Armia Pakistanu. Kultura strategiczna - ebook

Wprowadzenie

Islamska Republika Pakistanu jest jednym z „nowych” mocarstw atomowych. Formalnie zgłosiła swój akces do tego ekskluzywnego klubu w 1998 roku, kiedy przeprowadziła pierwsze próbne eksplozje nuklearne, choć o fakcie posiadania tej broni masowego rażenia przez to państwo analitycy pisali już od prawie dwóch dekad. Obecnie potencjał nuklearny tego państwa szacuje się na 130—140 głowic atomowych. Możliwość użycia tej broni jest przedmiotem badań naukowych, a także dociekań publicystów. Podobnie interesująca jest kwestia ewentualnej możliwości przekazania jej w ręce licznych islamskich organizacji terrorystycznych. W analizie nad możliwością eskalacji trwającego blisko 70 lat konfliktu w Azji Południowej oraz zagrożenia proliferacją broni nuklearnej w ręce terrorystów bardzo istotny jest czynnik kultur strategicznej Pakistanu. To on bowiem determinuje postrzeganie zewnętrznych zagrożeń przez decydentów, zarówno wojskowych jak i politycznych. Poniższy tekst jest próbą spojrzenia na tą problematykę. Przy rozważaniach nad kulturą strategiczną należy wyjść od zdefiniowania tego pojęcia, co będzie przedmiotem rozdziału pierwszego. W rozdziale drugim zostanie przedstawiony szkic historii Pakistanu. Jest to państwo powstałe w 1947 roku na skutek podziału Brytyjskich Indii. By zrozumieć współczesne skutki tego procesu, należy cofnąć się do okresu podboju muzułmańskiego, następnie przedstawić okres panowania kolonialnego Wielkiej Brytanii i wreszcie ukazać sam proces podziału Subkontynentu na dwa niezależne dominia wg kryterium religijnego. W rozdziale trzecim zostanie poddana analizie armia Pakistanu. Ukazane zostały tu dwie determinanty kształtujące kulturę strategiczną: wciąż żywe i widoczne w tak ważnej dla wojska ciągłości tradycji istniejących jednostek dziedzictwo brytyjskie oraz będący jednym z ważniejszych czynników unifikujących multietniczne społeczeństwo Pakistanu islam. Rozdział czwarty jest poświęcony głównym kierunkom polityki zagranicznej Pakistanu, a więc stosunkom z sąsiadami: Indiami, Chinami, Iranem oraz Afganistanem, a także ze Stanami Zjednoczonymi. W rozdziale piątym przedstawione zostały założenia doktryny obronnej Islamskiej Republiki Pakistanu.

Publikacja jest pierwszym tomem, otwierającym analizę problematyki sił zbrojnych Pakistanu. Tom drugi dotyczy ich udziału w kolejnych wojnach z Indiami w latach 1947—2017, a trzeci — uczestnictwa w systemie politycznym państwa zarówno jako siły rządzącej, jak i pozostającej w danym momencie poza formalnym wpływem na politykę państwową.1. Pojęcie „kultury strategicznej”

W celu uporządkowania dalszych rozważań, poniżej zostaną przedstawione zarówno polskie jak i międzynarodowe definicje pojęcia kultury strategicznej. Należy na wstępie zwrócić uwagę na ich pewną znaczącą słabość wyjaśniającą. Wszystkie powstały na bazie doświadczeń zachodnich. Czy to w procesie analizy zagrożeń okresu Zimnej Wojny, czy to jako podstawa do badań nad zjawiskiem występującym w szeroko rozumianej cywilizacji zachodniej, względnie do opisu podstaw decyzji politycznych Związku Sowieckiego. Pakistan jest natomiast państwem muzułmańskim, kierującym się zatem nie tylko motywacją świecką, ale także a może przede wszystkim poważną rolę w procesie decyzyjnym odgrywać tam będzie także czynnik religijny.

Jak zauważa Roman Kuźniar, kultura strategiczna rożnymi drogami dociera do strategii i na nią oddziałuje. Po pierwsze, dostarcza ona idei i norm dla środowiska zarówno zawodowych strategów, jak polityków, korzy stawiają przed strategami konkretne cele i zadania (lub sami wcielają się w rolę strategów). Po drugie, kultura strategiczna warunkuje percepcję otoczenia strategii, czyli polityki wewnętrznej i sytuacji międzynarodowej; stanowi ‘okulary’, przez które następuje ogląd świata i ocena zachodzących w nim procesów i wydarzeń. Po trzecie, w jej ramach dokonuje się selekcja opcji strategicznych, które pojawiają się z własnej inicjatywy lub są odpowiedzią na wyzwania zewnętrzne. Po czwarte, kultura strategiczna warunkuje zdolność mobilizacji zasobów narodowych dla celów wyznaczanych przez strategię. Nie ulega wreszcie wątpliwości, iż kultura strategiczna wyznacza ramy publicznej debaty o bezpieczeństwie narodowym.

Krzysztof Malinowski twierdzi natomiast, że kultura strategiczna dotyczy sfery przekonań podzielanych przez społeczeństwo oraz elity polityczne odnoszących się do polityki bezpieczeństwa, a więc miejsca danego państwa w systemie międzynarodowym, w węższym sensie do politycznych aspektów użycia siły militarnej. Brytyjska badaczka stosunków międzynarodowych

Kerry Longhurst definiuje kulturę strategiczną jako zbiorowe przekonania, idee, wartości, stanowiska i praktyki dotyczące użycia siły, uformowane stopniowo w ramach specyficznych procesów historycznych (podlegają zmianie w wyniku dramatycznych doświadczeń narodu).

Zdaniem amerykańskiego politologa Jacka Snydera kultura strategiczna to całkowita suma pomysłów, uwarunkowanych reakcjami emocjonalnymi i wzorcami zachowań, jakie członkowie narodowej społeczności strategicznej nabyli poprzez uczenie się lub naśladownictwo i podzielili się ze sobą w odniesieniu do strategii jądrowej.

Wg Alastaira I. Johnstona, kultura strategiczna jest zintegrowanym systemem symboli (np. Struktur argumentacji, języków, analogii, metafor), która ma na celu ustalenie wszechstronnych i długotrwałych preferencji strategicznych poprzez sformułowanie koncepcji roli i skuteczności sił zbrojnych w międzypaństwowych sprawach politycznych oraz odzież te pojęcia z taką aurą faktów, że strategiczne preferencje wydają się wyjątkowo realistyczne i skuteczne.

