Aronia. Uzdrawiająca moc - ebook

Spis treści

- Od autorki
- Kilka słów o roślinie, jaką jest aronia
- Prozdrowotne składniki owoców aronii
- Jak działa aronia?
- Dlaczego potrzebujemy przeciwutleniaczy?
- Czy można mieć stan zapalny cały czas i nawet o tym nie wiedzieć?
- Aronia a otyłość i cukrzyca
- Aronia a choroby układu krążenia
- Aronia a zdrowy i sprawny mózg
- Właściwości przeciwstarzeniowe aronii
- Zapobieganie nowotworom za pomocą diety
- Aronia a infekcje
- Inne właściwości prozdrowotne aronii
- Działanie ochronne owoców aronii na przewód pokarmowy
- Aronia w naszej diecie
- Jak wykorzystać owoce aronii?
- PRZEPISY Z ARONIĄ
- Jesienna sałatka owocowa z aronią
- Kompot z czereśniami i aronią
- Klasyczny babciny sok z aronii
- Sorbet z aronią
- Kolorowa sałatka z aronią
- Omlet z jabłkami i aronią
- Koktajl owocowy z aronią
- Kisiel lniany z aronią
- Sałatka z kaszą gryczaną, kozim serem i aronią
- Koktajl z burakiem i sokiem z aronii
- Deser twarogowy z aronią
- Śledzie z aronią
- Jesienne owoce pod kruszonką
- Pieczona owsianka z bananem, orzechami i aronią
- Wybrana bibliografiaOD AUTORKI

Nau­kowcy za­py­tani o to, ja­kie owoce obiek­tyw­nie są naj­zdrow­sze, bez wa­ha­nia wska­zują m.in. aro­nię, czarny bez, ro­kit­nik, dziką różę, ja­gody lub je­żyny. Są one źró­dłem ogrom­nej liczby skład­ni­ków prze­ciw­utle­nia­ją­cych, m.in. po­li­fe­noli (w tym róż­nych fla­wo­no­idów, np. an­to­cy­ja­nów). W jed­nym z pro­jek­tów ba­daw­czych, w któ­rym oce­niano za­war­tość po­li­fe­noli w so­kach z czte­rech ro­dza­jów ma­łych ja­gód, oka­zało się, że w aro­nii było ich aż około dzie­się­cio­krot­nie wię­cej niż w po­zo­sta­łych ba­da­nych owo­cach.

An­to­cy­jany (bę­dące jed­no­cze­śnie ciem­no­fio­le­to­wymi barw­ni­kami) to główne skład­niki, które przy­czy­niają się do ak­tyw­no­ści prze­ciw­u­tle­nia­ją­cej i prze­ciw­za­pal­nej owo­ców ja­go­do­wych oraz przy­no­szą ogólne ko­rzy­ści zdro­wotne wy­ni­ka­jące ze spo­ży­wa­nia ich eks­traktu. Mają one dużą ak­tyw­ność bio­lo­giczną i wy­ka­zują ni­ską tok­sycz­ność, dla­tego ba­da­cze in­te­re­sują się nimi w kon­tek­ście pro­fi­lak­tyki i le­cze­nia cho­rób prze­wle­kłych, w tym oty­ło­ści, cu­krzycy, cho­rób ser­cowo-na­czy­nio­wych, cho­rób oczu, a także no­wo­two­rów. An­to­cy­jany, które znaj­dują się w aro­nii, wy­stę­pują też w in­nych ciem­no­fio­le­to­wych oraz czer­wo­nych owo­cach, np. ja­go­dach, je­ży­nach, czar­nym bzie, a także bo­rów­kach, ma­li­nach, tru­skaw­kach lub wi­no­gro­nach. Jest to je­den z głów­nych po­wo­dów, dla któ­rego owoce ja­go­dowe uważa się za bar­dzo zdrowe i war­to­ściowe w die­cie. Anto­cy­jany znaj­dziemy też w nie­któ­rych wa­rzy­wach – np. w czar­nej mar­chwi lub czer­wo­nej ka­pu­ście. Są od dawna sze­roko sto­so­wane jako barw­niki spo­żyw­cze na­tu­ral­nego po­cho­dze­nia i po­wszech­nie uzna­wane za bez­piecz­niej­sze niż barw­niki syn­te­tyczne. Ame­ry­kań­ska Agen­cja ds. Żyw­no­ści i Le­ków (FDA) do­pusz­cza do sto­so­wa­nia kon­cen­traty so­ków owo­co­wych i wa­rzyw­nych (np. z czar­nej mar­chwi) za­wie­ra­jące an­to­cy­jany jako na­tu­ralne barw­niki spo­żyw­cze.KILKA SŁÓW O ROŚLINIE, JAKĄ JEST ARONIA

