Arktyka. Krótkie Wprowadzenie 34 - ebook

Podziękowania

Podczas pisania tej książki świat istotnie się zmieniał. W dniu 2 marca 2020 r. spotkaliśmy się w Królewskim Towarzystwie Geograficznym (KTG) (Royal Geographical Society) w Londynie, aby zaplanować końcowe etapy projektu tej książki. Zarezerwowaliśmy nawet „arktyczny pokój”, gdzie sprawdziliśmy aktualny postęp w naszym projekcie i ustaliliśmy pewne ambitne, ostateczne terminy jego ukończenia. To było udane spotkanie, więc zaplanowaliśmy pod koniec roku odwiedzić wystawę poświęconą arktycznej kulturze i klimatowi w Muzeum Brytyjskim (British Museum). Na początku kwietnia uzgodniliśmy, kiedy wrócimy do Królewskiego Towarzystwa Geograficznego, żeby spotkać się z członkami jego zarządu. Dnia 23 marca Wielka Brytania wprowadziła pierwszy lockdown związany z pandemią COVID-19 i KTG wstrzymało swoją działalność. Nie mogąc spotkać się osobiście, współpracowaliśmy od tej pory poprzez aplikację Zoom i za pośrednictwem e-maili. Nie mieliśmy też okazji zwiedzić British Museum.

Przez pewien czas nie było wiadomo, jak pandemia COVID-19 wpłynęła na arktyczne społeczeństwo, lecz dowiedzieliśmy się, w jaki sposób zapobiegać rozprzestrzenianiu się wirusa w odległych zakątkach Arktyki, kiedy dostęp do służby zdrowia jest ograniczony. Zaledwie kilka dni później urzędnicy na Grenlandii zamknęli stolicę wyspy Nuuk w obawie przed wybuchem pandemii COVID-19. Arktyka stanowi szczególne wyzwanie związane ze szczepieniami, ale pojawiły się pewne obiecujące sygnały. Kiedy piszemy te podziękowania (w czerwcu 2021), jedna czwarta mieszkańców Grenlandii jest już zaszczepiona.

Wielu ludzi pomogło nam napisać tę książkę. Chcielibyśmy podziękować Jenny Nugee i Latha Menon z Wydawnictwa Uniwersytetu Oksfordzkiego za ich wsparcie edytorskie i profesjonalną poradę. Dziękujemy także Nivedha Vinayagamurthy i jej zespołowi za nadzór nad wydaniem książki. Podczas części procesu edycji mieliśmy szczęście skorzystać z pomocy prof. Marka Maslina jako eksperta i jesteśmy bardzo mu wdzięczni za jego wnikliwe sugestie. Otrzymaliśmy także ogromne wsparcie od naszego koła uczelnianych kolegów i przyjaciół, którzy poświęcili swoje życie zawodowe Arktyce i zmianom środowiskowym. Klaus Dodds chciałby podziękować zarządowi Leverhulme za finansowe wsparcie w postaci stypendium dla projektu badawczego (2017–2020), który był poświęcony badaniu współczesnej geopolityki Arktyki. Jamie Woodward jest wdzięczny Uniwersytetowi w Manchester za zezwolenie na urlop naukowy w okresie, kiedy napisano znaczną część tej książki. Dziękujemy także Narodowej Służbie Zdrowia za dwukrotne zaszczepienie nas.

Chcielibyśmy ponadto podziękować naszym rodzinom za ich miłość i wsparcie. KTG jest wspaniałym miejscem, w którym można spotkać się i porozmawiać o Arktyce, a także przejść na parterze obok popiersia niestrudzonej Lady Jane Franklin. Mamy nadzieję wrócić tu wkrótce.Rozdział 1

Arktyczny świat

Ziemia ociepla się. Ludzkość stale dostarcza do atmosfery gazy cieplarniane, każda dekada od 1980 r. była cieplejsza od poprzedniej, lecz ocieplenie naszego świata nie jest wszędzie jednakowe. Ocieplenie w Arktyce jest prawie dwukrotnie szybsze w odniesieniu do średniego globalnego tempa, a w niektórych północnych krańcach naszej planety – nawet od trzech do czterech razy szybsze. To zjawisko jest efektem szeregu sprzężeń zwrotnych, które zwiększają tendencję ocieplania, i jest określane mianem arktycznego wzmocnienia. Od ok. 1980 r. wzrost temperatury był bardziej widoczny w Arktyce niż na pozostałej części planety (ilustracja 1). Arktyka już znacznie wcześniej przekroczyła docelowy limit ocieplenia o 1,5°C względem poziomu przedindustrialnego, wyznaczony podczas Porozumienia Paryskiego (Paris Agreement) w 2015 r.

