1948 i 1957–⁠⁠1959 współredagował „Ruch Muzyczny”, od 1960 do 1968 był jego redaktorem naczelnym. W latach 1947–⁠⁠1948 i 1952–⁠⁠1954 był wiceprezesem, a od 1948 do 1950 –⁠⁠ prezesem Zarządu Głównego Związku Kompozytorów Polskich. Autor Dziennika 1950–⁠⁠1959 (1999), Dziennika 1960–⁠⁠1969 (2001), Niby-dziennika (1998) i Niby-dziennika ostatniego 1981–⁠⁠1987 (2012). Do słów Iwaszkiewicza skomponował pieśń na głos i fortepian Brzezina (1951, druga wersja na sopran i kwintet smyczkowy 1952), sześć pieśni pod wspólnym tytułem Krągły rok (1956–⁠⁠1967); Iwaszkiewicz napisał libretto do jego baletu Zabawa w Lipinach (1952).

86Wilhelm Mach (1917–⁠⁠1965) –⁠⁠ prozaik, krytyk literacki, felietonista; w latach 1945–⁠⁠1950 sekretarz redakcji w miesięczniku „Twórczość”, w latach 1950–⁠⁠1958 prowadził dział prozy w tygodniku „Nowa Kultura”. Autor głośnej powieści Góry nad czarnym morzem (1961).

87Aleksiej Tołstoj, hrabia (1883–⁠⁠1945) –⁠⁠ pisarz rosyjski; autor m.in. trylogii opisującej drogę inteligencji rosyjskiej do rewolucji Droga przez mękę (1922–⁠⁠1941, wyd. pol. 1935–⁠⁠1949) oraz nieukończonej powieści historycznej Piotr Pierwszy (t. 1–⁠⁠3 1929–⁠⁠1945, wyd. pol. t. 1–⁠⁠3 1948).

17.

JERZY LISOWSKI DO JAROSŁAWA IWASZKIEWICZA

88Communion dans la souffrance (fr.) –⁠⁠ złączenie w cierpieniu.

89Niedokładny cytat z Ewangelii św. Jana; w przekładzie ks. Jakuba Wujka ten fragment brzmi: „I rzecze jej Jezus: Co mnie i tobie niewiasto? Jeszcze nie przyszła godzina moja” (J 2, 4).

90Dixit (łac.) –⁠⁠ powiedział.

18.

JAROSŁAW IWASZKIEWICZ DO JERZEGO LISOWSKIEGO

91Cytat z poematu Juliana Tuwima Piotr Płaksin, którego początek brzmi:

Na stacji Chandra Unyńska,

Gdzieś w mordobijskim powiecie,

Telegrafista Piotr Płaksin

Nie umiał grać na klarnecie.

Zdarzenie błahe na pozór,

Niewarte aż poematu,

Lecz w konsekwencjach się stało

Główną przyczyną dramatu .

(J. Tuwim, Wiersze wybrane, Wrocław 1986, s. 20–⁠⁠21).

Słowo „Unyńska” zostało utworzone od rosyjskiego „unyłyj” –⁠⁠ smutny, posępny.

92Antoni Michalak (1902–⁠⁠1975) –⁠⁠ malarz, reprezentant sztuki sakralnej XX wieku; w latach 1915–⁠⁠1918 pobierał nauki w Odessie, a od 1919 roku –⁠⁠ w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych u Tadeusza Pruszkowskiego; od 1925 roku należał do założonego przez uczniów Pruszkowskiego Bractwa Świętego Łukasza; po wojnie kształcił studentów historii sztuki KUL; twórca obrazów religijnych i portretów, uprawiał także malarstwo ścienne; wspólnie z Janem Henrykiem Rosenem zaprojektował freski do kaplicy w letniej rezydencji papieży w Castel Gandolfo (1933). Od 1939 roku mieszkał w Kazimierzu Dolnym.

Iwaszkiewicz poznał Michalaka w latach 20., w marcu 1939 napisał do niego list; cała korespondencja obejmuje lata 1939–⁠⁠1957, cztery listy Iwaszkiewicza do Michalaka w opracowaniu Roberta Papieskiego ukazały się w książce Spotkać Iwaszkiewicza. Nie-biografia, pod red. Anny Król, Warszawa 2014. W Muzeum im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku znajduje się wykonany przez Michalaka sangwiną w 1958 roku Portret Jarosława Iwaszkiewicza.

93Aluzja do prozy filozoficznej Novalisa Die Lehrlinge zu Sais (1798–⁠⁠1799, wyd. pol. w tomie Uczniowie z Sais, wybrał, przełożył, wstępem i przypisami opatrzył Jerzy Prokopiuk, Warszawa 1984).

94Moral insanity (ang.) –⁠⁠ obłęd moralny.

95Une grande trouvaille (fr.) –⁠⁠ wielkie szczęśliwe odkrycie.

96Nieco niedokładny autocytat z wiersza Do żony z tomu Powrót do Europy (1931); w oryginale jest: „Świat był zbyt piękny, abym tylko tobie / Oddał me wiersze” (J. Iwaszkiewicz, Wiersze, t. 1, wyd. cyt., s. 258).

97Lato 1932 –⁠⁠ tom wierszy Jarosława Iwaszkiewicza, wydany w 1933 roku.

98W teczce z listami Iwaszkiewicza do Lisowskiego wspomnianych wierszy brak. Drugim z wymienionych jest zapewne utwór ***I znów nad domem błyszczą gwiazdy, opatrzony datą 1 stycznia 1948; pierwodruk w książce Zbigniewa Chojnowskiego Poetycka wiara Jarosława Iwaszkiewicza, Olsztyn 1999, s. 309–⁠⁠310, przedruk w tomie: J. Iwaszkiewicz, Sprawy osobiste i inne wiersze rozproszone, wybór i opracowanie Piotr Mitzner, Warszawa 2010, s. 110.

99W liście do Iwaszkiewicza z 29 grudnia 1947 Andrzej Bobkowski pisał m.in., że stan zdrowia jego żony uległ poprawie, a on sam wygrał pieniądze na loterii (zob. A. Bobkowski, „Tobie zapisuję Europę”. Listy do Jarosława Iwaszkiewicza, wyd. cyt., s. 57–⁠⁠63).

19.

JERZY LISOWSKI DO JAROSŁAWA IWASZKIEWICZA

100Przypomnienie –⁠⁠ wiersz z tomu Księga dnia i księga nocy, Warszawa 1929. Tom zawiera cykle: Z Księgi dnia; Bilety tramwajowe; Z Księgi nocy.

101Józef Lisowski (1897–⁠⁠1976) i Marcelle Lucie z d. Demissy (1896–⁠⁠1979), pochodząca z Francji nauczycielka. Pobrali się w 1921 roku w Warszawie. 10 kwietnia 1928 w Épinay-sur-Seine przyszedł na świat ich syn Jerzy. W tym czasie Józef Lisowski pracował jako księgowy w Dyrekcji Lasów Państwowych w Łucku na Wołyniu, następnie był buchalterem w folwarku Młynów (na Wołyniu), należącym do rodziny Chodkiewiczów. W 1930 roku w Młynowie urodziła się ich córka Teresa. Po wybuchu II wojny światowej Marcelle Lucie Lisowska wraz z dziećmi wyjechała do Francji. Po wojnie Józef i Marcelle Lucie Lisowscy z córką mieszkali w Zielonej Górze.