Aro­nia czarna, któ­rej ła­ciń­ska na­zwa to Aro­nia me­lano­carpa, jest wie­lo­let­nim krze­wem z ro­dziny Ro­sa­ceae. Wy­wo­dzi się z Ame­ryki Pół­noc­nej. Do Eu­ropy spro­wa­dzono ją na po­czątku XX wieku. Obec­nie aro­nia czarna upra­wiana jest na ca­łym świe­cie, jed­nak naj­więk­szą po­pu­lar­no­ścią cie­szy się w pół­noc­nych kra­jach Eu­ropy, ta­kich jak Ło­twa, Li­twa, Es­to­nia, Da­nia i Szwe­cja, a także w pań­stwach wschod­niej i środ­ko­wej Eu­ropy, ta­kich jak Niemcy, Cze­chy, Buł­ga­ria, Pol­ska i Ser­bia. Pol­ska jest naj­więk­szym na świe­cie pro­du­cen­tem aro­nii – od­po­wiada za pra­wie 90% świa­to­wej pro­duk­cji. Bar­dzo dużo krze­wów aro­nii z prze­zna­cze­niem prze­my­sło­wym upra­wia się też w Ro­sji. Co cie­kawe, oprócz aro­nii czar­nej ist­nieją też jej inne, mniej po­pu­larne od­miany: czer­wona – Aro­nia ar­bu­ti­fo­lia, a także pur­pu­rowa – Aro­nia pru­ni­fo­lia. Krzewy aro­nii mają dużą to­le­ran­cję na zimno i są ro­śli­nami od­por­nymi, więc mogą być upra­wiane w trud­nych wa­run­kach i chłod­niej­szym kli­ma­cie. Do­ra­stają do wy­so­ko­ści 2–3 me­trów. Pod­czas kwit­nie­nia (od maja do czerwca) ob­sy­pują się bal­da­chami skła­da­ją­cymi się z 20–30 ma­łych bia­łych kwia­tów, na miej­scu któ­rych póź­niej doj­rze­wają owoce w po­staci czar­nych ja­gód o śred­nicy 6–13 mi­li­me­trów. Owoce aro­nii przy­po­mi­nają wy­glą­dem czarną po­rzeczkę.

Ze względu na kwa­śno-gorzki, cierpki smak i silne wła­ści­wo­ści ścią­ga­jące owoce aro­nii rzadko są ja­dane na su­rowo, tak jak np. bo­rówki, po­rzeczki lub ja­gody. Aro­nia jest wy­ko­rzy­sty­wana głów­nie w prze­two­rach – so­kach, sy­ro­pach, dże­mach, so­sach owo­co­wych, na­po­jach, po­wi­dłach oraz ga­la­ret­kach. Su­szone owoce wy­ko­rzy­stuje się jako skład­nik na­pa­rów owo­co­wych i do­da­tek sma­kowy do her­bat. Jest też czę­sto uży­wana do wy­robu na­po­jów al­ko­ho­lo­wych – win owo­co­wych, na­le­wek, li­kie­rów i wó­dek.

Prozdrowotne składniki owoców aronii

Głów­nymi skład­ni­kami aro­nii o po­ten­cjale proz­dro­wot­nym lub die­te­tycz­nym są:

- wi­ta­mina C (która zwal­cza wolne rod­niki, sprzyja re­ge­ne­ra­cji oraz pracy układu od­por­no­ścio­wego, a także pro­duk­cji ko­la­genu w tkan­kach, np. skóry),
- po­li­fe­nole (np. kwasy fe­no­lowe, an­to­cy­jany, pro­cy­ja­ni­dyny, fla­wa­nole i fla­wo­nole. Cał­ko­wita za­war­tość fe­noli, fla­wo­no­idów i pro­an­to­cy­ja­ni­dyn w eks­trak­cie z aro­nii jest aż około czte­ro­krot­nie wyż­sza niż w eks­trak­cie z bo­rówki czar­nej, rów­nież uwa­ża­nej za bar­dzo zdrowy owoc),
- związki mi­ne­ralne (np. cynk, ma­gnez, se­len, miedź, man­gan, że­lazo), które są nie­zbędne do wy­twa­rza­nia waż­nych en­zy­mów w or­ga­ni­zmie,
- błon­nik po­kar­mowy (który wy­miata z je­lit resztki po­karmu i pro­dukty prze­miany ma­te­rii, a także jest po­żywką dla do­brych dla nas bak­te­rii),
- kwasy or­ga­niczne (mo­gące ob­ni­żać in­deks gli­ke­miczny po­siłku i zmniej­szać skok po­ziomu cu­kru we krwi po jego spo­ży­ciu).

Głów­nymi po­li­fe­no­lami uwa­ża­nymi za źró­dło su­per­mocy aro­nii są an­to­cy­jany, spo­śród któ­rych zi­den­ty­fi­ko­wano m.in. cy­ja­ni­dyno-3-O-ga­lak­to­zyd i cy­ja­ni­dyno-3-O-ara­bi­no­zyd – jedne z naj­waż­niej­szych związ­ków o dzia­ła­niu proz­dro­wot­nym.

Owoce aro­nii za­wie­rają rów­nież po­tas i wapń, nie­wielką ilość wi­ta­min z grupy B (w tym kwas fo­liowy), wi­ta­minę E oraz dość dużo wi­ta­miny K (pod wzglę­dem za­le­ca­nego dzien­nego spo­ży­cia).ARONIA W NASZEJ DIECIE

Owoce aro­nii za­czy­nają doj­rze­wać już w dru­giej po­ło­wie lipca, ale do­piero w sierp­niu osią­gają pełną doj­rza­łość, war­to­ści i wa­lory sma­kowe. Gdy owoce zmie­nią ko­lor z zie­lon­ka­wego na ciem­no­fio­le­towy, warto po­cze­kać jesz­cze dwa ty­go­dnie, by upew­nić się, że są doj­rzałe. Uważa się, że naj­lep­szy ter­min zbio­rów, je­śli cho­dzi o wiel­kość owo­ców i za­war­tość do­bro­czyn­nych an­to­cy­ja­nów, to ko­niec sierp­nia lub pierw­sze dni wrze­śnia. Wtedy też roz­wi­jają naj­lep­szy smak – mają mniej go­ryczki i są bar­dziej słod­kie. Doj­rzałe owoce aro­nii są z na­tury słod­kie, ale jed­no­cze­śnie cha­rak­te­ry­stycz­nie cierp­kie (z po­wodu obec­no­ści garb­ni­ków). Można je spo­ży­wać na su­rowo, ale z po­wodu tego wy­traw­nego po­smaku nie są one tak po­pu­larne jak inne owoce ja­go­dowe. Sok z aro­nii bez cu­kru lub z nie­wiel­kim jego do­dat­kiem może przy­po­mi­nać wy­trawne czer­wone wino (nie­któ­rym bę­dzie to pa­so­wać, a in­nym wręcz prze­ciw­nie).