Colin S. Gray zdefiniował natomiast kulturę strategiczną na przykładzie USA, jako tryby myśli i działania w odniesieniu do siły, wyprowadzone z postrzegania narodowego doświadczenia historycznego, aspiracji do samo charakteryzacji i wszystkich spośród wielu wyraźnie amerykańskich doświadczeń (geografii, filozofii politycznej, kultury obywatelskiej i sposobu życia), które charakteryzują obywatela amerykańskiego.

Wg Yitzhaka Kleina kultura strategiczna zaś to zestaw postaw i wierzeń utrzymywanych przez establishment wojskowy odnośnie politycznych celów wojny i najbardziej efektywnej strategii oraz metody operacyjnej ich osiągnięcia.

Pakistański badacz Askar Rizvi definiuje natomiast pojęcie kultury strategicznej jako zbiór wierzeń, norm, wartości i doświadczeń historycznych dominującej elity, które wpływają na zrozumienie i interpretację problemów i środowiska bezpieczeństwa oraz kształtują jej odpowiedzi na nie.

Jak wskazuje K. Malinowski, możliwe jest dwojakie podejście do kwestii znaczenia kultury w badaniach nad bezpieczeństwem: racjonalistyczne i konstruktywistyczne.

Pierwsze uznaje ograniczoną wartość tego czynnika w wyjaśnianiu zachowania państwa. Kultura jest tu traktowana jako „nieobecna” lub co najwyżej jako element pomocniczy, jako jedna z wielu zmiennych obok presji instytucjonalnych, oddziaływania grup lobbystycznych, czy ambicji decydentów. To politycy manipulują wg tych założeń opinią publiczną, używając odniesień do kultury.

W ujęciu konstruktywistycznym polityka międzynarodowa jest interpretowana w kategoriach społecznych jako efekt interakcji między społecznymi strukturami a aktorem (państwem), determinowanym głównie przez normy i wartości. Tożsamości, normy pełnią funkcję podstawowej zmiennej przyczynowej tworzącej preferencje samego aktora i wreszcie nawet w pewnym sensie efekty jego działań.

W przypadku Pakistanu mamy do czynienia ze specyficznym społeczeństwem, odmiennym pod względem wyznawanych wartości, niż społeczeństwa zachodnie, do opisu których stworzono wymienione powyżej perspektywy. Dlatego rozwiązaniem optymalnym będzie używanie obydwu w sposób funkcjonalny: celem jak najbliższego poznania motywów, kierujących decydentami politycznymi. Uświadomienie sobie głębokich różnic kulturowych pomiędzy badaczem a badanym przedmiotem (w tym przypadku: elitami pakistańskimi) jest kluczowe by zapobiec błędowi popełnianemu często przez zachodnich badaczy: używaniu „naszych” klisz pojęciowych do opisu społeczeństw kierujących się odmiennym od zachodniego systemem aksjologicznym. Odmienność ta jest dalece większa, niż różnice pomiędzy kulturami strategicznymi Zachodu i Bloku Wschodniego, które stały się podstawą dla rozważań teoretycznych w zakresie studiów strategicznych.R. Kuźniar Polityka i siła. Studia Strategiczne- Zarys problematyki. Warszawa 2006 s. 186—187

K. Malinowski, Kultura bezpieczeństwa narodowego: koncepcja i możliwości zastosowania, Kultura bezpieczeństwa narodowego w Polsce i Niemczech, K. Malinowski (red.), Poznań 2003, s. 16.

K. Longhurst, Niemiecka kultura strategiczna — geneza i rozwój. K. Malinowski (red.), Kultura bezpieczeństwa narodowego w Polsce i w Niemczech, Instytut Zachodni, Poznań 2003 s.194

J. Snyder, The Soviet Strategic Culture: Implications for Nuclear Options, R-2154-AF, (Santa Monica: Calif. RAND Corporation, 1977), s. 8.

A. I. Johnston, “Thinking about Strategic Culture,” International Security 19, no. 4 (1995) s. 46.

C. S. Gray, National Style in Strategy: The American Example, „International Security” 1981, vol. 6, no 2, s. 22.

Y. Klein, A Theory of Strategic Culture, „Comparative Strategy” 1991, vol. 10, no 1, s. 5

A. Rizvi, Pakistan’s Strategic Culture South Asia in 2020: Future Strategic Balances and Alliances. Carlisle 2002, s. 307

K. Malinowski, Kultura bezpieczeństwa narodowego… s. 24—25Ch. Jaffrelot, The Hindu Nationalist Movement in India, New York 1996, s. 358—360

H. Kulke, D. Rotermund, A History of India, New York 2004, s. 161—196

S. Wolpert, A New History of India, Oxford 2000 s. 149—169

J. Kieniewicz, Historia Indii, s. 295

H. Kulke, D. Rotermund, op.cit. s. 161

Ibidem s. 215—219

S. P. Cohen, The Idea of Pakistan, Washington 2004, s. 22

J. Kieniewicz, op.cit. s. 505

H. Kulke, D. Rotermund, op.cit. s. 266

S. P. Cohen, op.cit. s. 22

H. Kulke, D. Rotermund, op.cit. s. 278

Ch. Jaffrelot (red.) A History of Pakistan and Its Origins, Londyn 2002 s. 10

G. Johnson, Partition, Agitation and Congress Bengal 1904—1908 „Modern Asian Studies” 2004, nr 3/7 s. 533—588

S. P. Cohen, op.cit. s. 20—21

I. Talbot, Pakistan. A Modern History. Basingstoke 2005, s. 91—93

L. Ziring, Pakistan in the Twentieth Century. A Political History. Karaczi 1999 s.4

Ch. Jaffrelot, The Hindu Nationalist… s. 57

A. Schimmel, Muhammad Iqbal 1973-1938.The Ascensiot of the Poet „Die Welt des Islams” 1954, nr 3/4 s. 245—257

A. Hussain, Pakistan. It’s Ideology and Foreign Policy, Londyn 1966, s.49

R. Solski, Niepokoje pod Himalajami. Warszawa 1989 s. 118—123

S. Wolpert, Jinnah of Pakistan. Karaczi 2003, s. 108—109

H. Khan, Constitutional and Political History of Pakistan. Karaczi 2005, s.21—22

S. Wolpert, Jinnah… s. 159

P. Pania, Article on Lahore Resolution, www.worldsindhi.org/publishreports/5July05.html dostęp 4.11.2017

L. Ziring, op.cit. s. 31

Tekst angielski broszury: www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00-islamlinks/tht_rahmatali_1933.html dostęp 4.11.2017

