Atlas praktycznej kapilaroskopii w reumatologii - ebook

Violetta Opoka-Winiarska – doktor habilitowany nauk medycznych, specjalista w dziedzinie pediatrii, reumatologii i immunologii klinicznej. Adiunkt w Klinice Chorób Płuc i Reumatologii Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie, od 2018 roku Przewodnicząca Sekcji Badań Obrazowych Polskiego Towarzystwa Reumatologicznego (PTR), organizator kursów kapilaroskopii PTR, Wiceprzewodnicząca Sekcji Wieku Rozwojowego PTR. Posiada umiejętności w zakresie kapilaroskopii potwierdzone certyfikatami kursów organizowanych przez EULAR (European League Against Rheumatism). Wieloletni członek europejskich organizacji: PRES (Paediatric Rheumatology European Society) oraz PRINTO (Paediatric Rheumatology International Trials Organisation). Autor doniesień opartych na badaniach kapilaroskopowych przedstawianych na konferencjach w Polsce oraz kongresach EULAR i PRES oraz rozprawy habilitacyjnej pt. „Biomarkery wczesnego procesu miażdżycowego i kapilaroskopowa ocena mikrokrążenia u dzieci chorych na młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów” (Wydawnictwo UM w Lublinie, 2013). Członek grupy badawczej działającej w ramach EULAR – EULAR study group on Microcirculation in Rheumatic Diseases.

Sławomir Jeka – profesor, doktor habilitowany nauk medycznych, specjalista w zakresie medycyny rodzinnej, chorób wewnętrznych i reumatologii. Kierownik Katedry i Kliniki Reumatologii i Układowych Chorób Tkanki Łącznej Szpitala Uniwersyteckiego nr 2 im. dr. Jana Biziela w Bydgoszczy, pracownik naukowy Collegium Medicum Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wiceprezes i Prezes Sekcji Badań Obrazowych Polskiego Towarzystwa Reumatologicznego (PTR), Vice-Prezes i Prezes Kujawsko-Pomorskiego Oddziału PTR, wieloletni członek Zarządu Głównego PTR, były wieloletni konsultant wojewódzki w dziedzinie reumatologii województwa kujawsko-pomorskiego. Posiada umiejętności w zakresie kapilaroskopii potwierdzone certyfikatami kursów organizowanych przez EULAR (European League Against Rheumatism) oraz Certyfikat i Akredytację USG wydane przez Polskie Towarzystwo Ultrasonografii. Autor licznych krajowych oraz zagranicznych doniesień i publikacji naukowych. Pomysłodawca i inicjator kursów USG, kapilaroskopii i rezonansu magnetycznego organizowanych przez PTR w całej Polsce. Twórca i organizator pierwszego w kraju Programu Wykrywania Wczesnego Zapalenia Stawów. Organizator cyklicznych Konferencji Leczenia Biologicznego Chorób Reumatycznych w Polsce oraz Krajowej Konferencji Diagnostyki Obrazowej Chorób Reumatycznych i Monitorowania Leczenia Biologicznego.Dr hab. in medical sciences Violetta Opoka-Winiarska – specialist in the field of paediatrics and rheumatology and clinical immunology. Assistant Professor at the Department of Pulmonary Diseases and Paediatric Rheumatology of the Medical University in Lublin, Chairwoman of the Imaging Examination Section of the Polish Society of Rheumatology (PTR) since 2018, organiser of PTR capillaroscopy courses, Vice-Chairwoman of the Developmental Age Section of PTR. Has skills in the field of capillaroscopy confirmed by certificates obtained for the completion of courses organised by EULAR. Long-standing member of European organisations: PRES (Paediatric Rheumatology European Society) and PRINTO (Paediatric Rheumatology International Trials Organisation). Author of reports based on capillaroscopic examinations presented at conferences in Poland and at EULAR and PRES congresses; author of a postdoctoral dissertation entitled “Biomarkers of early atherosclerotic process and capillaroscopic assessment of microcirculation in children with juvenile idiopathic arthritis” (Publishing House of MUL, 2013). Member of an EULAR study group on Microcirculation in Rheumatic Diseases.