Ciekawostka

Żeby zmniej­szyć go­ryczkę owo­ców aro­nii, można je za­mro­zić na około dwie doby przed spo­ży­ciem. Dzięki temu po­prawi się ich smak. Można też po pro­stu wy­ko­rzy­stać aro­nię jako do­da­tek do in­nych pro­duk­tów i owo­ców – np. do­dać por­cję do kok­tajlu jo­gur­to­wego z ma­li­nami albo do smo­othie na ba­zie ja­błek. W prak­tyce naj­czę­ściej aro­nia uży­wana jest jako su­ro­wiec na soki i prze­twory.

Aro­nię do­brze prze­cho­wuje się w lo­dówce – je­śli za­mie­rzamy to ro­bić dłu­żej, naj­le­piej trzy­mać ją w szu­fla­dzie z ob­ni­żoną tem­pe­ra­turą (wiele lo­dó­wek ma taką szu­fladę z prze­zna­cze­niem do prze­cho­wy­wa­nia mięs i wę­dlin). Je­śli mamy dużo owo­ców i chcemy jeść je przez całą zimę, warto po­dzie­lić je na por­cje i za­mro­zić. Mro­że­nie owo­ców ja­go­do­wych (aro­nii, tru­ska­wek, ma­lin i in­nych) wy­gląda za­wsze po­dob­nie – naj­pierw owoce prze­bie­ramy (by od­se­pa­ro­wać te nad­psute), oczysz­czamy je, po­tem sta­ran­nie my­jemy i osu­szamy (mro­że­nie mo­krych owo­ców nie jest naj­lep­szym po­my­słem, po­nie­waż po­kryją się war­stwą lodu, a za­ma­rza­jąca woda może znisz­czyć struk­turę skórki i spo­wo­do­wać roz­mięk­nię­cie owo­ców). Na­stęp­nie roz­kła­damy na tacy na pła­sko, tak by się nie sty­kały, i mro­zimy. Do­piero za­mro­żone owoce prze­sy­pu­jemy do po­jem­ni­ków lub wo­recz­ków. Je­śli wsy­piemy owoce do wo­reczka przed mro­że­niem, jest duża szansa, że się skleją, a pod­czas za­mra­ża­nia może na­wet po­usz­ka­dzają i po roz­mro­że­niu otrzy­mamy nie­ape­tyczną pulpę. Za­mro­żone owoce mo­żemy spo­koj­nie prze­cho­wy­wać całą zimę (z re­guły za­leca się, by spę­dzały w za­mra­żarce do sze­ściu mie­sięcy, a naj­le­piej mniej niż cztery). Ja­gody aro­nii można także su­szyć, ale nie na­leży tego ro­bić na słońcu, po­nie­waż stracą część wła­ści­wo­ści.

Wiele osób pyta, jak prze­cho­wy­wa­nie wpływa na dzia­ła­nie proz­dro­wotne owo­ców aro­nii oraz ja­kie ro­dzaje prze­two­rów są naj­zdrow­sze. Fakty przed­sta­wiają się na­stę­pu­jąco:

- Za opty­malną tem­pe­ra­turę do prze­cho­wy­wa­nia aro­nii uważa się 3°C – zba­dano, że po sze­ściu mie­sią­cach prze­cho­wy­wa­nia w tem­pe­ra­tu­rze 3°C za­war­tość po­li­fe­noli zmniej­sza się je­dy­nie o 30%. Uwaga: mowa tu o eks­pe­ry­men­cie na­uko­wym, w wa­run­kach do­mo­wych nie po­leca się prze­cho­wy­wa­nia aro­nii w lo­dówce aż tak długo. Z re­guły za­leca się, by świeże owoce zjeść w ciągu dwóch ty­go­dni od wło­że­nia do lo­dówki, chyba że były bar­dzo świeże (pro­sto z krzaka), wtedy ten okres można lekko wy­dłu­żyć.
- Lio­fi­li­za­cja (su­sze­nie po­przez za­mra­ża­nie i usu­wa­nie wody) po­zwala za­cho­wać wię­cej skład­ni­ków bio­ak­tyw­nych niż su­sze­nie w wy­so­kiej tem­pe­ra­tu­rze (ta zwłasz­cza w po­łą­cze­niu ze świa­tłem sło­necz­nym po­wo­duje straty nie­któ­rych skład­ni­ków). W lio­fi­li­zo­wa­nych pro­duk­tach aro­nio­wych stwier­dza się też naj­wyż­szą za­war­tość związ­ków bio­ak­tyw­nych w po­rów­na­niu ze świe­żymi owo­cami (jest to dość oczy­wi­ste, po­nie­waż po usu­nię­ciu wody z owo­ców skład­niki w nich za­warte są bar­dziej stę­żone). W domu oczy­wi­ście nie prze­pro­wa­dzimy lio­fi­li­za­cji, ale za­kup lio­fi­li­zo­wa­nych owo­ców aro­nii, je­śli nie mamy do­stępu do świe­żych, wy­daje się do­brym po­my­słem. Je­śli zaś wła­sno­ręcz­nie su­szymy owoce – uni­kajmy agre­syw­nego dzia­ła­nia wy­so­kiej tem­pe­ra­tury i dajmy owo­com wię­cej czasu.
- Śred­nie stę­że­nie po­li­fe­noli w wy­tło­kach z aro­nii było około pię­cio­krot­nie wyż­sze niż w soku z aro­nii. Dzieje się tak dla­tego, że dużo po­li­fe­noli znaj­duje się m.in. w skórce. Je­śli ro­bimy sok za po­mocą wy­ci­skarki lub so­ko­wi­rówki, warto zu­żyć także wy­tłoki – np. do wy­pie­ków, na prze­twory itp.
- Żeby za­cho­wać jak naj­wię­cej war­to­ści, soki i prze­twory z aro­nii na­leży prze­cho­wy­wać w ciem­nym, chłod­nym miej­scu (ide­alne by­łyby piw­nica lub chłod­ny ga­raż). Zba­dano, że an­to­cy­jany soku z aro­nii w ciągu sze­ściu mie­sięcy prze­cho­wy­wa­nia w tem­pe­ra­tu­rze 25°C ule­gły znacz­nemu roz­kła­dowi, a ich stę­że­nie spa­dało li­niowo. Już sama ob­róbka ter­miczna wpływa na ob­ni­że­nie ich za­war­to­ści, ale jest oczy­wi­ście nie­odzowna, je­śli ro­bimy ja­kie­kol­wiek prze­twory i weki. Na­leży więc za­dbać o do­bre wa­runki prze­cho­wy­wa­nia. Warto też do­dać, że nie wszyst­kie skład­niki aro­nii giną w wyż­szej tem­pe­ra­tu­rze. Cho­ciaż an­to­cy­jany są na nią nieco bar­dziej wraż­liwe, to nie wpływa ona np. na bar­dzo war­to­ściowe pro­cy­ja­ni­dyny.