Książkę ukończono na początku 2021 r., natomiast różne dane środowiskowe opracowano dla 2020. Rok ten został wyraźnie wyróżniony jako kamień milowy dla dalekiej Północy – wówczas odnotowano najgorętsze lato w historii pomiarów. W dniu 20 czerwca 2020 r., w środku bezprecedensowej fali upałów, temperatura powietrza na Syberii w Wierchojańsku (64,5°N) sięgnęła 38°C (100,4°F). To była rekordowo wysoka temperatura powietrza poza kołem podbiegunowym. Warunki pogodowe uważane kiedyś za ekstremalne stają się normą. Deszcz zastępuje śnieg. Gwałtowne pożary pojawiają się częściej, są bardziej rozległe i silniejsze. Arktyka ulega zmianom. Zmieniają się punkty odniesienia. Topnienie wieloletniej zmarzliny i przybrzeżna erozja przyspieszają. Uderzenia piorunów w lecie są obecnie dziesięciokrotnie częstsze niż prawie dekadę wcześniej, ponieważ ocieplenie sprzyja formowaniu się konwekcyjnych chmur burzowych. Niektórzy z klimatologów sądzą, że Arktyka weszła już w nowy reżim klimatyczny.

1. Zmiana temperatury od 1850 r. na świecie i w Arktyce

Za nieco ponad jedno pokolenie zasięg lodu morskiego w Arktyce pod koniec lata spadnie o połowę. Lód morski jest częścią tarczy odbijającej promienie słoneczne, która pozwala utrzymać arktyczny chłód. Utrata lodu lodowcowego na Grenlandii znacznie przyspieszyła w ostatniej dekadzie, a obecnie jest obserwowany najgorszy scenariusz podany w sprawozdaniu oceniającym, zaprezentowanym w 2014 r. przez Międzyrządowy Zespół ds. Zmiany Klimatu (Intergovernmental Panel on Climate Change – IPCC). To przyspieszenie zostało przyjęte przez społeczność naukową ze zdziwieniem. Arktyka wykracza obecnie poza prognozy zmiany klimatu opracowane na dziesięciolecia. W przyszłości będzie to wyeksponowane w Szóstym Raporcie Oceniającym (the Sixth Assessment Report – AR6), który ma być opracowany przez IPCC w 2022 r., zwłaszcza w odniesieniu do skutków zmiany klimatu, adaptacji i podatności na zmianę klimatu. Olbrzymi eksperyment przeprowadzany przez człowieka, skutkujący gwałtownymi zmianami klimatycznymi i ekologicznymi, jest odczuwalny na całym świecie. Zmiany środowiskowe mają konsekwencje dla nas wszystkich.

Odnosząc się do tych wstępnych uwag, to bardzo krótkie wprowadzenie ma na celu przedstawienie aspiracji, możliwości oraz wyzwań stojących przed ludźmi, którzy żyją i pracują w Arktyce. Uwzględnione zostaną także globalne interesy na północnych krańcach naszej planety – środowiskowe, socjalne, geopolityczne i ekonomiczne. To jest skomplikowana historia, która prezentuje różne światopoglądy, sprzeczne interesy i priorytety, oraz pokazuje, że Arktyka jest bogatą mozaiką krajobrazów, ekosystemów, ludzi, kultur i zasobów naturalnych. Skoro jednak piszemy na początku nowej dekady, to jest to także historia, która nosi piętno czasu. Czy lato 2020 r. może reprezentować tą nową Arktykę? Odkąd zarówno klimat, jak i ekosystemy zmieniają się w Arktyce tak gwałtownie, dawne definicje regionu zostają poddane testowi do granic wytrzymałości.

Definicja Arktyki

W publikacjach fizycznogeograficznych Arktyka jest tradycyjnie definiowana jako ląd, morze i lód leżące na północ od koła podbiegunowego, które jest wyznaczone przez równoleżnik o szerokości geograficznej ok. 66,5°N. Jeśli chcesz odnaleźć tę szerokość geograficzną na mapie, najłatwiejszym miejscem do rozpoczęcia poszukiwań będzie Islandia: koło podbiegunowe jest położone na północ od głównej wyspy i rozciąga się na 16 tys. km (9,9 tys. mil), obejmując rozległe obszary Kanady, Rosji i Grenlandii (ilustracja 2a). Linia równoleżnika wyznaczającego koło podbiegunowe jest zazwyczaj wykorzystywana do określenia położenia Arktyki jako regionu okołobiegunowego. Wielu biogeografów twierdzi, że Arktyka sięga granicy drzew, powyżej której, podążając w kierunku północnym, krajobraz roślinny charakteryzuje się krzewami, karłowatymi drzewami, porostami i wyraźnie wskazuje arktyczną odrębność. Ostatecznie nie jest czymś niezwykłym przeczytać, że Arktyka powinna być powszechnie definiowana w oparciu o średnią dobową temperaturę w lecie, która nie przekracza 10°C. Ostatnie dwie definicje wskazują na kurczenie się obszaru Arktyki.

