Artefakty nauki - ebook

CZĘŚĆ I
WPROWADZENIE

1. Słowo wstępne

Niniejsza książka jest rezultatem prac badawczych realizowanych w ramach projektu finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki w latach 2018–2023. Projekt zatytułowany Narodowy inwentarz historycznych przyrządów naukowych miał na celu zbadanie materialnego dziedzictwa naukowego, a w szczególności historycznego instrumentarium naukowego, które znajduje się obecnie w zasobach muzeów polskich.

W projekcie założono przeprowadzenie kwerendy w polskich muzeach zgodnie z ich listą umieszczoną na stronie Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów (NIMOZ). Obejmowała ona zasadniczo wszystkie funkcjonujące wówczas w kraju muzea w liczbie 634 (rok 2018). Liczba ta w okresie trwania projektu zmieniła się w niewielkim wymiarze. Powstające nowe jednostki, jak np. tworzące się nowe muzea uniwersyteckie, były poddawane pracom kwerendalnym w miarę tworzenia się ich zbiorów i dostępu do nich. W celu uzupełnienia informacji o historycznym instrumentarium w kraju przeprowadzono kwerendę w kilku polskich obserwatoriach astronomicznych.

Rezultaty badań stanowiły podstawę do opracowania elektronicznej bazy danych historycznych przyrządów naukowych funkcjonującej pod nazwą INVENTARIUM i pod adresem: http://inventarium.ihnpan.pl. Od strony technicznej baza została opracowana przez Centrum Kompetencji Cyfrowych Uniwersytetu Warszawskiego. Merytoryczna jej zawartość jest wynikiem badań prowadzonych w ramach projektu.

Do bazy zostały wprowadzone przyrządy zgodnie z przyjętymi w projekcie kryteriami przedstawionymi w rozdziale 1 w części IV. Były to przede wszystkim kryteria wartości: naukowej, historycznej i muzealnej. Z chwilą zakończenia projektu w 2023 r. baza liczy około 3000 rekordów. Nie jest to projekt zamknięty. Daje on możliwość uzupełniania zarówno w zakresie kolejnych rekordów, jak i nowych informacji o przyrządach już wprowadzonych.

Choć w ostatnich latach coraz częściej opracowywane są specjalistyczne bazy pozwalające na szeroką interpretację historycznego przyrządu naukowego, to w Polsce nie istniała dotychczas nawet najprostsza baza prezentująca całościowo polskie dziedzictwo naukowe. Opracowana w ramach tego projektu, będzie pierwszą obejmującą najważniejsze historyczne instrumenty naukowe zgromadzone w polskich muzeach.

Niniejsza publikacja stanowi uzupełnienie i poszerzenie INVENTARIUM. Jest jednocześnie podsumowaniem prac wykonanych w ramach projektu i przedstawia obraz materialnego dziedzictwa nauki zachowanego w polskich zbiorach muzealnych.

W części I wprowadzono czytelnika w główny przedmiot dalszych rozważań, czyli historyczny przyrząd naukowy. Wskazano, co należy rozumieć przez określenie artefakt nauki. W odniesieniu do współczesnych zbiorów tych obiektów zasygnalizowano kierunki ich powstawania i dokumentowania. Chronologicznie były to zbiory (spisy) kunstkamer i gabinetów osobliwości, pracowni prywatnych scholarów, gabinetów arystokratycznych i królewskich, a także zbiory: towarzystw naukowych, akademickie i szkolne. W 1945 r. zostały podjęte europejskie inicjatywy zmierzające do poznania zasobów historycznego instrumentarium naukowego zachowanego po II wojnie światowej. W formie skrótowej zasygnalizowano, jak w ten projekt wpisała się Polska i w jaki sposób były prowadzone polskie prace nad wyłonieniem najcenniejszych w kraju artefaktów nauki.

Część II książki stanowi leksykon historycznych przyrządów pomiarowych. Obejmuje on 97 przyrządów, których wybór był podyktowany faktem, że zachowały się one w zbiorach krajowych muzeów. W opisach instrumentów skoncentrowano się na aspektach historycznych: początkach powstawania i rozwoju danego przyrządu. W miarę dostępności wskazano ich nazwy historyczne przyjęte w języku polskim. Dla każdego przyrządu powołano kilka źródeł literaturowych.

Zasoby zachowanych historycznych przyrządów zostały przedstawione w części III. Skrótowo omówiono początki tego typu zbiorów, skupiając uwagę na osiemnastowiecznych gabinetach szkół wyższych oraz na wybranych kolekcjach arystokratycznych, w których znajdowały się również instrumenty pomiarowe.

Głównym celem książki jest przedstawienie aktualnego zasobu dziedzictwa nauki, stąd w tej części wskazano miejsca – muzea, uczelnie – posiadające lub gromadzące instrumenty naukowe.

W kolejnej, IV części zostały omówione wartości zachowanego dziedzictwa naukowego. Zaproponowano kryteria oceny wartości naukowej, historycznej i muzealnej zabytkowego przyrządu, co pozwoliło na wyłonienie najcenniejszych artefaktów nauki w polskich zbiorach. Tę część zamyka omówienie wybranych, najważniejszych wytwórców przyrządów na ziemiach polskich (XIX–XX w.), których wyroby zachowały się w krajowych zbiorach muzealnych. Analiza ta nie wyczerpuje jednak tematu, lecz wskazuje na potrzebę szerszych badań nad wytwórczością w kraju aparatury naukowej i dydaktycznej.