Jak wykorzystać owoce aronii?

Aro­nia, po­dob­nie jak inne owoce ja­go­dowe, spraw­dzi się do przy­go­to­wa­nia:

- kok­tajli i smo­othies,
- de­se­rów mlecz­nych i jo­gur­to­wych,
- kom­po­tów i in­nych na­po­jów,
- zup owo­co­wych,
- lo­dów sor­be­to­wych i kla­sycz­nych,
- ki­sieli i ga­la­re­tek,
- su­szów owo­co­wych na na­pary i do her­baty,
- ciast i in­nych wy­pie­ków,
- de­se­rów typu owoce pod kru­szonką,
- sa­ła­tek,
- prze­two­rów – dże­mów, po­wi­deł, sy­ro­pów,
- owsia­nek, płat­ków z jo­gur­tem,
- omle­tów na słodko, pla­cusz­ków, ra­cu­chów,
- cie­płych i zim­nych so­sów do mięs i se­rów (na po­dob­nej za­sa­dzie jak żu­ra­wina lub brusz­nica),
- wy­ro­bów al­ko­ho­lo­wych (nie po­leca się ich jed­nak w ra­cjo­nal­nej co­dzien­nej die­cie, po­nie­waż każda dawka al­ko­holu, na­wet ze zdro­wymi owo­cami, to nie­stety tru­ci­zna dla or­ga­ni­zmu, która nie po­zo­staje bez wpływu na zdro­wie),
- so­ków świe­żych, go­to­wa­nych i pa­ste­ry­zo­wa­nych.

Sok z aro­nii można spo­ży­wać co­dzien­nie, jako do­da­tek do in­nych po­traw lub osobno. Jest dość in­ten­sywny w smaku, więc warto go roz­cień­czyć lub do­dać do in­nego soku, np. jabł­ko­wego lub do kok­tajlu. Le­piej też pić go ma­łymi ły­kami do po­siłku niż mię­dzy po­sił­kami. Szyb­kie spo­ży­cie na­wet po­zor­nie nie­wiel­kiej ilo­ści moc­nego soku (np. pół szklanki) może wy­wo­łać efekt prze­czysz­cza­jący, po­nie­waż bar­dzo sil­nie działa on na je­lita (szcze­gól­nie u osób wraż­li­wych). Nie jest to groźne, ale nie­przy­jemne, więc le­piej so­bie tego oszczę­dzić.

Przy­go­to­wa­nie soku z aro­nii jest bar­dzo pro­ste. Mo­żemy użyć za­równo świe­żych owo­ców, jak i wcze­śniej za­mro­żo­nych – te prze­mro­żone przez kilka dni będą mniej cierp­kie i praw­do­po­dob­nie da­dzą też wię­cej soku. Je­śli mamy so­kow­nik, wy­star­czy prze­pu­ścić przez niego owoce i otrzy­mamy świeży sok (który można wy­pić od razu, za­go­to­wać lub za­pa­ste­ry­zo­wać w szkla­nych bu­tel­kach). Nie po­le­cam prze­pusz­cza­nia aro­nii przez wy­ci­skarkę wol­no­obro­tową, po­nie­waż drobne pestki mogą za­tkać sitko i w skraj­nych przy­pad­kach uszko­dzić urzą­dze­nie. Więk­szość pro­du­cen­tów za­bra­nia wy­ko­rzy­sty­wa­nia wy­ci­ska­rek do drob­nych owo­ców pest­ko­wych, ta­kich jak aro­nia lub po­rzeczki. Po­sia­da­cze wy­ci­ska­rek cza­sem jed­nak uży­wają aro­nii lub in­nych drob­nych owo­ców jako nie­wiel­kiego do­datku do so­ków wy­ci­ska­nych z ja­błek. Mała garść owo­ców do­da­nych por­cjami po­mię­dzy tward­szymi owo­cami zwy­kle nie sta­nowi pro­blemu, ale mimo wszystko pod­czas wy­ci­ska­nia warto kon­tro­lo­wać stan sitka.