Ch. Jaffrelot (red.) A History of Pakistan… s. 13

Ch. R. Ali, Pakistan: the Fatherland of Pak Nation, Cambridge 1947 s. 20

W. J. Biełokrienickij, W. N. Moskalenko, Istoria Pakistana. XX wiek. Moskwa 2008 s. 70—71

Ch. Jaffrelot, The Hindu Nationalism… s. 303

S. Wolpert, Jinnah…, s. 315

www.ibnlive.in.com/blogs/sagarikaghose/223/53763/fth-blog-for-the-bjp=jinnah-is-about-politics-not-history.html dostęp 4.11.2017

S. Wolpert, Jinnah… s. 316

Ibidem s 367—368

W. J. Biełokrienickij, W. N. Moskalenko, op.cit. s.78—82

I. Hussain, Kashmir Dispute. An International Law Perspective. Islamabad 2000, s. 4

O. H. K. Spate, The Partition of the Punjab and Bengal Geopolitical Journal 1947 nr 4/6 s. 201—218

O. B. Jones, Pakistan. Eye of the Storm, London 2002, s.59

V. Schofield, Kashmir in Conflict. India, Pakistan and the Unending War, London 2003 s. 33—39

H. Haqqani, Pakistan. Between Mosque and Military, Washington 2005, s. 5—6

L. Ziring, op.cit. s. 60—62

S. Nawaz, Crossed Swords. Pakistan. It’s Army and the Wars Within. Karaczi 2008, s. 21—23

I. Talbot, op.cit. s. 107

A. H. Amin, The Pakistan Army till 1965, Arlington 1999, s. 77—86

Tekst za: S. Fida Yunas, The Durand Line Border Agreement 1893, Peszawar 2003.

R. A. Johnson, Russians at the Gate of India? Planning the Defence of India 1885—1900. Journal of Military History. 2003, nr 3/67 s. 698

S. M. Amin, Pakistan’s Foreign Policy. A Reaprisal, New York 2001, s. 27—28

M. K. Jalalazai, Afghanistan, Central Asia, Pakistan and the United States. Lahore 2003 s. 27

M. S. Korejo, The Frontier Gandhi. His Place in History, New York 1994 s. 195—214

M. K. Jalalzai, op.cit. S. 25

I. Talbot, op.cit. s. 101

O. B. Jones, op.cit. s. 153

Ibidem s. 59

Ch. Jaffrelot (red.), A History of Pakistan… s. 16—17

I. Talbot, op.cit. s. 26

Ibidem s. 27—230

H. Haqqani, op.cit. s. 5—8

I. Talbot, op.cit. s.25—16

O. B. Jones. Op.cit. s.119

S. Nawaz, op.cit. s. XXX

H. Haqqani, op.cit. s.27—30

S. P. Cohen, op.cit. s. 43

H. Haqqani, op.cit. s. 131—132

K. Ahmad, Untold Tales of Pakistan Air Force. A Glimpse of Life in PAF, s. 65—75. Szerzej piszę o tym w monografii Polskie Orły nad Himalajami, Kraków 2004.

J. Knopek, Władysław Turowicz (1908—1980). Zapomniany organizator lotnictwa pakistańskiego. Przegląd Polonijny 2006, nr 1 s. 119—129

T. Lachowicz, Dla Ojczyzny Ratowania… Szkice z dziejów wychodźstwa polskiego w Ameryce i inne. Warszawa 2007, s. 304—306

H. Hussain, Tale of a love affair that never was: United States-Pakistan Defence Relations Defence Journal 2002/6

http://www.jagranjosh.com/general-knowledge/devaluation-of-indian-rupee-reasons-history-since-1947-1475640486-1 dostęp 14.11.2017

https://www.dollartimes.com/inflation/inflation.php?amount=100&year=1947 dostęp 14.11.2017

P. I. Cheema, The Armed Forces of Pakistan. Karachi 2003 s. 17

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pk.html (9.02.2017)

http://worldpopulationreview.com/countries/pakistan-population/ (9.02.2017)

https://distancecalculator.globefeed.com/Pakistan_Distance_Calculator.asp (2.09.2017)3. Dwa fundamenty pakistańskich sił zbrojnych

3.1 Dziedzictwo brytyjskie

Kolejną strukturą, odziedziczoną przez Pakistan po okresie panowania brytyjskiego były siły zbrojne. Podczas podziału dawnej armii indyjskiej (ang. British Indian Army) przyjęto zasadę, że nowe dominia otrzymają istniejące zasoby ludzkie i sprzętowe w stosunku 2:1 na korzyść Indii. Był to skomplikowany proces, gdyż Brytyjczycy nie utrzymywali w składzie swoich sił zbrojnych jednostek o jednolitym religijnie składzie w obawie przed ewentualnymi buntami. Zatem wykonano dwie równoległe czynności: przeprowadzono „na papierze” podział istniejących jednostek wojskowych, uwzględniając dotychczasowe miejsca ich dyslokacji oraz rozdzielono służących w nich żołnierzy tak, by zapewnić ich pełne kadrowe

Proces podziału i relokacji wojsk pomiędzy nowymi dominiami został zakończony 7 listopada 1947 roku. Pakistanowi przyznano 6 pułków pancernych, 8 pułków artylerii, 34 kompanie saperów oraz 22 bataliony piechoty, a Indiom odpowiednio 13, 18, 61 i 88. Było to zadanie bardzo skomplikowane pod względem logistycznym. Znaczna część jednostek Brytyjskiej Armii Indii znajdowała się poza Subkontynentem (zarówno w Europie, jak i w Birmie czy Holenderskich Indiach Zachodnich). Te, które pozostały, były dyslokowane głównie we wschodniej części kolonii, gdzie miały jeszcze niedawno stawić czoła nadciągającemu zagrożeniu Japońskiemu. Należało je sprowadzić do macierzystych garnizonów, by dokonać podziału pododdziałów pomiędzy nowe państwa. Zadanie to utrudniała także kwestia kadry oficerskiej: stanowili ją w większości Brytyjczycy, którzy wiedzieli że ich służba z dniem ogłoszenia niepodległości zakończy się. Nie wszyscy bowiem byli zainteresowani nowymi stanowiskami, a też i młode państwa nie były gotowe zaoferować każdemu z nich podobnych do dotychczasowych warunków płacowych.