Książkę kończy rodzaj podsumowania: część V – „Zakończenie”. Stanowi ono próbę odpowiedzi na pytanie, na ile rodzime zbiory naukowe odzwierciedlają osiągnięcia nauki uprawianej na ziemiach polskich. Rozważane jest zagadnienie, co wpłynęło na obecny ilościowy i jakościowy stan polskich zbiorów naukowych. Wskazano też na konieczność współpracy środowisk naukowych i muzealnych na rzecz dokumentowania współczesnego instrumentarium naukowego, co w czasach bardzo szybkiego rozwoju nauki i techniki stanowi fundamentalne zadanie dla muzealników i historyków nauki.

Tekst książki uzupełniają bibliografia tematyki oraz indeksy.

Podziękowania

Autorzy projektu dziękują dyrektorom polskich muzeów za wyrażenie zgody na przeprowadzenie badań zasobów historycznych przyrządów naukowych.

Specjalnie podziękowania kierujemy do kustoszy i opiekunów zbiorów, doceniając ich życzliwość i poświęcony nam czas w trakcie prowadzenia kwerend. Dziękujemy za współpracę przy opracowaniu rekordów do bazy, za udzielenie informacji i weryfikowanie treści umieszczanych w bazie, a także za udostępnienie fotografii wybranych przyrządów.

Baza danych historycznych przyrządów naukowych INVENTARIUM nie powstałaby, gdyby nie współpraca z Centrum Kompetencji Cyfrowych Uniwersytetu Warszawskiego.

Autorzy projektu są wdzięczni Narodowemu Centrum Nauki za uznanie proponowanej tematyki jako interesującej, co skutkowało przyznaniem grantu na prowadzenie badań.

Autorzy projektu: Ewa Wyka i Marcin Banaś.

Recenzentom tej książki dziękuję za trud czytania i cenne uwagi pomocne w ostatecznym przygotowaniu tekstu.

Ewa Wyka

2. Artefakt nauki jako dziedzictwo wiedzy i kultury materialnej

Terminy „dziedzictwo nauki” i „dziedzictwo wiedzy” należy rozumieć w szerokim kontekście. Mieszczą się w nich: całościowo rozumiane uprawianie nauki, czyli rezultaty naukowych badań uczonych, rozwój myśli i idei naukowych, historia ośrodków badawczych, spuścizny uczonych, jak również wszelkie zagadnienia związane z edukacją i popularyzowaniem nauki. Gdyby ograniczyć się do dziedzictwa nauk matematyczno-przyrodniczych, pojawi się obszar dziedzictwa specyficzny dla tych nauk – historyczne instrumentarium naukowe. Obejmuje ono różnorodne przedmioty. Jeżeli uwzględnić czas ich powstania, wyróżnia się: znane od antyku przyrządy obserwacyjne, narzędzia obliczeniowe, pomiarowe i rejestracyjne oraz rozbudowaną dwudziestowieczną i współczesną aparaturę naukową.

Na potrzeby dalszych rozważań nad rozwojem instrumentarium naukowego, podobnie jak w literaturze tematu, będzie używane również szersze określenie: przyrząd naukowy. Nie jest ono ścisłe, ponieważ ten sam przyrząd (ta sama aparatura) służyć może do celów badawczych, edukacyjnych lub – przykładowo – diagnostycznych w przypadku zastosowania w medycynie czy do badań kontroli jakości w przemyśle. Historycy nauki zaliczają do przyrządów naukowych na przykład zegary słoneczne – przedmioty użytkowe, ale w szerszym rozumieniu wyroby wymagające w wytwórczości, oprócz warsztatu rzemieślniczego, pewnej wiedzy naukowej. Uogólniając, można określić, że instrument naukowy to: narzędzie pozwalające na obserwację zjawiska lub na jego wywołanie (przyrząd obserwacyjny), narzędzie do pomiaru i rejestracji zjawiska (przyrząd pomiarowy, także medyczny) i przyrząd dydaktyczny.

Używanie i powstawanie instrumentarium naukowego sięga czasów starożytnych. Instrumentaria były tworzone na potrzeby użytkowe, takie jak: określanie czasu z obserwacji nieba, określanie terminów prac polowych i godzin modlitw, pomiary gruntów, zastosowania militarne i nawigacyjne, wznoszenie budowli, tyczenie dróg. Były one również wykonywane do celów ściśle naukowych, by odwołać się do starożytnego ośrodka, jakim był nieprzetrwały do dziś aleksandryjski Museion (III w. p.n.e.–V w. n.e.). W tym największym wówczas hellenistycznym ośrodku wiedzy i zbiorów bibliotecznych znajdowało się obserwatorium astronomiczne oraz ogrody: zoologiczny i botaniczny. Miejsce to przez kilkaset lat stanowiło centrum uprawiania nauki, prowadzenia obserwacji astronomicznych, badań i eksperymentów naukowych. Z Museionem związani byli wybitni uczeni świata antycznego, którzy stworzyli podwaliny matematyki, astronomii, fizyki: Archimedes (około 287–212 p.n.e.), Eratostenes (około 276–194 p.n.e.), Euklides (przełom IV i III w. p.n.e.), Klaudiusz Ptolemeusz (około 100–158).

Obok znanych i wykorzystywanych od starożytności narzędzi obserwacyjnych konstruowanie nowożytnych przyrządów do celów badawczych w Europie przypadało na wiek XVII, od kiedy stawały się one narzędziami pracy filozofów przyrody, niezbędnymi do nowoczesnego studiowania praw natury. Tylko przykładowo wymienia się tu pierwszy barometr skonstruowany w 1643 r. przez Evangelistę Torricellego (1608–1647), własnej konstrukcji mikroskopy Antoniego van Leeuwenhoeka (1632–1723), z użyciem których zaobserwował on pierwszy raz bakterie (1676), czy teleskop zwierciadlany autorstwa angielskiego eksperymentatora, odkrywcy istnienia komórek roślinnych (1665), Roberta Hooke’a (1635–1703), nazwany przez niego teleskopem Gregory’ego na cześć szkockiego astronoma i matematyka Jamesa Gregory’ego (1638–1675).