Je­śli nie mamy so­kow­nika ani in­nego urzą­dze­nia do so­ków, mo­żemy zro­bić sok tak, jak ro­biły to na­sze bab­cie: oczysz­czoną świeżą lub roz­mro­żoną aro­nię wy­star­czy wsy­pać do garnka, za­lać wodą (do po­ziomu owo­ców) i go­to­wać aż do wrze­nia. Sok na­leży go­to­wać przez około 20–30 mi­nut, co ja­kiś czas mie­sza­jąc i miaż­dżąc owoce łyżką (ewen­tu­al­nie na ko­niec do­dać nieco cu­kru), a po­tem prze­ce­dzić i ostu­dzić. Roz­go­to­wane owoce, które nam zo­staną, mogą po­słu­żyć do zro­bie­nia ga­la­retki, dżemu, sosu owo­co­wego do de­se­rów lub jako skład­nik na­dzie­nia do słod­kiej tarty. Je­śli za­mie­rzamy prze­cho­wy­wać sok, le­piej do­dać cu­kier, po­nie­waż ma on wła­ści­wo­ści kon­ser­wu­jące prze­twory. Oczy­wi­ście można też za­pa­ste­ry­zo­wać go w sło­ikach lub szkla­nych bu­tel­kach.Jesienna sałatka owocowa z aronią

4 porcje

Składniki

- 1 spore jabłko
- 1 gruszka
- 2 garści różowych winogron
- 1 garść świeżej lub rozmrożonej aronii
- 1 garść orzechów włoskich
- 1–2 łyżki dobrego oleju lnianego (opcjonalnie)

Wykonanie

1. Owoce starannie umyj. Winogrona i aronię oczyść z ogonków.
2. Z jabłka i gruszki wykrój ogonki i gniazda nasienne. Owoce te możesz także obrać, ale zdecydowanie lepiej poprzestać na ich dokładnym umyciu.
3. Orzechy posiekaj.
4. Jabłko i gruszkę pokrój w większą kostkę, winogrona w połówki (możesz przy okazji usunąć pestki).
5. Wszystkie owoce wsyp do salaterki, wymieszaj z orzechami i ewentualnie z olejem, jeśli go używasz.
6. Podawaj od razu.

Wskazówka: jeśli używasz kwaśnych owoców, możesz dodać do sałatki odrobinę dobrego miodu.WYBRANA BIBLIOGRAFIA

Ines Ban­jari, An­dreja Mi­sir, Ka­ta­rina Ša­vi­kin, Stela Jo­kić, Maja Mol­nar, H.K.S. De Zoysa, Vi­du­ranga Y. Wa­isun­dara, An­ti­dia­be­tic Ef­fects of Aro­nia me­la­no­carpa and Its Other The­ra­peu­tic Pro­per­ties, „Fron­tiers in nu­tri­tion” 6.11.2017, https://doi.org/10.3389/fnut.2017.00053 (do­stęp 2.07.2024).

Alice Cha­plin, Chri­stian Car­péné, Jo­sep Mer­ca­der, Re­sve­ra­trol, Me­ta­bo­lic Syn­drome, and Gut Mi­cro­biota, „Nu­trients” 2018, vol. 10 (11), https://doi.org/10.3390/nu­10111651 (do­stęp 2.07.2024).

Ma­ria Da­outi­dou, Sta­vros Ples­sas, Atha­na­sios Ale­xo­po­ulos, Io­anna Mant­zo­urani, As­ses­sment of An­ti­mi­cro­bial Ac­ti­vity of Po­me­gra­nate, Cran­berry, and Black Cho­ke­berry Extracts aga­inst Fo­od­borne Pa­tho­gens, „Fo­ods” 2021, vol. 10 (3), https://doi.org/10.3390/fo­od­s10030486 (do­stęp 2.07.2024).

Elena Da­ska­lova, Slavi Del­chev, Yulia Pe­eva, Ly­ud­mila Vla­di­mi­rova-Ki­tova, Ma­ria Krat­cha­nova, Chri­sto Krat­cha­nov, Petko De­nev, An­tia­the­ro­ge­nic and Car­dio­pro­tec­tive Ef­fects of Black Cho­ke­berry (Aro­nia me­la­no­carpa) Ju­ice in Aging Rats, „Evi­dence-ba­sed com­ple­men­tary and al­ter­na­tive me­di­cine: eCAM” 13.08.2015, https://doi.org/10.1155/2015/717439 (do­stęp 2.07.2024).

Ma­rie-Je­anne Da­vicco, Yohann Wit­trant, Véro­ni­que Co­xam, Ber­ries, their mi­cro­nu­trients and bone he­alth, „Cur­rent opi­nion in cli­ni­cal nu­tri­tion and me­ta­bo­lic care” 2016, vol. 19 (6), s. 453–457, https://doi.org/10.1097/MCO.0000000000000324 (do­stęp 2.07.2024).

Si­mona Dra­gan, Flo­rina An­drica, Ma­ria-Co­rina Ser­ban, R. Ti­mar, Po­ly­phe­nols-rich na­tu­ral pro­ducts for tre­at­ment of dia­be­tes, „Cur­rent me­di­ci­nal che­mi­stry” 2015, vol. 22 (1), s. 14–22, https://doi.org/10.2174/0929867321666140826115422 (do­stęp 2.07.2024).