Innym poważnym zadaniem logistycznym było przeprowadzenie fizycznego podziału istniejących jednostek wojskowych pomiędzy nowe państwa. Jednostki Brytyjskiej Armii Indii od 1857 roku (a więc od krwawo stłumionego powstania sipajów, znanego również jako I wojna o niepodległość Indii) nie były jednorodne etnicznie. Osiągano to w ten sposób, że poszczególne bataliony w piechocie, czy szwadrony w kawalerii rekrutowano spośród przedstawicieli różnych wyznań i grup etnicznych. Celem było zapobieżenie kolejnemu buntowi indyjskich żołnierzy, w myśl zasady divide et impera wykorzystując zarówno zadawnione spory między wspólnotami, jak i generując nowe. Dzięki tej metodzie, brytyjscy oficerowie występowali jako rozjemcy a pododdziały wywodzące się z różnych wspólnot wzajemnie się kontrolowały: w razie buntu można było użyć „sąsiedniego” do pacyfikacji. Ta praktyka znalazła swoje ideologiczne, pseudonaukowe uzasadnienie w teorii rasowej, która stała się częścią przyjętej w latach 80tych XIX wieku doktryny brytyjskiej. W jej myśl mieszkańców Indii podzielono na dwie grupy pod względem przydatności do służby wojskowej: tzw. rasy wojskowe (ang. martial races) i niewojskowe (ang. non-martial races). Przez pojęcie rasy (ludzkiej) rozumiano wówczas ukształtowaną biologicznie dużą populację ludzką, lub ugrupowania spokrewnionych populacji o swoistych cechach fizycznych przekazywanych dziedzicznie, mniej lub bardziej geograficznie wyodrębnioną. Wg tej definicji zróżnicowanie rasowe ludzi uzewnętrznia się najwyraźniej przez barwę skóry, cechy głowy (kształt włosów, profil twarzy, zarys nosa i warg, oprawę oczu). Wierzono również, że podobnie jak wspomniane cechy fizyczne, rasy cechują się również pewnymi własnościami psychofizycznymi. Z punktu widzenia wojska, takimi cechami miały być odwaga i waleczność. Wg przyjętych pseudonaukowych kryteriów, jedynie 10% populacji Indii należało do „ras wojskowych”. Przyjmowano, że najbardziej przydatnymi w armii są ludzie o typie indo-aryjskim, cechujący się wysokim wzrostem, jasną karnacją, długą głową, wąskim wyraźnym nosem, zamieszkujący głównie północ Subkontynentu: Pendżab i Radżastan. Przeciwieństwem byli mieszkańcy południa Indii: ciemnoskórzy, niskiego wzrostu, z płaskimi nosami i wydatnymi ustami. Ta sama koncepcja rasowa prowadziła ówczesnych polityków do konkluzji, że ludność miejscowa z przyczyn antropologicznych nie nadaje się do rządzenia i decydowania o sobie, zatem armia lokalna musi być dowodzona przez Europejczyków. Zarządzanie koloniami zamieszkanymi przez „ludy niecywilizowane” było zatem dla Brytyjczyków nie tyle/nie tylko prawem, ale wręcz obowiązkiem, nadanym przez samego Boga. Idea ta znalazła swój wyraz w literaturze pięknej. Chyba najbardziej znanym jej przykładem jest wiersz Rudyarda Kiplinga „Brzemię białego człowieka” (ang. „White Man’s Burden”). Wizję wyjątkowego charakteru Brytyjczyków (a pośród nich -Anglików) głosili także inni poeci, między innymi William Blake w wierszu „Jerusalem Hymn” z 1804 roku. Innym popularnym i do dziś wykonywanym podczas dorocznego koncertu „The last night of the Proms” (ale także śpiewanym przez angielskich kibiców podczas meczów reprezentacji w piłce nożnej) utworem, będącym reliktem imperialnej literatury brytyjskiej jest pieśń „Rule Britannia” z tekstem poety Jamesa Thomsona z 1740 roku.

Na podstawie przyjętej teorii rasowej, podstawowym regionem rekrutacji żołnierzy do Armii Brytyjskich Indii był Pendżab, a poza nim za wartych wcielenia do sił zbrojnych uznano szczególnie Sikhów i Pasztunów oraz Dogrów i zamieszkujących Nepal Gurkhów. Za wartościowych militarne uznawano także przedstawicieli kasty Jatów (dżatów) (zamieszkujących obecnie tereny północno-zachodnich Indii i Pakistanu) oraz Radżputów (zamieszkujących północne i środkowe Indie przedstawicieli kasty kszatrijów — rycerzy). Co istotne dla dalszych rozważań, liczba rekrutowanych muzułmanów była relatywnie niewielka.

W obliczu zbliżającego się podziału Subkontynentu, Brytyjczycy starali się przekonać przedstawicieli tworzących się dominiów do zachowania jedności sił zbrojnych pod wspólnym (oczywiście brytyjskim) dowództwem. Gdy natrafiono na silny opór, zwłaszcza ze strony Jinnaha, dążono do stworzenia wspólnego dowództwa czasu wojny nad obydwoma armiami, a ograniczenie zadań dowództw lokalnych do służby związanej z bezpieczeństwem wewnętrznym czasu pokoju. Blisko rok trudnych rozmów doprowadził do zawarcia 26 czerwca 1947 roku porozumienia w sprawie podziału Armii Indii Brytyjskich pomiędzy dwa dominia, z których każde będzie miało mieć własne naczelne dowództwo. Oznaczało to konieczność przeprowadzenia skomplikowanej operacji w niecałe dwa miesiące. Należało nie tylko przydzielić poszczególne jednostki do nowych państw, ale także dokonać wymiany kadry pod względem religijnym tak, żeby co do zasady muzułmanie służyli w Pakistanie, a hindusi — w Indiach. W tym pierwszym przypadku umożliwiono jednak oficerom i żołnierzom — muzułmanom pozostanie w Indiach, jeśli takiego samego wyboru dokonały ich rodziny.

Należy zauważyć, że mimo licznych odwołań do tradycji brytyjskich, armia pakistańska nie korzysta z doświadczeń w kwestii mieszania składów etnicznych jednostek wojskowych. Przy rekrutacji i awansach oficerskich nie bierze się pod uwagę kwestii narodowościowo-językowych. To raczej tradycja nakazuje mieszkańcom Pendżabu czy Pasztunom chętniej wstępować do służby wojskowej, niż przedstawicielom innych nacji. Natomiast echem dawnej brytyjskiej teorii rasowej jest powszechna wśród pakistańskich oficerów opinia, że Hindusi są mniej waleczni od nich, dzięki czemu do pokonania 1 muzułmanina potrzeba aż (w zależności od oceny mówiącego) 3 do 5 hindusów. O nieprawdziwości tego stereotypu Pakistańczycy przekonali się już wielokrotnie, jednak jest on wciąż obecny w powszechnej świadomości.