Wiek XVIII to w historii instrumentarium naukowego okres fascynacji odkryciami naukowymi osiąganymi z użyciem konstruowanych wówczas przyrządów. W okresie rozwoju nauki nowożytnej obserwuje się powstawanie licznych przyrządów demonstracyjnych, modeli i pomocy dydaktycznych. Wśród nich specjalną grupą były spektakularne przyrządy wykonywane na potrzeby pokazów publicznych popularyzujących nowinki naukowe oraz zamawiane do zachodnioeuropejskich gabinetów arystokratycznych i królewskich.

Kilka kolekcji zbiorów arystokratycznych wykorzystywanych w edukacji królewskich latorośli przetrwało do dnia dzisiejszego, by wymienić gabinet króla Jerzego III, obecnie w Science Museum w Londynie, czy królewskie zbiory portugalskie dziś będące tematem intensywnych badań.

Idee zachowywania narzędzi nauki i techniki jako dokumentów kultury materialnej pojawiły się u progu nauki nowożytnej. Były one odpowiedzią na tworzenie zrębów nowego postrzegania i uprawiania nauki. Inicjatywy te podejmowane były przez tworzące się wówczas towarzystwa naukowe, wraz z którymi powstawały zbiory naukowe i biblioteki. W Londynie w 1660 r. powołano the Royal Society, którego jednym z założycieli był Robert Boyle (1627–1691), wybitny eksperymentator i autor praw z zakresu badań nad gazami. Kuratorem odpowiedzialnym za prowadzenie eksperymentów był wspomniany już angielski uczony i wynalazca Robert Hooke. Kilka lat później – w 1666 r. – została założona przez Ludwika XIV Académie des sciences.

Z polskich towarzystw gromadzących zbiory warto przypomnieć Towarzystwo Przyjaciół Nauk powołane w Warszawie w 1800 r. – posiadało ono swoje muzeum, które funkcjonowało w latach 1818–1832. Od 1823 r. ich siedzibą był gmach zbudowany w latach 1820–1823 z inicjatywy Stanisława Staszica, do dziś służący wielu instytucjom naukowym.

W funkcjonowanie towarzystw naukowych wpisywało się uprawianie nauki, w tym także gromadzenie przedmiotów niezbędnych do prac badawczych, do publicznych pokazów specjalistycznych ilustrujących dane zagadnienia naukowe lub popularyzujących aktualną wiedzę. W londyńskim the Royal Institution eksponowany jest zachowany zespół przyrządów Michaela Faradaya (1791–1867), fizyka i chemika, odkrywcy zjawiska indukcji elektromagnetycznej, autora fundamentalnych prac z zakresu elektryczności i elektrochemii. W Musée des Arts et Métiers w Paryżu prezentowane jest wyjątkowej wartości instrumentarium twórcy nowożytnej chemii Antoine’a Laurenta de Lavoisiera (1743–1794). Muzeum to w pierwszym okresie swego istnienia funkcjonowało w Conservatoire National des Arts et Métiers, wyższej uczelni powołanej w 1794 r.

Zachowywanie znaczących dla kultury przedmiotów nauki i techniki kontynuowane było w XIX i XX w. Wówczas bodźcem do troski o dziedzictwo nauki były krajowe wystawy przemysłowe i wystawy światowe. Obok najnowszych wytworów: techniki, przemysłu, rolnictwa, rzemiosła, sztuki, prezentowane na nich były osiągnięcia nauki. Wystawcy często pozostawiali swe wyroby lokalnym muzeom lub stawały się one podstawami do ich tworzenia. Na pierwszej światowej wystawie The Great Exhibition of the Works of Industry of All Nations w Crystal Palace w Londynie w 1851 r. warszawski mechanik Israel Abraham Staffel (1814–1885) w grupie wytwórców rosyjskich pokazywał swą maszynkę liczącą. Później przekazał ją do Petersburga. Wystawa ta dała początek londyńskiemu Science Museum, które gromadzi jedne z najważniejszych zbiorów naukowo-technicznych na świecie. W 1877 r. na Wystawie rolniczej i przemysłowej we Lwowie w grupie XXIX swe przyrządy wystawiało jedynie kilku wytwórców. Najbardziej spektakularnymi i znanymi później przyborami pokazanymi na tej wystawie były narzędzia kreślarskie (konograficzne) autorstwa Wawrzyńca Żmurko (1824–1889), profesora matematyki na Uniwersytecie i Szkole Politechnicznej we Lwowie. Były to: elipsograf, parabolograf i hyperbolograf. Wszystkie wykonane zostały przez mechanika A. Łapczyńskiego, który za te narzędzia oraz za inne własne modele (machiny parowej i machiny elektrostatycznej) został wyróżniony. Wykonał on również kątomierz (przyrząd geodezyjny do pomiarów leśnych) projektu Henryka Strzeleckiego (1819–1901), dyrektora Szkoły Krajowej Gospodarstwa Lasowego we Lwowie. Dalszych badań wymaga potwierdzenie, czy któryś z tych przedmiotów zachował się do dziś.