Ma­kar A. Ge­ra­si­mov, Irina B. Pe­rova, Kon­stan­tin I. El­ler, Mi­chail Y. Aki­mov, Anna M. Su­kha­nova, Ga­lina M. Ro­dio­nova, Ga­lina V. Ra­men­skaya, In­ve­sti­ga­tion of Po­ly­phe­no­lic Com­po­unds in Dif­fe­rent Va­rie­ties of Black Cho­ke­berry Aro­nia me­la­no­carpa, „Mo­le­cu­les” 2023, vol. 28 (10), https://doi.org/10.3390/mo­le­cu­le­s28104101 (do­stęp 2.07.2024).

Vi­dhu Gill, Vi­jay Ku­mar, Kri­tan­jali Singh, Ashok Ku­mar, Jong-Joo Kim, Ad­van­ced Gly­ca­tion End Pro­ducts (AGEs) May Be a Stri­king Link Be­tween Mo­dern Diet and He­alth, „Bio­mo­le­cu­les” 2019, vol. 9 (12), https://doi.org/10.3390/bio­m9120888 (do­stęp 2.07.2024).

Ni­kola Gli­go­ri­je­vić, Dra­gana Sta­nić-Vu­či­nić, Mir­jana Ra­do­mi­ro­vić, Ma­rija Sto­ja­di­no­vić, Urmila Khu­lal, Ol­gica Ne­dić, Tanja Ćir­ko­vić Ve­li­čko­vić, Role of Re­sve­ra­trol in Pre­ven­tion and Con­trol of Car­dio­va­scu­lar Di­sor­ders and Car­dio­va­scu­lar Com­pli­ca­tions Re­la­ted to CO­VID-19 Di­se­ase: Mode of Ac­tion and Ap­pro­aches Explo­red to In­cre­ase Its Bio­ava­ila­bi­lity, „Mo­le­cu­les” 2021, vol. 26 (10), https://doi.org/10.3390/mo­le­cu­le­s26102834 (do­stęp 2.07.2024).

Do­mi­nika Głąb­ska, Do­mi­nika Gu­zek, Bar­bara Gro­ele, Kry­styna Gut­kow­ska, Fruit and Ve­ge­ta­ble In­take and Men­tal He­alth in Adults: A Sys­te­ma­tic Re­view, „Nu­trients” 2020, vol. 12 (1), https://doi.org/10.3390/nu­12010115 (do­stęp 2.07.2024).

Ka­ta­rzyna Gryta, Ka­ta­rzyna Pa­ra­dow­ska, Re­swe­ra­trol – bu­dowa, wła­ści­wo­ści i wpływ na or­ga­nizm ludzki, „Po­stępy Fi­to­te­ra­pii” 2022, nr 2, s. 85–91, https://doi.org/10.25121/PF.2022.23.2.85 (do­stęp 2.07.2024).

Jes­sie Haw­kins, Chri­sty Hi­res, Colby Ba­ker, Lind­sey Ke­enan, Me­la­nie Bush, Da­ily sup­ple­men­ta­tion with aro­nia me­la­no­carpa (cho­ke­berry) re­du­ces blood pres­sure and cho­le­ste­rol: a meta ana­ly­sis of con­trol­led cli­ni­cal trials, „Jo­ur­nal of die­tary sup­ple­ments” 2021, vol. 18 (5), s. 517–530, https://doi.org/10.1080/19390211.2020. 1800887 (do­stęp 2.07.2024).

Ha­itao Jiang, Wanli Zhang, Xian­gxin Li, Yan Xu, Jian­kang Cao, We­ibo Jiang, The anti-obe­so­ge­nic ef­fects of die­tary berry fru­its: A re­view, „Food re­se­arch in­ter­na­tio­nal” 2021, vol. 147, https://doi.org/10.1016/j.fo­odres.2021.110539 (do­stęp 2.07.2024).

To­mi­slav Ju­ren­dić, Ma­rio Šče­tar, Aro­nia me­la­no­carpa Pro­ducts and By-Pro­ducts for He­alth and Nu­tri­tion: A Re­view, „An­tio­xi­dants” 2021, vol. 10 (7), https://doi.org/10.3390/an­tio­x10071052 (do­stęp 2.07.2024).

Tunde Ju­ri­kova, Jiri Mlcek, Sona Skro­van­kova, Da­niela Sum­czyn­ski, Jiri So­chor, Irena Hla­va­cova, Lu­kas Sno­pek, Jana Or­sa­vova, Fru­its of Black Cho­ke­berry Aro­nia me­la­no­carpa in the Pre­ven­tion of Chro­nic Di­se­ases, „Mo­le­cu­les” 2017, vol. 22 (6), s. 944, https://doi.org/10.3390/mo­le­cu­le­s22060944 (do­stęp 2.07.2024).

Ka­mila Ka­sprzak-Drozd, To­masz Onisz­czuk, Ja­kub Soja, Ma­rek Gan­carz, Ka­ro­lina Woj­tu­nik-Ku­le­sza, Ewa Mar­kut-Mio­tła, Anna Onisz­czuk, The Ef­fi­cacy of Black Cho­ke­berry Fru­its aga­inst Car­dio­va­scu­lar Di­se­ases, „In­ter­na­tio­nal jo­ur­nal of mo­le­cu­lar scien­ces” 2021, vol. 22 (12), https://doi.org/10.3390/ijm­s22126541 (do­stęp 2.07.2024).

Jisu Kim, Kang Pa Lee, Suji Beak, Hye Ra Kang, Yong Kyun Kim, Ki­won Lim, Ef­fect of black cho­ke­berry on ske­le­tal mu­scle da­mage and neu­ro­nal cell de­ath, „Jo­ur­nal of exer­cise nu­tri­tion & bio­che­mi­stry” 2019, vol. 23 (4), https://doi.org/10.20463/jenb.2019.0028 (do­stęp 2.07.2024).