W latach 1947—51 stanowiska naczelnego dowódcy pakistańskiej armii sprawowali brytyjscy generałowie: Frank Masservy i Douglas Gracey. W sierpniu 1947 roku europejscy oficerowie stanowili znaczną część korpusu oficerskiego tworzącej się armii Pakistanu. Na 6 dowódców dywizji 5 było Brytyjczykami. Na 13 dowódców brygad artylerii — było ich 10. Na 6 dowódców pułków pancernych — 6. Na 42 dowódców batalionów piechoty — 30 (co ciekawe, było wśród nich także trzech Hindusów). Poniżej znajduje się zestawienie zapotrzebowania na kadry dla powstającej armii pakistańskiej z rzeczywistymi stanami osobowymi oficerów:

Oficerowie sztabowi (powyżej pułkownika) 100 potrzebnych, 10 dostępnych

Oficerowie sztabowi (niższych rang) 1720 potrzebnych, 490 dostępnych

Wojska pancerne 290 potrzebnych, 140 dostępnych

Artyleria 400 potrzebnych, 130 dostępnych

Wojska inżynieryjne 700 potrzebnych, 80 dostępnych

Łączność 250 potrzebnych, 80 dostępnych

Piechota 1650 potrzebnych, 1060 dostępnych

Służby 700 potrzebnych, 450 dostępnych

Logistyka 540 potrzebnych, 250 dostępnych

Elektrycy i mechanicy 400 potrzebnych, 20 dostępnych

Lekarze i weterynarze 800 potrzebnych, 620 dostępnych

Pozostali 200 potrzebnych, 120 dostępnych

Łącznie: 7750 potrzebnych, a 3450 dostępnych.

Pakistanowi przyznano następujące jednostki pancerne:

Probyn’s Horse (5 ^(th) King Edward VII’s Own Horse)

Dewiza pułku: Ich Dien (ze staroniemieckiego “Ja służę” — nawiązuje do motta księcia Walii — następcy tronu Zjednoczonego Królestwa)S. Riza, „The Pakistan Army 1947—1949” Karaczi 1989 s. 136

R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne. Warszawa 2010 S.285

Rudyard Kipling, The White Man’s Burden, 1899 https://sourcebooks.fordham.edu/halsall/mod/kipling.asp (10.02.2017).

https://www.songandpraise.org/jerusalem-hymn.htm (10.02.2017)

https://www.songandpraise.org/rule-brittania-lyrics.htm (10.02.2017)

A. Farooqui, „Divide and Rule?” Race, Military Recruitment and Society in Late Nineteenth Century Colonial India. Social Scientist. Vol 43, No 3/4 (March-April 2015) s.53—57

S. Riza, „The Pakistan Army … Karaczi 1989 s. 116—128

C. Fair, Is Pakistan’s Army as Islamist as We think? http://foreignpolicy.com/2011/09/15/is-pakistans-army-as-islamist-as-we-think/ (11.02.2017)

Ibidem s. 247

Ibidem s. 115

J. Gaylor, “Sons of John Company. The Indian & Pakistan Armies 1903—1991” Tunbridge Wells 1996 s. 69—70

C. Schofield, Inside the Pakistan Army. A Woman’s Experience on the Frontline of the War on Terror. London 2011 s. 214

J. Gaylor op.cit. s. 71—72

C. Schofield, op.cit. s. 216

J. Gaylor op.cit. s. 79—80

C. Schofield, op.cit. s. 216

J. Gaylor op.cit. s. 81—82

C. Schofield, op.cit. s. 217

J. Gaylor op.cit. s. 87—88

C. Schofield, op.cit. s. 217

J. Gaylor op.cit. s. 101—102

C. Schofield, op.cit. s. 219

J. Gaylor op.cit. s. 90—91

Ibidem s. 83—84

C. Schofield, op.cit. s. 217

J. Gaylor, op.cit. s. 133—134

S. Riza, The Pakistan Army 1947… s. 201—204

J. Gaylor, op.cit. s. 161—162

S. Riza, The Pakistan Army 1947… s. 204—207

J. Gaylor, op.cit. s. 165—166

S. Riza, The Pakistan Army 1947… s. 207—211

J. Gaylor, op.cit. s. 172—173

S. Riza, The Pakistan Army 1947… s. 211—215

J. Gaylor, op.cit. s. 176—177

S. Riza, The Pakistan Army 1947… s. 215—218

J. Gaylor, op.cit. s. 180—181

S. Riza, The Pakistan Army 1947… s. 219—221

J. Gaylor, op.cit. s. 183—184

S. Riza, The Pakistan Army 1947… s. 221—223

J. Gaylor, op.cit. s. 186—187

S. Riza, The Pakistan Army 1947… s. 223—224

S. Riza, The Pakistan Army 1947… s. 225—226

Ibidem s. 114

S. Riza, The Pakistan Army 1947… s. 198—200

Ibidem s. 141

S. Nawaz, op.cit. s. 32—33

J. Gaylor, Sons of John Company. The Indian & Pakistan Armies 1903—1991, Turnbridge Wells 1996 1996 298—300

C. Schofield, op.cit. s.214—222

P. I. Cheema, op.cit. s. 19

Story of the Pakistan Navy 1947—72. (autor anonimowy) Islamabad 1991 s.65

op. cit. s.69

Op.cit. s.132

Op.cit. s.148

http://www.mw.mil.pl/index.php?akcja=postactyminski dostęp 7.11.2017

https://uboat.net/allies/warships/ship/4635.html 7.11.2017

M. Shah, The Gold Bird. Pakistan and its Air Force. Observations of a Pilot. Karachi 2002 s.46

Szerzej piszę na ten temat w monografii „Polskie Orły nad Himalajami”, Kraków 2004

https://www.globalsecurity.org/military/world/pakistan/9sqn.htm (10.02.2017)

https://www.globalsecurity.org/military/world/pakistan/air-force-squadrons.htm (10.02.2017)

H. Kiessling, Faith, Unity, Discipline. The ISI of Pakistan. London 2016 s.15—16

C. Walton, Imperium Tajemnic. Brytyjski wywiad, zimna wojna i upadek imperium., Wołowiec 2015 s. 197—199

A. Rashid, Obituary: Maj-Gen Syed Shahid Hamid, “The Independent”, 15.03.1993 http://www.independent.co.uk/news/people/obituary-maj-gen-syed-shahid-hamid-1497723.html (13.02.2017)