Prof. Sławomir Jeka, MD, PhD – specialist in family medicine, internal medicine and rheumatology. Head of the Department and Clinic of Rheumatology and Systemic Connective Tissue Diseases at Dr Jan Biziel University Hospital No. 2 in Bydgoszcz, academic employee at the Collegium Medicum of the Nicolaus Copernicus University in Toruń, Vice-President and President of the Imaging Examination Section of the Polish Society of Rheumatology (PTR), Vice-President and President of the Kuyavian-Pomeranian Branch of PTR, long-standing member of the Main Board of PTR, former long-standing voivodeship consultant in the field of rheumatology for the Kuyavian-Pomeranian Voivodeship. Has skills in the field of capillaroscopy confirmed by certificates obtained for the completion of courses organised by EULAR (European League Against Rheumatism) and a Ultrasound Certificate and Accreditation issued by the Polish Ultrasound Society. Author of numerous national and international reports and scientific papers. Originator and initiator of Ultrasound, capillaroscopy and magnetic resonance courses organised by PTR across Poland. Founder and organiser of the first national Programme for Early Detection of Arthritis. Organiser of cyclic Conferences on Biological Treatment of Rheumatic Diseases in Poland and National Conference on Imaging Diagnostics of Rheumatic Diseases and Biological Treatment Monitoring.Autorzy
Authors

Lek. Magdalena Banaszek-Mućka
Klinika Reumatologii i Układowych Chorób Tkanki Łącznej, Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr. Jana Biziela w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Dr n. med. Marta Dura
Zakład Radiologii i Diagnostyki Obrazowej, Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr. Jana Biziela w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Prof. dr hab. n. med. Sławomir Jeka
Klinika Reumatologii i Układowych Chorób Tkanki Łącznej, Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr. Jana Biziela w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Lek. Agnieszka Kęsiak
Klinika Reumatologii i Układowych Chorób Tkanki Łącznej, Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr. Jana Biziela w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Dr n. med. Jacek Kita
Klinika Rehabilitacji, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

Prof. dr hab. n. med. Otylia Kowal-Bielecka
Klinika Reumatologii i Chorób Wewnętrznych, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

Prof. dr hab. n. med. Eugeniusz Józef Kucharz
Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych i Reumatologii, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Prof. dr hab. n. med. Anna Kuryliszyn-Moskal
Klinika Rehabilitacji, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

Dr n. med. Ewa Morgiel
Katedra i Klinika Reumatologii i Chorób Wewnętrznych, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

Dr hab. n. med. Violetta Opoka-Winiarska
Klinika Chorób Płuc i Reumatologii Dziecięcej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Dr hab. n. med. Ewa Wielosz
Katedra i Klinika Reumatologii i Układowych Chorób Tkanki Łącznej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Dr n. o zdr. Paweł Żuchowski
Klinika Reumatologii i Układowych Chorób Tkanki Łącznej, Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr. Jana Biziela w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w ToruniuPRZEDMOWA

Pisanie książki może być wyzwaniem, zadaniem i źródłem przyjemności, ale prawdziwej satysfakcji doznają jej twórcy dopiero wtedy, gdy książka zaczyna „żyć własnym życiem”, czyli znajduje oddźwięk wśród Czytelników. Dlatego tak cenna jest reakcja odbiorców książki, do których jest ona skierowana. Pierwsze wydanie Atlasu praktycznej kapilaroskopii w reumatologii pod redakcją Sławomira Jeki i Violetty Opoki-Winiarskiej (Polskie Towarzystwo Reumatologiczne, Warszawa 2017) rozeszło się niezwykle szybko. Do autorów i wydawcy stale docierały prośby o możliwość nabycia kolejnych egzemplarzy, kierowano również do nich uwagi i komentarze, które analizowaliśmy uważnie i za które gorąco dziękujemy.

Wszystko to stało się bodźcem do opracowania drugiego, uaktualnionego i poszerzonego wydania. Atlas przeznaczony dla lekarzy zajmujących się kapilaroskopią, jest zarówno monografią, jak i podręcznikiem pomocnym w nauce, ale także książką, którą ma się „pod ręką”, aby zweryfikować obserwacje dokonane w praktyce klinicznej.

Zasadniczym elementem postępowania lekarskiego są dążenia do ustalenia rozpoznania. Poprzedza ono działania terapeutyczne, z wyjątkiem doraźnego postępowania objawowego z przyczyn nagłych. Postępowanie diagnostyczne opiera się na gromadzeniu i analizie informacji o chorym i chorobie uzyskanych od pacjenta oraz jego otoczenia, zebranych podczas badania fizykalnego i zawartych w wynikach badań pracownianych. Badania pracowniane są w części przedłużeniem oraz wyostrzeniem obserwacji lekarza, dają wgląd w budowę i stan czynnościowy obszarów ciała ludzkiego całkowicie lub częściowo niedostępnych badaniu fizykalnemu. Współcześnie są istotną i niezastąpioną częścią medycyny klinicznej.