Na kilku wystawach prezentował swe przyrządy do skraplania powietrza i wodoru Władysław Grodzicki (1864–1927), mechanik Uniwersytetu Jagiellońskiego, w tym na Wystawie Higienicznej w Dreźnie 1911 r. Po jej zamknięciu wystawcy proszeni byli o pozostawienie swych wyrobów dla

Fot. I.2.1. Rysunek elipsografu według koncepcji Wawrzyńca Żmurko, wykonanie A. Łapczyński – Sprawozdanie z Wystawy rolniczej i przemysłowej we Lwowie 1877 r., Zeszyt III, Przyrządy naukowe i instrumenta muzyczne. Grupa 29, opisał Jan Nepomucen Franke, nakładem Wydziału Krajowego, Lwów 1879

Fot. Biblioteka Narodowa

zainicjowanego wystawą Muzeum Higienicznego. Nie wiadomo, czy mechanik je przekazał, gdyż obecnie nie ma ich w zbiorach tego Muzeum. W Królestwie Polskim organizowanie wystaw powołano dekretem namiestnika z 1818 r. Pierwsza z nich odbyła się w 1821 r. Ze względu na sytuację polityczną i ekonomiczną nie dotrzymywano założonego odstępu 2 lat między wystawami. Na czterech wystawach zorganizowanych na posesji Banku Polskiego przy ul. Nowogrodzkiej w Warszawie (lata: 1867, 1870, 1874, 1885) wytwórcy przyrządów pomiarowych nie prezentowali się.

Bodźcem do zintensyfikowania dysput i działań na rzecz utworzenia w mieście muzeum przemysłowego była niewielka Wystawa rolniczo-przemysłowa zorganizowana przy placu Krasińskich w Warszawie w 1876 r., w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa formalnie otwartym w 1875 r.. Do roku 1881 – roku otrzymania nowej siedziby – Muzeum Przemysłu i Rolnictwa organizowało wystawy tematyczne, gromadząc przez 10 lat istnienia około 2000 obiektów, w tym pozostawionych przez wystawców.

Wystawy koncentrowały się na popularyzacji osiągnięć przemysłu, rolnictwa, prac kobiet, a na nowinkach naukowych – w mniejszym stopniu. Podobnie jak w innych muzeach organizujących wystawy techniczne gromadzone zbiory ilustrowały współczesny przemysł, rolnictwo i rzemiosło. Gdyby nie całkowite zniszczenie tego Muzeum i jego zbiorów w czasie II wojny światowej, dziś byłaby to spektakularna kolekcja polskiej wytwórczości.

W próbie interpretacji artefaktu nauki jako dziedzictwa kultury materialnej należy uwzględnić również istnienie tego typu przedmiotów w kunstkamerach tworzonych od XVI w. Narzędzia w nich gromadzone nie były obiektami uprawiania nauki. Jako jeden z różnorodnych elementów zbiorów były one – jak inne przedmioty kunstkamery – wyrazem prestiżu właściciela i często dyletanckiej wiedzy naukowej. W procesie przekształcania kunstkamer instrumenty te znalazły swe miejsce w powstających muzeach specjalistycznych. W tym sensie zaliczyć je możemy do dziedzictwa kultury materialnej, wytwórczości na potrzeby użytkowe. Były to bowiem przedmioty w większości odpowiednie do prowadzenia badań czy obliczeń.

By odnieść się do współczesności, jako artefakty nauki winno się postrzegać także dzisiejsze przyrządy – nowoczesną aparaturę badawczą. Mimo że nie dostarcza ona takich wrażeń estetycznych jak wczesne, bogato zdobione przedmioty ze srebra, mosiądzu czy kości słoniowej, jej merytoryczny dobór do kolekcji jest konieczny w celu dokumentowania bardzo szybko rozwijającej się techniki, technologii, metod analitycznych i pomiarowych oraz procedur badawczych. To jedno z zadań stojących przed muzealnikami nauki i techniki.

3. Badania inwentaryzacyjne europejskich zbiorów historycznych przyrządów naukowych po 1945 r.

Po zakończeniu II wojny światowej narodziła się w Europie potrzeba zbadania powojennego stanu zasobów historycznych przyrządów naukowych. Inicjatorem ich skatalogowania był w 1946 r. dyrektor paryskiego Le Palais de la Découverte André Leveillé (1880–1962). Działania praktyczne podjęte zostały jednak później. W 1956 r., w strukturze L’Union internationale d’histoire et de philosophie des sciences et de la technologie (Międzynarodowa Unia Historii i Filozofii Nauki) w Paryżu, przy Sekcji Historii Nauki, została powołana Commission pour l’inventaire mondial des appareils scientifiques d’intérêt historique (Komisja Światowego Inwentarza Zabytkowych Przyrządów Naukowych). Komisja pracowała pod egidą i przy finansowym wsparciu UNESCO. W jej skład, pod przewodnictwem André Leveillé’a, wchodzili najwybitniejsi historycy nauki, techniki i eksperci instrumentarium naukowego: Francis Madison (1901–1993), Maurice Daumas (1910–1984) oraz badacze amerykańscy: I. Bernard Cohen (1914–2003), Derek J. de Solla Price (1922–1983), Silvio A. Bedini (1917–2007). Polskim przedstawicielem w Komisji był Tadeusz Przypkowski (1905–1977), historyk nauki i sztuki, gnomonik, bibliofil i właściciel największej w kraju kolekcji zegarów słonecznych. W trakcie swych posiedzeń Komisja przygotowała

koncepcję planowanych prac. Wydzielono 27 kategorii, w których obszarze katalogowane winny być przyrządy. Były to: matematyka, metrologia, topografia i geodezja (łącznie), geografia, nawigacja, astronomia, meteorologia, gnomonika, chronometria, mechanika, optyka, akustyka, termofizyka, fizyka atomowa, elektryczność i magnetyzm (łącznie), chemia, farmacja, biologia, zoologia, botanika, geologia i geofizyka (łącznie), mineralogia, paleontologia, fizjologia, medycyna, anatomia, chirurgia. Ustalono ujednoliconą formę karty inwentaryzacyjnej przedmiotu, tzw. fiszkę, uzupełnioną fotografią przyrządu.