C. Andrew, The Defence of the Realm. The Authorized History of MI5. London 2009 s. 442—444

C. Walton, op.cit. s.209—210

H. Kiessling, op.cit. s. 14—15

Ibidem s.16

S. Gregory, The ISI and the War on Terrorism Studies in Conflict and Terrorism, December 2007, vol. 30/12, s.3

B. Cloughley, op.cit. s. 116

R. Banerji, Pakistan: Inter Services Intelligence Directorate (ISI). An Analytical Overview Journal of Defence Studies, October 2011 vol. 5/4 s.2

A. Shah, The Army and Democracy. Military Politics in Pakistan. Harvard 2014, s. 122—123

H. Haqqani, op.cit. s. 14

M. Yousaf, M. Adkin, The Bear Trap. Afghanistan’s Untold Story. Havertown 2001 s. 38

S. Gregory op.cit. s.4

S. Winchell, op.cit. s. 377—378

M. J. Roberts, Pakistan’s Inter-Services Intelligence Directorate. A State Within a State? Joint Forces Quarterly, 2008 no. 48 s. 105

B. Raman, The Kaoboys of R&AW, Down Memory Lane, Atlanta 2013 s.127

H. Abbas, Pakistan’s Drift Into Extremism: Allah, the Army, and America’s War on Terror. Londyn 2005 s. 148—149

ARMS TRAFFICKING TO BOSNIA GOES ON DESPITE EMBARGO http://www.nytimes.com/1994/11/05/world/arms-trafficking-to-bosnia-goes-on-despite-embargo.html?mcubz=0 (5.09.2017)

Q. Butt, Islamabad refuses to hand over ex-ISI chief to Bosnia tribunal https://tribune.com.pk/story/256199/islamabad-refuses-to-hand-over-ex-isi-chief-to-bosnia-tribunal/ (5.09.2017)

H. Kiessling, Faith, Unity, Discipline. The ISI of Pakistan. Londyn 2016 s. 105

Intelligence and the war in Bosnia 1992—1995: The role of the intelligence and security services, Nederlands Institut voor Ooorlogsdocumentatnie, s.172

ibidem

Ibidem s. 173

http://www.upi.com/Archives/1995/07/26/Pakistan-sends-more-troops-to-Bosnia/9114806731200/ (5.09.2017)

A. Siewierska-Chmaj, Mit polityczny jako fundament ideologii. Próba analizy. Przekazy polityki, A. Siewierska-Chmaj i in., Kraków-Rzeszów-Zamość 2009. s.22

ibidem

H. Khan, op.cit. s. 34

A. Siewierska-Chmaj op.cit. s. 33

P. Kłodkowski, O pęknięciu wewnątrz cywilizacji. Warszawa 2005 s.187—192

D. Petrovic, Ethnic Cleansing — An Attempt at Methodology, European Journal of International Law. 5 (4) s.343

B. Janusz-Pawletta, Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych. Warszawa 2013 s. 147

S. Karim, Secular Jinnah: What the Nation Doesn’t Know. London 2010 s. 29

Cytaty za: http://pakteahouse.net/2013/08/13/jinnah-unequivocally-wanted-pakistan-to-be-a-secular-state/ dostęp 14.11.2017

H. Khan, op.cit. s. 57—64

British Council Pakistan. The Next Generation. http://www.britishcouncil.pk/pakistan-Next-Generation-Report.pdf Dostęp 24.11.2017

Gilani Research Foundation. Religion and Governance: Islamization of Society. http://www.gallup.com.pk/Polls/31-05-11.pdf Dostęp 24.11.2017

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pk.html Dostęp 24.11.2017

N. Qasir, Pakistan Studies. An Investigation into the Political Economy. 1948—1988. Oxford University Press, Karaczi 1996, 163—168

S. Ijaz, The war within https://tribune.com.pk/story/198057/the-war-within/ dostęp 14.11.2017

Ł. Fijałkowski, „Akt mowy” i „język bezpieczeństwa” a konstruowanie globalnych zagrożeń (dyskursywne podejście do bezpieczeństwa) Kultura-Historia-Globalizacja t.14, 2013

https://tribune.com.pk/story/826538/eating-grass/ dostęp 14.11.2017

J. Schmidt, „The Unraveling. Pakistan in the Age of Jihad”. London s.195

P. I. Cheema, op.cit. s. 82

K. Zaheer, Definition of a Shaheed, https://www.dawn.com/news/1057801 (11.02.2017)

A. Miraj, The story of Christian martyrs, https://nation.com.pk/06-Sep-2012/the-story-of-christian-martyrs (11.02.2017)

S. Maher, Salafi-Jihadism. The History of an Idea. London 2016 s. 175—176

C. Fair, Has the Pakistan Army Islamized? What the data suggest. https://repository.library.georgetown.edu/bitstream/handle/10822/551459/fair.pdf;sequence=1 (11.02.2017)

Hyman A., Ghayur M., Kaushik N., Pakistan Zia and After… London 1988 s. 106—107

C. Fair, Has the Pakistan Army Islamized? What the data suggest. https://repository.library.georgetown.edu/bitstream/handle/10822/551459/fair.pdf;sequence=1 (11.02.2017)

ibidem

F. Gady, 5 Navy Officers Sentenced to Death in Pakistan for Trying to Attack US Warship https://thediplomat.com/2016/05/5-navy-officers-sentenced-to-death-in-pakistan-for-trying-to-attack-us-warship/ (11.02.2017)

J. Roach, The Growth of Islamism in the Pakistan Army. http://smallwarsjournal.com/jrnl/art/the-growth-of-islamism-in-the-pakistan-army (11.02.2017)Parliament Attack Anniversary: Here’s What Happened On December 13, 2001, And After https://www.ndtv.com/india-news/parliament-attack-anniversary-heres-what-happened-on-december-13-2001-and-after-1787198 (3.01.2018)

http://www.ipcs.org/article/indo-pak/india-and-pakistan-nuclear-doctrine-a-comparative-analysis-260.html dostęp 15.09.2017, vide A. Głogowski, Pakistańska strategia Bezpieczeństwa M. Chorośnicki, J. J. Węc, A. Czubik, A. Głogowski, I. Krzyżanowska-Skowronek, A. Nitszke, E. Szczepankiewicz-Rudzka, M. Tarnawski (red.) Nowe strategie na nowy wiek- Granice i możliwości integracji regionalnych i globalnych. Kontekst, Kraków 2013 s. 530—531

RUSSO-INDIA MILITARY-TECHNICAL COOPERATION https://web.archive.org/web/20070314041501/http://www.issi.org.pk/journal/2001_files/no_4/article/4a.htm (15.09.2017)

Joint Doctrine Indian Armed Forces, Tekst angielski dokumentu: http://ids.nic.in/dot/JointDoctrineIndianArmedForces2017.pdf (15.09.2017)