Na-Hyun Kim, Jon­gh­wan Je­gal, Yun Na Kim, Je­ong-Doo Heo, Jung-Rae Rho, Min Hye Yang, Eun Ju Je­ong, Cho­ke­berry Extract and Its Ac­tive Po­ly­phe­nols Sup­press Adi­po­ge­ne­sis in 3T3-L1 Adipo­cy­tes and Mo­du­la­tes Fat Ac­cu­mu­la­tion and In­su­lin Re­si­stance in Diet-In­du­ced Obese Mice, „Nu­trients” 2018, vol. 10 (11), https://doi.org/10.3390/nu­10111734 (do­stęp 2.07.2024).

Agata Le­wan­dow­ska, Cho­le­ste­rol pod kon­trolą, RM, War­szawa 2023.

Agata Le­wan­dow­ska, Czarny bez. Uzdra­wia­jąca moc, RM, War­szawa 2024.

Agata Le­wan­dow­ska, Dieta an­ty­ra­kowa, RM, War­szawa 2021.

Agata Le­wan­dow­ska, Dieta dla mó­zgu, RM, War­szawa 2022.

Agata Le­wan­dow­ska, Pol­skie su­per­fo­ods na cztery pory roku, RM, War­szawa 2021.

Agata Le­wan­dow­ska, Lecz­ni­cze zioła i przy­prawy, RM, War­szawa 2024.

Zhon­gxin Liang, Hon­grui Liang, Yizhan Guo, Dong Yang, Cy­ani­din 3-O-ga­lac­to­side: A Na­tu­ral Com­po­und with Mul­ti­ple He­alth Be­ne­fits, „In­ter­na­tio­nal jo­ur­nal of mo­le­cu­lar scien­ces” 2021, vol. 22 (5), https://doi.org/10.3390/ijm­s22052261 (do­stęp 2.07.2024).

Mi­lica Mi­lu­ti­no­vic, Rad­mila Ve­lic­ko­vic Ra­do­va­no­vic, Ka­ta­rina Ša­vi­kin, Sasa Ra­den­ko­vic, Mar­jan Arvandi, Mi­lica Pe­sic, Mi­lica Ko­stic, Bo­jana Mi­la­di­no­vic, Su­zana Bran­ko­vic, Du­sanka Ki­tic, Cho­ke­berry ju­ice sup­ple­men­ta­tion in type 2 dia­be­tic pa­tients – im­pact on he­alth sta­tus, „Jo­ur­nal of ap­plied bio­me­di­cine” 2019, vol. 17 (1), s. 218–224, https://doi.org/10.32725/jab.2019.020 (do­stęp 2.07.2024).

Ewa Olechno, Anna Pu­ścion-Ja­ku­bik, Jo­lanta So­ro­czyń­ska, Ka­ta­rzyna So­cha, Mo­nika Cy­uń­czyk, Mał­go­rzata Elż­bieta Zujko, An­tio­xi­dant Pro­per­ties of Cho­ke­berry Pro­ducts-As­ses­sment of the Com­po­si­tion of Ju­ices and Fi­bers, „Fo­ods” 2023, vol. 12 (21), https://doi.org/10.3390/fo­od­s12214029 (do­stęp 2.07.2024).

Ewa Olechno, Anna Pu­ścion-Ja­ku­bik, Mał­go­rzata Elż­bieta Zujko, Cho­ke­berry (A. me­la­no­carpa (Mi­chx.) El­liott) – A Na­tu­ral Pro­duct for Me­ta­bo­lic Di­sor­ders?, „Nu­trients” 2022, vol. 14 (13), https://doi.org/10.3390/nu­14132688 (do­stęp 2.07.2024).

Kate Phu­ong-Nguyen, Bry­ony A. McNe­ill, Ka­th­ryn Aston-Mo­ur­ney, Leni R. Ri­vera, Ad­van­ced Gly­ca­tion End-Pro­ducts and Their Ef­fects on Gut He­alth, „Nu­trients” 2023, vol. 15 (2), https://doi.org/10.3390/nu­15020405 (do­stęp 2.07.2024).

Na­ta­lia Pła­tosz, Na­ta­lia Bą­czek, Jo­anna To­pol­ska, Do­rota Sza­wara-No­wak, Ja­nina Ski­por, Sta­ni­sław Mi­lew­ski, Wie­sław Wicz­kow­ski, Cho­ke­berry an­tho­cy­anins and their me­ta­bo­li­tes abi­lity to cross the blood-ce­re­bro­spi­nal fluid bar­rier, „Food che­mi­stry” 2021, vol. 346, https://doi.org/10.1016/j.fo­od­chem.2020.128730 (do­stęp 2.07.2024).

Yulin Ren, Ty­ler Frank, Gun­nar Meyer, Ji­zhou Lei, Jes­sica R. Gre­benc, Ryan Slau­gh­ter, Yu G. Gao, A. Do­uglas Kin­ghorn, Po­ten­tial Be­ne­fits of Black Cho­ke­berry (Aro­nia me­la­no­carpa) Fru­its and Their Con­sti­tu­ents in Im­pro­ving Hu­man He­alth, „Mo­le­cu­les” 2022, vol. 27 (22), https://doi.org/10.3390/mo­le­cu­le­s27227823 (do­stęp 2.07.2024).