Jako pierwszy powstał dwutomowy katalog belgijski w formie fiszek, tomy odpowiednio z lat 1959 i 1960 (236 wpisów). Kolejnymi były pięciotomowy inwentarz przyrządów opracowany we Włoszech w 1963 r. (693 wpisy) oraz inwentarz francuski (135 wpisów) wydany rok później. Rosyjski inwentarz, jako jedyny, opublikowany został w formie książki autorstwa Leonida Efimowicza Maistrowa. Zawiera on opisy 1333 przedmiotów, 272 czarno-białe fotografie oraz obszerną bibliografię. Prowadzono również prace nad polskim inwentarzem. Za ich koordynację odpowiadał Zakład Historii Nauki i Techniki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Tadeusz Przypkowski, jako główny wykonawca inwentarza, przygotował w latach 1959–1963 francuskojęzyczną wersję kart inwentaryzacyjnych około stu najcenniejszych według niego przyrządów wraz z fotografiami. Autorami fiszek byli: Tadeusz Przypkowski, dr Stanisław Proń (1892–1971, Muzeum Farmacji Uniwersytetu Jagiellońskiego), Maria Zakrzewska (, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego), Andrzej Janiszek (1905–1998, Główny Urząd Miar i Wag w Warszawie), Jerzy Jasiuk (1937–2016, Muzeum Techniki w Warszawie). Około 1963 r. Przypkowski przekazał karty Komisji Światowego Inwentarza jako wkład Polski. Niedatowany mikrofilm tych kart znajduje się w Dana Research Centre and Library Science Museum w Londynie (sygnatura B.28) i jest przechowywany wraz z kliszami inwentarza czeskiego. Zawiera on fotografie 99 francuskojęzycznych kart inwentarzowych zabytkowych przyrządów i zespołów przyrządów w polskich zasobach. Mikrofilm został wykonany w Pracowni Reprograficznej Ośrodka Dokumentacji i Informacji Naukowej Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, ul. Nowy Świat 72. Należy go datować po 1963 r., ponieważ tą datą opatrzone są niektóre z kart. Do historycznego dziedzictwa naukowego Przypkowski zaliczył zbiorczo trzy zespoły tematyczne przyrządów. Były to: kolekcja urządzeń i wzorców metrologicznych ówczesnego Centralnego Biura Miar w Warszawie, dzisiejszego Głównego Urzędu Miar (GUM), zbiór naczyń i instrumentów farmaceutycznych należących do Muzeum Historii Farmacji w Krakowie (obecnie Muzeum Farmacji Uniwersytetu Jagiellońskiego) oraz rodzinne zbiory gnomoniczne Przypkowskich w Jędrzejowie. Pozostałe obiekty pochodziły głównie ze zbiorów Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego (instrumenty astronomiczne i fizyczne) oraz Muzeum Techniki w Warszawie (instrumenty do badań promieniotwórczości – obecnie znajdujące się w zbiorach Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie).

Światowy korpus historycznych przyrządów nie został opublikowany. Tadeusz Przypkowski po zakończeniu zleconych mu zadań nadal prowadził kwerendy zmierzające do sporządzenia polskiego inwentarza historycznych przyrządów naukowych. Prace jego nie zostały zwieńczone publikacją.

Obecnie, w dobie dostępności mediów elektronicznych, oprócz publikacji ilustrujących dziedzictwo nauki i katalogów zbiorów powstają elektroniczne bazy zawierające informacje o wytwórcach przyrządów, by przytoczyć np. Webster Signature Database Search Form, Scientific Instrument Makers in the Netherlands. Poszczególne muzea nauki tworzą elektroniczne wersje swoich zbiorów, jak np. Museo Galileo we Florencji, History of Science Museum w Oksfordzie czy National Museum of American History Smithsonian Institution w Waszyngtonie. W ten trend wpisuje się również Polska realizacją bazy INVENTARIUM – Historyczne przyrządy naukowe w zbiorach polskich muzeów.

Fot. Rafał Zaczkowski

a. Karta inwentaryzacyjna zegara słonecznego Erazma Habermela, strona recto, 1960. Własność: Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie

Fot. Rafał Zaczkowski

b. Karta inwentaryzacyjna z fotografią zegara słonecznego Erazma Habermela, strona verso, 1960. Własność: Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie

Fot. I.3.1.a–b.CZĘŚĆ II
LEKSYKON HISTORYCZNYCH PRZYRZĄDÓW NAUKOWYCH

Wprowadzenie

Niniejszy leksykon zawiera 97 haseł opisujących przyrządy naukowe. Zostały do niego wybrane te typy instrumentów, które znajdują się w polskich zbiorach muzealnych. Treść ukierunkowano na aspekty historyczne danego przyrządu. Skupiono uwagę na takich danych instrumentu, jak: ogólna zasada działania, data wynalezienia, autor (konstruktor), początkowy okres ewolucji przyrządu. Nie opisywano współczesnych rozwiązań konstrukcyjnych, one bowiem w nowoczesnych wersjach przyrządów nie są na razie obszarem zainteresowań polskich muzeów. Do każdego hasła załączono kilka pozycji literaturowych. Przy niektórych hasłach zamieszczono dawne nazwy przedmiotu lub nazwy, których używano wymiennie.

1. ABAK

Inne nazwy: abacus, liczydło

Przyrząd ułatwiający liczenie, znany w starożytnej Grecji i Rzymie; prekursor liczydła i maszyn liczących. W najprostszej wersji były to rysowane linie, na których układano kamyki odpowiadające danym wartościom liczb. W trwałej formie abacus składał się z nanizanych na pręty elementów ułożonych w określonym systemie liczbowym, różnym dla regionów geograficznych. W Chinach znany jako suanpan, w Japonii jako soroban, w Rosji jako szczoty. W Polsce znany jako liczydło używane jeszcze do połowy XX w. Wykonywanie na nim działań polegało na przemieszczaniu elementów odpowiednio do liczb i do wykonywanego działania.