Wyodrębnienie się medycyny wewnętrznej jako samodzielnej specjalności lekarskiej wynikało z jednej strony z oddzielenia się specjalności zabiegowych, rozwijających się dzięki postępom anestezjologii, aseptyki i antyseptyki, a z drugiej strony z odkrycia metod pośredniego badania narządów wewnętrznych, a nieco później – wprowadzeniu do praktyki klinicznej rozlicznych metod biochemicznych, fizycznych i obrazowych. Dzięki nowym metodom badania oraz możliwości korelacji uzyskanych wyników z obserwacjami patologicznymi interna, a następnie specjalizacje szczegółowe z niej wyodrębnione stały się dyscyplinami lekarskimi opartymi na gruntownej analizie patofizjologicznej zjawisk chorobowych i holistycznym spojrzeniu na człowieka chorego. Podobny rozwój przechodziła pediatria, kształtując się jako specjalność zajmująca się dziećmi.

W procesie stawiania diagnozy, mając pełniejszy wgląd w stan chorego, lekarz dokonuje wieloczynnikowej, dynamicznej analizy znacznej liczby danych uzyskanych z wywiadu, badania fizykalnego oraz wyników stale zwiększającej się liczby badań pracownianych. Prowadzona obserwacja i ponawiane badania sprawiają, że analiza ta ma charakter dynamiczny i prowadzi do porównania stanu pacjenta z „podręcznikowym” opisem modelu określonej choroby. To stanowi właściwy proces ustalania rozpoznania, a stopień przybliżenia decyduje o trafności postawionej diagnozy.

Badania wychodzące poza zwykłą obserwację lekarską rozpoczęły się na przełomie XVIII i XIX wieku wprowadzeniem do praktyki klinicznej opukiwania i osłuchiwania. Początków badań pracownianych można się doszukiwać w stosowanej od dawna uroskopii, czyli oglądaniu moczu, i obserwacji krwi wynaczynionej podczas krwioupustów. U chorych z zapaleniem zauważono inne rozwarstwianie się surowicy od skrzepu i tworzenie się tzw. crusta inflammatoria. Obserwacja ta doprowadziła do opracowania przyrządu mierzącego to zjawisko, powszechnie znanego jako odczyn opadania krwinek czerwonych lub inaczej – odczyn Biernackiego. Wiek XX to intensywny rozwój badań obrazowych, zapoczątkowanych odkryciem promieni Roentgena i ich szerokim zastosowaniem w medycynie, oraz badań elektrofizjologicznych, biochemicznych, immunologicznych, histopatologicznych i mikrobiologicznych, a ostatnio genetycznych, a także prac dotyczących epigenetyki i proteomiki. Trzeba pamiętać o znaczeniu rozwoju technologii, która dostarczyła istotne możliwości poznawcze uwarunkowane przede wszystkim przetwarzaniem ogromnej liczby danych, poszerzając tym samym zdolność precyzyjnego obrazowania, również czynnościowego, struktur tworzących ciało ludzkie.

Kapilaroskopia jest metodą zarówno starą, jak i nową, która zajmuje szczególne miejsce wśród badań obrazowych. Jej początki sięgają odkrycia mikroskopu, ale zastosowanie praktyczne nastąpiło dopiero w ciągu ostatnich dekad. Termin „kapilaroskopia” jest zbitką (blend word) słowa capillara (naczynie włosowate, od łacińskiego capillaris – dotyczący włosów) i pochodzącego z języka greckiego słowa: σκοπῶν (skopion), od słowa – σκοπεῖν (skopein), czyli patrzeć na lub badać.

Początki kapilaroskopii sięgają odkrycia Antonie van Leeuwenhoeka (1632–1723), który był holenderskim handlarzem i przyrodnikiem, ale pracę rozpoczął jako bławatnik w swoim rodzinnym mieście Delft. Ten zapomniany już dzisiaj zawód oznacza handlarza chust, szali i innych elementów konfekcji kobiecej. Miasto Delft słynie z wyrobu fajansu (tzw. delftów), a obróbka ceramiki i szkła mogła zwrócić uwagę młodego bławatnika na szlifowanie soczewek. Po zbudowaniu pierwszego mikroskopu zobaczył on nieznaną wcześniej składową otaczającej rzeczywistości – świat odmienny od widzianego nieuzbrojonym okiem. Swoje obserwacje opisał w licznych listach wysyłanych do Royal Society w Londynie, przerysowując spod mikroskopu budowę roślin i zwierząt (m.in. odkrywając strukturę komórkową przyrody żywej), a także krwinki czerwone, plemniki oraz wiele rodzajów drobnoustrojów, zwanych przez niego animalculesami. Prowadził obserwacje przyżyciowe, a do oglądania pod mikroskopem przepływu krwi w ogonie węgorza stworzył urządzenie o nazwie aalijker (eel viewer).