Słowo „Arktyka” pochodzi od greckiego słowa arktos, oznaczającego niedźwiedzia, i nawiązuje do nazwy gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy (Ursa Major), który jest cały czas widoczny na niebie półkuli północnej. W greckiej mitologii gwiazdozbiór ten jest dziełem Hery, żony Zeusa, która z zawiści i w gniewie zamieniła piękną nimfę Calisto w niedźwiedzicę. Gwiazda Północna lub Polarna znajduje się bezpośrednio nad arktycznym biegunem i wszystkie inne gwiazdy obracają się na nocnym niebie wokół niego.

2a. Arktyka jako geopolityczny obszar okołobiegunowy

Koło podbiegunowe wyznacza najbardziej wysunięty na południe punkt, w którym 24 godziny trwa dzień podczas letniego przesilenia w czerwcu i 24-godzinna jest noc podczas zimowego przesilenia w grudniu. Od końca grudnia dzień w Arktyce staje się dłuższy, a od końca stycznia ciemności mogą nie pojawić się aż do wczesnego popołudnia. Wielu mieszkańców Arktyki potwierdza, że wiosna i lato są wyjątkowymi okresami po długiej, chłodnej i ciemnej zimie.

2b. Arktyka zdefiniowana na podstawie fizycznych i biogeograficznych parametrów

W środku polarnej zimy, pomimo odbijania się od lodu i śniegu światła Księżyca, nie ma korzystnych warunków do przemieszczania się ludzi i zwierząt. Podczas dziennych godzin, późną jesienią i wczesną wiosną, każdy jest zmuszony chronić oczy przed śnieżną ślepotą. Innuici wytwarzają pomysłowe gogle śnieżne ze zwierzęcych kości: mamutów włochatych, arktycznych lisów, niedźwiedzi polarnych i reniferów, a ponadto mają opracowany specjalny mechanizm zabezpieczający, który umożliwia ochronę oczu przed silnym odblaskiem światła w zakresie ultrafioletu i który jest także dostosowany do ciemności podczas długich polarnych nocy.

Jeśli weźmiemy pod uwagę koło podbiegunowe jako początek Arktyki, jej obszar będzie obejmować 5% powierzchni Ziemi – prawie 20 mln km2 (7,7 mln mi2). Prawie dwie trzecie Arktyki stanowi ocean. Biegunowe ustawienie centrum mapy jest bardziej użyteczne w ukazaniu geografii i skali wysp arktycznych, mórz i lodu niż powszechnie stosowany punkt odniesienia (ilustracja 2b). Ocean Arktyczny ma mniej więcej taki sam rozmiar jak Antarktyda na półkuli południowej. Grenlandia jest największą wyspą na świecie, natomiast Wyspy Baffina i Ellesmere’a, położone na północ od lądowej części Kanady, są odpowiednio piątymi i dziesiątymi największymi wyspami.

Północny kraniec świata charakteryzuje się stałym przemieszczaniem się pola magnetycznego Ziemi. Tutaj znajdują się magnetyczny, a także geograficzny biegun północny. Drugi z nich jest ustawiony na 90°N, natomiast biegun magnetyczny przemieszcza się zgodnie z zachowaniem się pola magnetycznego Ziemi. Kiedy magnetyczna północ została po raz pierwszy wyznaczona przez Jamesa Clarka Rossa (w latach trzydziestych XIX w.), biegun magnetyczny znajdował się na terytorium Nunavut w arktycznej części Kanady. Od lat dziewięćdziesiątych XX w. zaczął się on przemieszczać dość gwałtownie w kierunku Rosji, w tempie 50–60 km w ciągu roku. Geograficzny biegun nie posiada stref czasowych, przy czym oba bieguny (północny i południowy) są pomocne przy ich określaniu, chociaż nie zostały do nich włączone. Kiedy zatem jesteś w pobliżu północnego bieguna geograficznego, możesz wybrać własny czas.