Literatura:

1. Lütjens J.J., The Abacus – One of the Oldest Calculation Devices, International Meeting of Slide Rule Collectors, 20.07.2003, s. 118–128, http://www.hh.schule.de/metalltechnikdidaktik/museum/abakus/luetjens-abacus.pdf (dostęp: 12.01.2023).

2. Jami C., Abacus (Eastern) R. Bud, D.J. Warner (red.), Instruments of Science. A Historical Encyclopedia, Garland Publishing, New York, London 1998, s. 3–5.

3. Burnett C., Ryan W.F., Abacus (Western) R. Bud, D.J. Warner (red.), Instruments of Science. A Historical Encyclopedia, Garland Publishing, New York, London 1998, s. 5–7.

4. Sienkiewicz P., Od abaku do maszyny ENIAC i Internetu, Warszawska Wyższa Szkoła Informatyki, Warszawa 2009, s. 5–7.

2. AKTYNOMETR

Przyrząd meteorologiczny służący do pomiaru intensywności promieniowania ultrafioletowego i widzialnego, dochodzącego do Ziemi bezpośrednio od Słońca. Jedną z pierwszych konstrukcji był aktynometr skonstruowany w 1825 r. i tak nazwany przez Johna Fredericka Williama Herschela (1792–1871), syna astronoma Fredericka Williama Herschela (1738–1822). Podobnie jak pyrheliometr zaprojektowany około 1837 r. przez profesora fizyki na Sorbonie Claude’a Servaisa Mathiasa Pouilleta (1790–1868), przyrząd opierał się na pomiarze wzrostu i spadku temperatury określonej objętości cieczy eksponowanej przemiennie na promienie słoneczne i utrzymywanej w cieniu.

Fot. II.1. Aktynometr, nr fab. 28476, Louis Pascal Casella, Londyn, XIX w. Własność: Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, nr inw. MUJ-646-I

Fot. Karol Kowalik

Inną wersją aktynometru z II połowy XIX w. był przyrząd skonstruowany według pomysłu Dominique’a Françoisa Jeana Arago (1786–1853), znany jako aktynometr Arago-Davy, składający się z pary termometrów z jasnym i zaczernionym zbiorniczkiem, z których każdy był umieszczony w szklanej kulistej obudowie pozbawionej powietrza. Po wystawieniu na działanie promieni słonecznych czarna bańka osiągała wyższą temperaturę niż jasna, a różnica była wskaźnikiem intensywności promieniowania.

Obok aktynometrów mierzących przede wszystkim promieniowanie bezpośrednie stosowane są bolometry (1878 – Samuel Pierpont Langley, pomiar energii słonecznej w różnych zakresach fal), pyranometry (1886 – Anders Knutsson Ångström, pomiar promieniowania nierozproszonego) i solarymetry (typ pyranometru, pomiar promieniowania całkowitego). Obecnie stosowane są głównie aktynometry bimetaliczne i elektryczne z detektorami podczerwieni.

Literatura:

1. Kidwell P.A., Prelude to Solar Energy: Pouillet, Herschel, Forbes and the Solar Constant, „Annals of Science” 1981, vol. 38, nr 4, s. 457–476.

2. Coulson K.L., Solar and Terrestrial Radiation: Methods and Measurements, Academic Press Inc., New York 1975, s. 11–21.

3. Vincenzi M. De, Fasano G., Monitoring coastal areas: A brief history of measuring instruments for solar radiation L. Bonora, D. Carboni, M. De Vincenzi (red.), Eighth International Symposium „Monitoring of Mediterranean Coastal Areas. Problems and Measurement Techniques”, Livorno (Italy), June 2020, Firenze University Press, Firenze 2020, s. 676–687.

3. ALEMBIK

Inna nazwa (historyczna): przekraplacz

Zob. także: Aparat do destylacji

Jedno z najstarszych naczyń chemicznych znane już w starożytnej Grecji. Służyło do destylacji i otrzymywania tą drogą olejków leczniczych i zapachowych. Alembik składa się z naczynia szklanego, ceramicznego lub metalowego zamkniętego hełmem alembikowym połączonym z odbieralnikiem destylatu. Destylowana ciecz była ogrzewana w naczyniu, a unoszące się pary skraplały się częściowo w hełmie i w chłodzonym przewodzie odprowadzającym do odbieralnika. Do dziś ten prosty zestaw destylacyjny stosowany jest w laboratoriach, a koncepcja odparowywania składników mieszaniny w zależności od ich lotności wykorzystywana jest w wielu procesach badawczych i przemysłowych.

Fot. II.2. Hełm alembikowy szklany, XVIII w. Własność: Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, nr inw. MUJ-1012-X

Fot. Janusz Kozina

Literatura:

1. Rees A., The Cyclopædia; Or, Universal Dictionary of Arts, Sciences, and Literature, vol. I, London 1819, s. 596–597.

2. Eklund J., Incompleat Chymist: Being an Essay on the Eighteenth-Century Chemist in his Laboratory, with a Dictionary of Obsolete Chemical Terms of the Period, Smithsonian Studies in History and Technology, Smithsonian Institution Press, Washington 1975, s. 9, 21, 25.

3. Hill C.R., Chemical Apparatus, Catalogue 1, University of Oxford, Museum of the History of Science, Oxford 1971, s. 16–19.