Najwcześniejsze obserwacje kapilaroskopowe, o historii których pisze Sławomir Jeka w pierwszym rozdziale Atlasu praktycznej kapilaroskopii w reumatologii, powstały już za życia Antonie van Leeuwenhoeka w 1663 roku, lecz były dziełem Johana Christophorusa Kolhausa. Obserwowano naczynia włosowate w różnych miejscach organizmu, przykładowo w spojówkach, wargach, okolicach stawu skokowego. Później Giovanni Rasori (1766–1873) opisał naczynia krwionośne obserwowane za pomocą szkła powiększającego u chorych na zapalenie spojówek i wykrył tam sploty naczyń włosowatych. Jako pierwszy zwrócił uwagę na związek zmian w mikrokrążeniu i zapalenia. Francuski lekarz, Auguste Gabriel Maurice Raynaud (1834–1881), opisał w 1862 roku zjawisko, znane jako zespół Raynauda.

Blisko pół wieku później – w 1901 roku – Jonathan Hutchinson (1828–1913), angielski okulista, dermatolog i anatomopatolog, zastosował badanie kapilaroskopowe do odróżnienia pierwotnego i wtórego objawu Raynauda. W tym czasie wprowadzono olejek do wykonywania badania, co znacznie poprawiło jakość uzyskiwanego obrazu (1911 rok – Lombard) oraz udoskonalono sprzęt optyczny (1916 rok – Weiss). W lipcu 1925 roku ukazała się praca George’a E. Browna i Paula A. O’Leary – lekarzy amerykańskich z Mayo Clinic w Rochester, Minnesota – opisująca nieprawidłowy układ naczyń obserwowany kapilaroskopowo u chorych na twardzinę układową.FOREWORD

Writing a book can be a challenge, a task and a source of pleasure, but its creators enjoy true satisfaction only when the book takes on a life of its own; that is when it has a chance to resonate with the Readers. That is the reason why the reaction of the book’s target audience is so important. The first edition of The Atlas of Practical Capillaroscopy in Rheumatology edited by Sławomir Jeka and Violetta Opoka-Winiarska (Polskie Towarzystwo Reumatologiczne , Warsaw 2017) sold out extremely quickly. Both the authors and the publisher constantly received requests for new copies as well as remarks and comments, which we carefully analyzed and for which we are very thankful. All this became a stimulus to work on the second, updated and extended edition. This Atlas is intended for doctors specializing in capillaroscopy. It is both a monograph and a handbook which is a useful learning aid, but also a book to keep at hand to verify observations made in clinical practice.

Diagnostic activities are a fundamental element of medical practice. This precedens the therapeutic process, with the exception of emergency symptomatic management. The diagnostic process involves the gathering and analysis of information about the patient and the disease obtained from the individual and people around him or her, collected during physical examination and sourced from laboratory test results. To a degree, laboratory tests are an extension and refinement of the doctor’s observations; they provide insights into the structure and function of those parts of the human body which are completely or partially inaccessible through physical examination. Currently, they are a critical and irreplaceable part of clinical medicine.

The rise of internal medicine as a standalone medical specialty was, on the one hand, the result of the separation of surgical specialties, which were evolving thanks to advances in anaesthesiology, aseptics and antiseptics, and on the other, stemmed from the discovery of methods for direct examination of internal organs and, a little later, the introduction of various biochemical, physical and imaging methods into clinical practice. Thanks to new examination methods and the possibility of correlating their results with pathological observations, internal medicine and, later, the subspecialties that evolved from it, transformed into medical disciplines based on thorough pathophysiological analysis of disease processes and a holistic view of the patient (Kucharz 2003, 2006). Paediatrics followed a similar route, evolving as a specialty concerned with children. In the diagnostic process, thanks to more thorough insights into the patient’s condition, the doctor performs a multifactorial, dynamic analysis of a large set of data obtained from medical history, physical examination and an ever-growing number of laboratory tests. Continued observation and follow-up tests give this analysis a dynamic nature. It involves comparing the patient’s condition with the ‘textbook’ description of a specific disease model. This is the proper diagnostic process, and the level of approximation translates into the accuracy of the diagnosis (Kucharz et al. 2006).