Du­mi­triţa Ru­gină, Zo­riţa Dia­co­ne­asa, Cri­stina Co­man, An­drea Bu­nea, Car­men So­ca­ciu, Adela Pin­tea, Cho­ke­berry An­tho­cy­anin Extract as Pan­cre­atic β-Cell Pro­tec­tors in Two Mo­dels of In­du­ced Oxi­da­tive Stress, „Oxi­da­tive me­di­cine and cel­lu­lar lon­ge­vity” 31.05.2015, https://doi.org/10.1155/2015/429075 (do­stęp 2.07.2024).

Do­rota So­snow­ska, Do­mi­nika Kajsz­czak, Anna Pod­sę­dek, The Ef­fect of Dif­fe­rent Growth Sta­ges of Black Cho­ke­berry Fru­its on Phy­to­nu­trients, Anti-Li­pase Ac­ti­vity, and An­tio­xi­dant Ca­pa­city, „Mo­le­cu­les” 2022, vol. 27 (22), https://doi.org/10.3390/mo­le­cu­le­s27228031 (do­stęp 2.07.2024).

Do­rota So­snow­ska, Anna Pod­sę­dek, Ali­cja Z. Ku­char­ska, Pro­an­tho­cy­ani­dins as the main pan­cre­atic li­pase in­hi­bi­tors in cho­ke­berry fru­its, „Food & Func­tion” 2022, vol. 13 (10), s. 5616–5625, https://doi.org/10.1039/d1fo­04429j (do­stęp 2.07.2024).

Ka­ta­rina Ša­vi­kin, Ne­manja Men­ko­vić, Gor­dana Zdu­nić, De­jan Pljevl­ja­ku­šić, Sla­vica Spa­sić, Ne­vena Kar­dum, Alek­san­dra Ko­nić-Ri­stić, Die­tary sup­ple­men­ta­tion with po­ly­phe­nol-rich cho­ke­berry ju­ice im­pro­ves skin mor­pho­logy in cel­lu­lite, „Jo­ur­nal of me­di­ci­nal food” 2014, vol. 17 (5), https://doi.org/10.1089/jmf.2013.0102 (do­stęp 2.07.2024).

Man­dica-Ta­mara To­lić, Irena Lan­deka Ju­rče­vić, Ines Panj­kota Krba­včić, Kse­nija Mar­ko­vić, Nada Va­hčić, Phe­no­lic Con­tent, Anti­oxi­dant Ca­pa­city and Qu­ality of Cho­ke­berry (Aro­nia me­la­no­carpa) Pro­ducts, „Food tech­no­logy and bio­tech­no­logy” 2015, vol. 53 (2), s. 171–179, https://doi.org/10.17113/ftb.53.02.15.3833 (do­stęp 2.07.2024).

Iwona Wa­wer, Aro­nia. Pol­ski pa­ra­doks, Agro­pharm S.A., War­szawa 2005.

Jie Wei, Gu­okun Zhang, Xiao Zhang, De­xin Xu, Jun Gao, Jun­gang Fan, Zhi­quan Zhou, An­tho­cy­anins from Black Cho­ke­berry (Aro­nia­me­la­no­carpa El­liot) De­layed Aging-Re­la­ted De­ge­ne­ra­tive Chan­ges of Brain, „Jo­ur­nal of agri­cul­tu­ral and food che­mi­stry” 2017, vol. 65 (29), s. 5973–5984, https://doi.org/10.1021/acs.jafc.7b02136 (do­stęp 2.07.2024).

Ha­ichao Wen, Hui Cui, Hehe Tian, Xia­oxu Zhang, Liyan Ma, Char­les Ra­mas­samy, Jing­ming Li, Iso­la­tion of Neu­ro­pro­tec­tive An­tho­cy­anins from Black Cho­ke­berry (Aro­nia me­la­no­carpa) aga­inst Amy­loid-β-In­du­ced Co­gni­tive Im­pa­ir­ment, „Fo­ods” 2021, vol. 10 (63), https://doi.org/10.3390/fo­od­s10010063 (do­stęp 2.07.2024).

Wan­bin Zhao, Pen­gju Cai, Nan Zhang, Tong­tong Wu, Aidong Sun, Gu­oliang Jia, In­hi­bi­tory ef­fects of po­ly­phe­nols from black cho­ke­berry on ad­van­ced gly­ca­tion end-pro­ducts (AGEs) for­ma­tion, „Food che­mi­stry” 2022, vol. 392, https://doi.org/10.1016/j.fo­od­chem.2022.133295 (do­stęp 2.07.2024).

Yue Zhu, Jia-ying Zhang, Yu-long Wei, Jing-yi Hao, Yu-qing Lei, Wan-bin Zhao, Yu-hang Xiao, Ai-dong Sun, The po­ly­phe­nol-rich extract from cho­ke­berry (Aro­nia me­la­no­carpa L.) mo­du­la­tes gut mi­cro­biota and im­pro­ves li­pid me­ta­bo­lism in diet-in­du­ced obese rats, „Nu­tri­tion & me­ta­bo­lism” 2020, vol. 17, https://doi.org/10.1186/s12986-020-00473-9 (do­stęp 2.07.2024).

Jana Šic Žla­bur, Nad­ica Do­bri­če­vić, Stje­pan Plie­stić, Ante Ga­lić, Da­niela Pa­tri­cia Bi­lić, San­dra Voća, An­tio­xi­dant Po­ten­tial of Fruit Ju­ice with Ad­ded Cho­ke­berry Po­wder (Aro­nia me­la­no­carpa), „Mo­le­cu­les” 2017, vol. 22 (12), https://doi.org/10.3390/mo­le­cu­le­s22122158 (do­stęp 2.07.2024).