4. Śniadecki J., Początki chemii dla użycia słuchaczów przy Imperatorskim Uniwersytecie Wileńskim, wydanie trzecie powiększone i poprawne, w Wilnie nakładem i drukiem Józefa Zawadzkiego, w Warszawie w Xięgarni Zawadzkiego i Węckiego, 1816, s. 27–32.

5. Wyka E., Najstarsze naczynia chemiczne w zbiorach Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Opuscula Musealia, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1994, z. 7, s. 70–78.

4. ALIDADA

Inne nazwy: celownica, dioptra

Przyrząd geodezyjny do wyznaczania kątów poziomych i pionowych. Nazwą alidada określa się również ruchomą część instrumentów astronomicznych i geodezyjnych (np. astrolabium, grafometr, teodolit) osadzoną centrycznie na limbusie i poruszającą się wokół osi głównej. Alidada ma kształt listwy zakończonej przeziernikami (lunetkami) lub koła, często ze skalą noniuszową na końcach.

Literatura:

1. Turner G. L’E., Nineteenth-Century Scientific Instruments, Sotheby Publications, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London 1983, s. 259.

2. Alidade, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Alidade (dostęp: 2.12.2022).

3. Szahin A., Miernictwo i równoważenie, nakładem i drukiem T. Glücksberga Księgarza i Typografa Cesarskiego Uniwersytetu, Wilno 1829, s. 26–32.

Fot. II.3. Alidada niwelacyjna, Noel Jean Lerebours, I połowa XIX w. Własność: Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw. MNK IV-IPP-67A

Fot. Archiwum Fotograficzne Muzeum Narodowego w Krakowie

5. ALUDEL

Naczynie alchemiczne, rodzaj kondensora, służące do zbierania produktów sublimacji, czyli bezpośredniego przejścia substancji ze stanu stałego w stan gazowy. Aludel składał się z rur lub kilku naczyń bez dna, które umieszczano jeden na drugim na zbiorniku z substancją poddawaną sublimacji. Zbiornik podgrzewano, a na górnych ściankach chłodnego aludela osadzał się sublimat.

Literatura:

1. Eklund, J., Incompleat Chymist: Being an Essay on the Eighteenth-Century Chemist in his Laboratory, with a Dictionary of Obsolete Chemical Terms of the Period, Smithsonian Studies in History and Technology, Smithsonian Institution Press, Washington 1975, s. 11, 21.

6. ANEMOMETR

Inna nazwa: wiatromierz

Przyrząd do pomiaru prędkości wiatru i płynów. Historycznie najwcześniejsze były dwa typy anemometrów: ciśnieniowe, w których siła wiatru określana była odchyleniem elementu stawiającego opór, i rotacyjne, w których szybkość wiatru mierzono w funkcji prędkości obrotu poruszanego wiatraczka. Anemometr ciśnieniowy opisał około 1450 r. włoski humanista epoki renesansu Leon Battista Alberti (1404–1472). Był to pręt z osadzoną nań płytką, który poruszał się swobodnie wzdłuż łuku ze skalą. Na podobnej zasadzie działał anemometr Roberta Hooke’a (1635–1703) z 1660 r. oraz inne konstruowane w XVII i XVIII w. anemometry ciśnieniowe, w których stosowano różne sposoby mocowania płytki i różne rodzaje przeciwwag. Konstruktorem jednego z pierwszych anemometrów rotacyjnych był Robert Hooke (1672). Zasada działania polegała na zliczaniu obrotów wiatraczka, do przeniesienia których służył mechanizm kół zębatych. W 1775 r. fizyk James Lind (1736–1812) z Edynburga opracował pierwszy anemometr odpowiedni do pomiarów meteorologicznych. Składał się z otwartej napełnionej cieczą U-rurki z bocznym ramieniem ustawionym w kierunku wiatru. Strumień powietrza wpływał do bocznego ramienia rurki, podnosząc poziom cieczy w przeciwległym ramieniu. Miarą siły wiatru była zmiana poziomu cieczy czytana na skali. W 1846 r. astronom i fizyk angielski Thomas Romney Robinson (1792–1882) zastąpił łopatki w kole wiatraczka czaszami. Do dziś stosowane są różne wersje anemometrów czaszowych.

Fot. II.4. Anemometr, Rudolf Fuess, Berlin-Steglitz, ok. 1920. Własność: Muzeum Śląskie w Katowicach, nr inw. MŚK/T/49

Fot. Rafał Wyrwich

Literatura:

1. Lind J., Description and Use of a Portable Wind Gage, „Philosophical Transactions” 1775, vol. 65, s. 353–365.

2. Feldman T.S., Anemometer R. Bud, D.J. Warner (red.), Instruments of Science. A Historical Encyclopedia, Garland Publishing, New York, London 1998, s. 24–26.

3. Anemometer, https://www.saylor.org/site/wp-content/uploads/2011/04/Anemometer.pdf (dostęp: 28.01.2021).PRZYPISY

Projekt badawczy realizowany w ramach konkursu OPUS 13, nr projektu 2017/25/B/HS3/01829, termin realizacji: 18.01.2018–18.01.2023.

M.C. Lourenço, Royal Cabinet of Physics in Portugal and Brazil: An Exploratory Study, „Opuscula Musealia” 2011, t. 19, s. 71–85; D. Felismino, M.C. Lourenço, Les cabinets de physique des rois du Portugal (XVIIIe–XIXe siècles). Organisation, dispersion et collections perdues, The Royal Cabinet of Physics in Portugal. Organization, dispersion and lostcollections, 1600–1900, „Artefact, Techniques, Histoire et Sciences Humaines. Musées éphémères, musées imaginaires, musées perdus” 2016, nr 5; Ingenuity and Art. A colletion of Instruments of the Real Gabinete de Fisica, Coimbra, Lisboa 1997; A.Q. Morton, J.A. Wess, Public & Private Science. The King George III Collection, Oxford University Press, Science Museum, Oxford 1993.