Examinations going beyond simple medical observation were first used at the turn of the eighteenth and nineteenth centuries, with the introduction of percussion and auscultation into clinical practice. It could be argued that the first laboratory test was the long-used uroscopy, i.e. visual inspection of urine and blood extravasated during bloodlettings. In patients with inflammation, serum and clot separated in a different manner, and the formation of what are known as crusta inflammatoria was observed (Kucharz 1975, 1997). This finding led to the development of a tool to measure this phenomenon, commonly known as the erythrocyte sedimentation rate (Kucharz 1987, 1988). The twentieth century witnessed dramatic progress in imaging techniques, which began with the discovery of x-rays and their wide use in medicine. Similar progress was seen in electrophysiological, biochemical, immunological, histopathological, microbiological and, more recently, genetic tests, as well as in the fields of epigenetics and proteomics. The importance of technological progress, which has been associated with the tremendous expansion of our research potential, should not be forgotten. This stems, above all, from the processing of immense data sets, which has enhanced our ability for precise imaging (also functional) of the structures that make up the human body.

Capillaroscopy is both a new and an old method, which holds a special place among imaging techniques. Its beginnings date back to the invention of the microscope, but its practical use has developed only in recent decades. The term capillaroscopy is a blend word of the word capillary (from Latin capillaris – relating to hair) and the Greek-derived word σκοπῶν (skopion) from the word σκοπεῖν (skopein), which means ‘to look’ or ‘to examine’. The beginnings of capillaroscopy date back to a discovery made by Antonie van Leeuwenhoek (1632–1723). He was a Dutch tradesman and naturalist, but his first profession was that of a mercer in his home town of Delft. This now forgotten profession meant a person who sold shawls, scarves and other articles of women’s clothing. Delft is famous for the production of earthenware (called delftware), and the processing of ceramics and glass could be what sparked the young mercer’s interest in lens polishing. Having built the original microscope, he was the first person in the world to see a previously unknown component of reality – a world tremendously different from one seen with the naked eye. He described his findings in letters to the Royal Society of London, drawing reproductions of microscopic images of plant and animal structures (that is how he discovered, for instance, the cellular structure of living nature) as well as of red blood cells, sperm and many types of micro-organisms, which he called animalcules. He performed intravital observations and created a device called an aalijker (eel viewer) to observe the flow of blood in an eel’s tail under a microscope. The first capillaroscopic observations in history, described by Sławomir Jeka in the initial chapter of The Atlas of Practical Capillaroscopy in Rheumatology, were already made in the times of Antonie van Leeuvenhoek, in 1663, but it was Johan Christophorus Kolhaus who performed them. Capillaries in different parts of the body were observed, for instance in the conjunctivae, lips and ankle joint area. Later on, Giovanni Rasori (1766–1873) described blood vessels examined through a magnifying glass in patients with conjunctivitis, where he discovered plexuses of capillaries. He was the first to notice the relationship between microvascular changes and inflammation. In 1862, the French doctor Auguste Gabriel Maurice Raynaud (1834–1881) described what we now know as Raynaud’s phenomenon. Almost half a century later, in 1901, Jonathan Hutchinson (1828–1913), an English ophthalmologist, dermatologist and pathologist, used capillaroscopy to differentiate primary and secondary Raynaud’s phenomenon (Hutchinson 1901). Meanwhile, the use of oil was introduced into the procedure, which greatly increased image quality (1911, Lombard), and the optical equipment was improved (1916, Weiss) (Roldána et al. 2016). In July 1925, a work by George E. Brown and Paul A. O’Leary was published. The authors were American doctors from the Mayo Clinic in Rochester, Minnesota, and their article described abnormal vasculature observed through capillaroscopy in patients with systemic sclerosis. Despite new reports pointing to the medical implications of such findings that emerged in further years, it was not until recent decades that the clinical utility of this method for examining microcirculation was noted. In 1973, Hildegard R. Maricq and E. Carwile LeRoy from the Microvascular Laboratory Medical University of South Carolina systematically described different capillaroscopic images obtained from patients with systemic sclerosis. A few years later, fluorescent capillaroscopy was introduced by Alfred Bollinger of Zürich, while Maurizio Cutolo, the director of the Academic Unit of Clinical Rheumatology and Postgraduate School of Rheumatology, University of Genova, and his co-workers (Alberto Sulli and Vanessa Smith) described the progression stages of capillaroscopic changes in patients with systemic sclerosis.