Indian Army Doctrine Tekst angielski dokumentu: https://www.files.ethz.ch/isn/157030/India%202004.pdf (15.09.2017)

Joint Doctrine Indian Armed Forces s. 2—4

The Indian Military Doctrine-The Sundarji doctrine. The Failure of the Sundarji Doctrine in Operation Parakram. http://ss24.blogspot.com/2013/09/the-indian-military-doctrine-sundarji.html (15.09.2017)

S. Joshi. India’s Military Instrument. A Doctrine Stillborn. The Journal of Strategic Studies, 2013 vol. 36, No. 4.

W. Ladwig, A Cold Start for Hot Wars? The Indian Army’s New Limited War Doctrine. http://www.belfercenter.org/sites/default/files/legacy/files/IS3203_pp158-190.pdf (15.09.2017)

ibidem

SIPRI Fact Sheet, July 2017, TRENDS IN WORLD NUCLEAR FORCES, 2017 https://www.sipri.org/sites/default/files/2017-06/fs_1707_wnf.pdf. (15.09.2017)

A. Sanders-Zakre, K. Davenport, Is India Shifting Nuclear Doctrine? https://www.armscontrol.org/act/2017-05/news/india-shifting-nuclear-doctrine (15.09.2017)

S. Lodi, Pakistan’s Nuclear Doctrine and Command and Control System: Dilemmas of Small Nucelar Forces in Second Atomic Age, Security Challenges 2/2 (July 2006) s. 115—133

A. Vatanka, Iran and Pakistan. Security Diplomacy and American Influence. Londyn 2015 s.12

H.V. Pant, Pakistan and Iran’s Dysfunctional Relationship, „The Middle East Quarterly” Spring 2009, s. 43—50

A. Vatanka, op.cit. s. 28

A. Arif, Future of Pakistan-Iran Ties, http://www.pakistantoday.com.pk/2013/01/27/ comment/columns/future-of-pakistan-iran-ties/, (15.09.2017)

O.B. Jones, Pakistan. Eye of the Storm, Yale University Press, London 2002, s. 22—23.

M.A. Shah, The Foreign Policy of Pakistan: Ethnic Impacts on Diplomacy 1971—1994, IB Tauris, London 1997, s. 29.

Ch. Jaffrelot, A History of Pakistan and its Origins, Anthem Press, London 2004, s. 144- 145.

Pakistan’s Nuclear Ambitions. The Spider’s Stratagem, http://www.economist.com/ node/10424283, (15.09.2017)

S. Nawaz, Crossed Swords. Pakistan. It’s Army and the Wars Within, Oxford University Press, Karaczi 2008, s. 552—553.

Kahuta Research Laboratory, http://www.krl.com.pk/ (15.09.2017)

M. Lander, U.N. Official Sees a ’Wal-Mart’ in Nuclear Trafficking, http://www.nytimes. com/2004/01/23/international/23CND-NUKE.html, (15.09.2017)

Chinese Have Sold the M-11 Short-Range Missile to Pakistan, http://www.fas.org/nuke/ control/mtcr/news/910702-188884.htm, (15.09.2017)

A. Cordesman, K. Al-Rodhan, Iranian Nuclear Weapons? The Options if Diplomacy Fails, www.csis.org/files/media/csis/pubs/060407_irannucopions. pdf, (15.09.2017)

B. Tertrais, Pakistan’s Nuclear Exports: Was there a State Strategy?, www.npec-web.org/ files/20060720-Tertrais-Pakistannuclearexports. pdf, (15.09.2017)

Pakistan’s Nuclear Weapons Program, http://nuclearweaponarchive.org/Pakistan/Pak- Tests.html, (15.09.2017)

B. Tertrais, Pakistan’s Nuclear Exports…

J. Smith, J. Warrick, Pakistani Scientist Khan Describes Iranian Efforts to Buy Nuclear Bombs http://www.informationclearinghouse.info/article24981.htm, (15.09.2017)

T. Kennedy, Bhutto Visit to Washington a Success in Every Way but One, http://www. wrmea.org/wrmea-archives/162-washington-report-archives-1994-1999/june-1995/7864- bhutto-visit-to-washington-a-success-in-every-way-but-one.html, (15.09.2017)

A. Cordesman, K. Al-Rodhan, Iranian Nuclear Weapons…

Ibidem.

D. Franz, C. Collins, The Nuclear Jihadist…, s. 332—333.

https://www.cfr.org/backgrounder/impact-iran-nuclear-agreement(15.09.2017)

Montagno, G., 1965, Peaceful coexistence: Pakistan and Red China, The Western Political Quarterly 18, 2, Part 1. s. 311

Chaudhri, M. A., Pakistan and the Regional Pacts, Karachi 1988 s.48

International Legal Materials, Vol. 2, No. 3 (MAY 1963), s. 541—542.

Jones, O. B., Pakistan. Eye of the Storm, Yale 2002, s. 71—73

Vertzberger, Y., 1983, The Political Economy of Sino-Pakistan Relations, Asian Survey, XXIII, 5. S. 643

http://www.militaryfactory.com/armor/detail.asp?armor_id=181 (15.09.2017)

http://www.pac.org.pk/history (15.09.2017)

http://www.pac.org.pk/jf-17 dostęp 3.01.2016

http://sputniknews.com/world/20151117/1030245428/china-fighter-jet-deal.html (15.09.2017)

http://www.dawn.com/news/1211363 dostęp 3.01.2015

https://www.princeton.edu/pei/energy/publications/reports/No.321.pdf (15.09.2017)

http://www.world-nuclear.org/info/Country-Profiles/Countries-O-S/Pakistan/ (15.09.2017)

http://www.lowyinterpreter.org/post/2015/07/09/Sino-Pakistan-civil-nuclear-cooperation-A-growing-challenge-to-the-global-nuclear-order.aspx (15.09.2017)

http://www.livemint.com/Politics/bEi7nFyqA5hIfsx0svsvvM/IndoUS-nuclear-deal-in-pipeline-efforts-on-to-let-Iran-dow.html (15.09.2017)

http://www.dailytimes.com.pk/national/12-Nov-2015/china-to-build-pakistan-s-largest-airport-at-gwadar (15.09.2017)

http://www.pakistantoday.com.pk/2015/11/08/business/financial-bid-for-gwadar-lng-terminal-to-be-opened-this-week/ (15.09.2017)

http://nation.com.pk/islamabad/12-Apr-2014/deal-signed-for-870mw-hydropower-project (15.09.2017)

http://nation.com.pk/business/11-Dec-2015/govt-seeks-bhasha-dam-inclusion-in-cpec (15.09.2017)