Byli to: Jakób Kronik (prezentował regulator astronomiczny), Karol Gorecki ze Stanisławowa (prezentował przybory szkolne własnego wyrobu), Josef Neuhöfer z Wiednia (prezentował przyrządy optyczne i miernicze), Boscowitz ze Lwowa (prezentował wyroby elektryczne i optyczne zachodnich wytwórców) – Sprawozdanie z Wystawy rolniczej i przemysłowej we Lwowie 1877 r., Zeszyt III, Przyrządy naukowe i instrumenta muzyczne. Grupa 29, opisał Jan Nepomucen Franke, nakładem Wydziału Krajowego, Lwów 1879, s. 16.

E. Wyka, Mechanik Uniwersytetu Jagiellońskiego Władysław Antoni Grodzicki i jego skraplarki gazów, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2021, z. 1, s. 109–134.

M.J. Kowalski, Warszawskie wystawy rolniczo-przemysłowe, Księży Młyn Dom Wydawniczy, Łódź 2021; także: Ekspozycje nowoczesności 1821–1929, Wystawy krajowe i tematyczne na Ziemiach Polskich w latach 1821–1929 roku a doświadczanie procesów moderniczyjnych, Narodowy Program Rozwoju Humanistyki, Instytut Kultury Polskiej, Uniwersytet Warszawski, Projekt realizowany w Instytucie Kultury Polskiej na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego w latach 2013–2016, http://wystawykrajowe.uw.edu.pl/ (dostęp: 25.10.2022).

A.D. Borsuk, Jak? Dlaczego? Po co? Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie (1875–1939). Pierwsze muzeum o charakterze technicznym w Królestwie Polskim, Stowarzyszenie Muzeów Sztuki Inżynieryjnej, http://smsi.com.pl/andrzej-damian-borsuk-jak-dlaczego-po-co-muzeum-przemyslu-i-rolnictwa-w-warszawie-1875-1939-pierwsze-muzeum-o-charakterze-technicznym-w/ (dostęp: 25.10.2022).

R. Anderson, National Inventories of Scientific Instruments and the British Contribution, „Bulletin of the Scientific Instrument Society” 1984, nr 4, s. 9–11.

Oficjalny adres sekretariatu Komisji: Biblioteca Leonardiana, Vinci Firenze, Włochy.

S.J. Schechner, Instrumentation G.M. Montgomery, M.A. Largent (red.), Companion to the History of American Science, Wiley Blackwell, Chichester 2015, s. 412.

E. Rybka, Tadeusz Przypkowski (1905–1977), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1978, R. 23, nr 3–4, s. 759–767; ARP sygn. B. 3636, Autobiografia Tadeusza Przypkowskiego, maszynopis niedatowany; A. Ryszkiewicz, Pamięci Tadeusza Przypkowskiego (1905–1977) Kolekcjonerzy i miłośnicy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981, s. 244–251.

R. Anderson, National Inventories…, s. 9–11.

Krytyczny komentarz Gerarda L’Estrange’a Turnera, wybitnego historyka instrumentarium naukowego, na temat niektórych inwentarzy cytuje Robert Anderson (ibid., s. 9).

L.E. Maistrow, Naucznyje pribory (Научные риборы), Akademia Nauk SSSR, Istitut Istorii Estestvovanija i Techniki, Moskwa 1968.

SML, mikrofilm B.28, the Dana Research Centre and Library Science Museum, Londyn.

Robocze wersje kart i materiały związane z realizacją polskiego projektu są rozproszone. Większość z nich zachowała się zbiorach Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie. Kopie kart znajdują się w spuściźnie prof. Grażyny Rosińskiej w Bibliotece Instytutu Historii Nauki im. Ludwika i Aleksandra Birkenmajerów PAN w Warszawie. Pojedyncze robocze wersje kart przechowywane są w Głównym Urzędzie Miar i Wag w Warszawie. Za pomoc w badaniach i udostępnienie materiałów dziękuję Pani Kai Drąg z Głównego Urzędu Miar, Panu Rafałowi Zaczkowskiemu, wicedyrektorowi Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie, oraz Panu dr. Maciejowi Jasińskiemu z Instytutu Historii Nauki PAN w Warszawie.

Webster Signature Database, http://historydb.adlerplanetarium.org/signatures/ (dostęp: 11.01.2023); Digitaal Wetenschopshistorisch Centrum, DWC, Wetenschappelijke instrumentenmakers in de Nederlanden, Amsterdam, , http://www.dwc.knaw.nl/biografie/scientific-instrument-makers/?lang=en (dostęp: 11.01.2023).

Museo Galileo, Index of Objects, , https://catalogue.museogalileo.it/index/IndexObjectsInAlphabeticalOrder.html (dostęp: 11.01.2023); University of Oxford, History od Science Museum, , https://www.hsm.ox.ac.uk/database (dostęp: 11.01.2023); National Museum of American History, Scientific Insights, . https://americanhistory.si.edu/treasures/scientific-insights (dostęp: 11.01.2023).

Obszerna bibliografia dotycząca historycznego instrumentarium znajduje się m.in.:

– w witrynie internetowej Scientific Instrument Society, scientificinstrumentsociety.org/publications/books/reading-list/;

– w witrynie internetowej Scientific Instruments Commission, scientific-instrument-commission.org/bibliography_files/classified%20bibliography.pdf;

– Old Scientific Instruments, Mikroskop, microscope – ref. books, kuhn-scientificinstruments.de (dostęp: 12.01.2023).