https://tribune.com.pk/story/1558475/2-pakistan-stops-bid-include-diamer-bhasha-dam-cpec/ (15.02.2017)

http://www.thenewsteller.com/pakistan/pak-china-900-mw-solar-power-project-agreed-to-expedite/18562/ (15.09.2017)

https://www.qasolar.com/ (15.02.2017)

http://nation.com.pk/business/11-Apr-2015/china-qatar-to-build-2-09b-coal-fired-power-plant-at-karachi (15.09.2017)

http://www.nepra.org.pk/Licences/Licence%20Application/2015/Generation%20License%20App%20of%20Hunaneg%20Shdong%20RUYI.PDF (15.09.2017)

http://www.thenews.com.pk/print/50520-ecnec-approves-transmission-line-for-balloki-power-plant (15.09.2017)

http://en.dailypakistan.com.pk/pakistan/pm-nawaz-inaugurates-1180mw-bhikki-power-plant-in-sheikhupura/ (15.09.2017)

http://paktribune.com/news/Railway-track-project-planned-from-Karachi-to-Peshawar-275016.html (15.09.2017)

http://www.dawn.com/news/1116104/china-tables-railway-project-linking-to-pakistan (15.09.2017)

http://tribune.com.pk/story/970437/cpec-projects-worth-11b-cannot-be-completed-in-two-years-ipr/ (15.09.2017)

https://thediplomat.com/2017/06/if-china-does-build-a-naval-base-in-pakistan-what-are-the-risks-for-islamabad/ (21.01.2018)

Tekst angielski traktatu http://www.khyber.org/history/treaties/durandagreement.shtml (21.01.2018)

A. Biswas, Durand Line: History, Legality & Future, New Delhi 2013, s. 19; vide: A. S. Quaseem, Pak-Afghan Relations: The Durand Line Issuehttp://www.ips.org.pk/the-muslim-world/986-pak-afghan-relations-the-durand-line-issue.html (21.01.2018)

http://www.fairobserver.com/region/central_south_asia/the-genesis-of-pakistans-strategic-depth-in-afghanistan- 88910/(21.01.2018)

http://www.fairobserver.com/region/central_south_asia/the-genesis-of-pakistans-strategic-depth-in-afghanistan- 88910/(21.01.2018)

S. Narayanan Pakistan & Afghanistan. Understanding Islamabad’s Objectives and Strategies, New Delhi 2010 s. 6

Q. Siddique Pakistan’s Future Politicy Towards Afghanistan. A Look at Strategic Depth, Militant Movement and Role of India and US. DIIS Report 2011:08 Kopenhaga 2011

http://www.fairobserver.com/region/central_south_asia/the-genesis-of-pakistans-strategic-depth-in-afghanistan- 88910/ (21.01.2018)

L. Ziring, op.cit. s. 310

www.fas.org/irp/program/collect/u2.htm (16.02.2018)

L. Ziring, op.cit. s. 328

S.M. Amin, Pakistan’s Foreign Policy. A Reappraisal. Karachi 2000 s. 76

Opis okoliczności i przebiegu spisku jest tematem monografii H. Zaheera The Times of Trial. The Rawalpindi Conspiracy 1951. The First Coup Attempt in Pakistan. Lahore 2007

Tekst angielski traktatu: http://mea.gov.in/bilateral-documents.htm?dtl/5139/Treaty+of+ (16.02.2018)

O. D. Jones, Pakistan. Eye of the Storm. London 2003 s. 187

ibidem

S. Mohan, Pakistan Under Musharraf. New Delhi 2000, s. 84

https://www.huffingtonpost.com/saad-khan/pakistans-half-hearted-mi_b_349872.html (16.02.2018).

https://www.washingtonpost.com/world/asia_pacific/un-us-drones-violate-pakistan-sovereignty/2013/03/15/308adae6-8d8a-11e2-adca-74ab31da3399_story.html?utm_term=.239bff4a107d (16.02.2018)

http://www.spiegel.de/international/world/tense-relationship-between-the-us-and-pakistan-since-bin-laden-death-a-832291.html (16.02.2018)

http://www.latimes.com/books/la-ca-jc-0417-killing-bin-laden-20160417-story.html (16.02.2018)

http://large.stanford.edu/courses/2017/ph241/kennedy-g1/ (16.02.2018)

https://edition.cnn.com/2018/01/04/politics/us-suspends-security-assistance-to-pakistan/index.html (16.02.2018)

https://www.reuters.com/article/us-pakistan-militants-financing-exclusiv/exclusive-u-s-pushes-motion-to-put-pakistan-on-global-terrorist-financing-watchlist-idUSKCN1FX2EV (16.02.2018)Joshi S. Pakistan Army doctrine says ‘Attack First’ http://www.stratpost.com/pakistan- army-doctrine-says-attack-first (10.12.2011)

Pakistan’s defense policy in a tough neighborhood. RS44 http://www.ukdf.org.uk/assets/downloads/RS44Pakistansdefencepolicyinatoughneighbourhoo d_dd_1.pdf (10.12.2011)

Ganguly S., Hagerty D. Fearful Symetry. India-Pakistan Crises in the Shadow of Nuclear Weapons. Seattle 2005 s. 96—97

Singh R.S.N. Pakistan’s Offensive-Defence Strategy. http://www.indiandefencereview.com/military-&-space/Pakistans-Offensive-Defence- Strategy.html (10.12.2011)

http://www.ajmalbeig.addr.com/pak_army.htm#Doctrine (10.12.2011)

Raghavan V. R. op.cit.

Shuja N. op.cit. s. 418—419, vide: Heider E. Pakistan needs strategic depth. The Express Tribune, October 8th, 2011. http://tribune.com.pk/story/268921/pakistan-needs-strategic- depth/ 11.12.2011

Garner G. The Afghan Taliban and Pakistan’s ‘Strategic Depth’. Bellum. A Project of The Stanford Review. http://bellum.stanfordreview.org/?p=2184 (11.12.2011)

Heider E. op.cit

http://www.nti.org/country-profiles/pakistan/nuclear/

Kerr S., Nikitin M., Pakistan’s Nuclear Weapons. Proliferation and Security Issues. Waszyngton 2011 s.4

http://www.nytimes.com/2000/03/24/opinion/india-needs-the-bomb.html

Kapila S. India and Pakistan Nuclear Doctrine: A Comparative Analysis http://www.nti.org/country-profiles/pakistan/nuclear/

Lodi S. Pakistan’s Nuclear Doctrine. Defense Journal 4/2009 http://www.defencejournal.com/apr99/pak‐nuclear‐doctrine.htm