Atomowa broń Putina - ebook

WSTĘP

Wstęp

Histo­ria wyko­rzy­sta­nia broni rakie­to­wej w dzia­ła­niach bojo­wych liczy sobie kil­ka­set lat. Współ­cze­śni bada­cze zgod­nie pod­kre­ślają, że pod­wa­liny nowo­cze­snej tech­no­lo­gii rakie­to­wej powstały w Pań­stwie Środka. Chiń­czycy w poszu­ki­wa­niu elik­siru mło­do­ści mie­sza­jąc siarkę, węgiel drzewny oraz sale­trę zamiast pana­ceum opóź­nia­ją­cego pro­ces sta­rze­nia wyna­leźli proch, mie­sza­ninę wybu­chową wyko­rzy­sty­waną do pro­duk­cji zarówno fajer­wer­ków, jak i skła­do­wej nowych broni. Pierw­sze opisy autor­stwa Jiao Yu doty­czące sku­tecz­no­ści chiń­skich ogni­stych strzał oraz ogni­stych włóczni sto­so­wa­nych już w 904 roku w trak­cie oblę­że­nia Nan­czangu¹ powstały w 1345 roku.

Do Europy tech­no­lo­gia rakie­towa dotarła wraz armią Czyn­gis-chana oraz jego trze­ciego syna Uge­deja. Po raz pierw­szy chiń­ski wyna­la­zek opi­sał Anglik Roger Bacon w 1249 roku, jed­nakże w celach woj­sko­wych w Euro­pie broń rakie­tową zaczęto wyko­rzy­sty­wać dopiero pod koniec XIV wieku. W 1379 roku w bitwie w rejo­nie La Chiozza na tery­to­rium dzi­siej­szych Włoch zasto­so­wano śro­dek walki, pro­to­pla­stę euro­pej­skiej rakiety, którą nazwano roc­chetta. Na prze­ło­mie XVI i XVII wieku roz­wi­ja­jąc wło­ską roc­chettę opra­co­wano bar­dziej zło­żone kon­struk­cje oraz recep­tury mie­szanki mio­ta­ją­cej. W 1556 roku pod­dany króla Fer­dy­nanda I, wie­deń­czyk Con­rad Rudolf Haas, spo­rzą­dził opis i szkice współ­cze­snych wie­lo­stop­nio­wych rakiet bali­stycz­nych oraz jako pierw­szy pod­jął próbę wyja­śnie­nia teo­rii lotu rakiety wie­lo­stop­nio­wej, zasad spo­rzą­dza­nia mie­sza­nin paliw płyn­nych oraz dzia­ła­nia uste­rze­nia rakiety. Naj­star­sze zapisy mówiące o wyko­rzy­sta­niu rakiet na tery­to­rium Rosji doty­czą prze­biegu bitwy w rejo­nie Bieł­go­rodu (1516 roku), w wyniku któ­rej książę Boh­dan Rużyń­ski poko­nał woj­ska chana krym­skiego, oraz zda­rzeń odno­to­wa­nych w 1675 roku w rejo­nie Ustiugu. W 1650 roku pol­ski inży­nier woj­skowy oraz teo­re­tyk arty­le­rii, Kazi­mierz Sie­mie­no­wicz herbu Ostoja, w opu­bli­ko­wa­nej w Amster­da­mie roz­pra­wie _Artis magnae artil­le­riae pars prima_ („Wiel­kiej sztuki arty­le­rii część pierw­sza”) zawarł opis tech­no­lo­gii pro­duk­cji wie­lo­stop­nio­wych rakiet oraz zasad ich uży­cia w ramach, jak sam to okre­ślił, _bate­rii rakiet_. W 1668 roku w Niem­czech Johann Schmi­dlap prze­pro­wa­dził pierw­sze doświad­czalne testy star­towe z wiel­kimi jak na owe czasy plat­for­mami, któ­rych masa star­towa wahała się w gra­ni­cach od 22,6 do 54,4 kg.

Pod koniec XVIII wieku odno­to­wano wzrost zain­te­re­so­wa­nia moż­li­wo­ścią zasto­so­wa­nia broni rakie­to­wej do celów mili­tar­nych. Powsta­nie pierw­szych armii maso­wych, które prze­ło­żyło się na zmiany w tak­tyce dzia­ła­nia dużych for­ma­cji woj­sko­wych, zin­ten­sy­fi­ko­wało poszu­ki­wa­nia nowych roz­wią­zań w zakre­sie sto­so­wa­nia inno­wa­cyj­nych środ­ków walki. W Rosji cara Pio­tra I gwał­tow­nym zmia­nom cywi­li­za­cyj­nym na prze­ło­mie XVII i XVIII wieku towa­rzy­szył wzrost zain­te­re­so­wa­nia roz­wo­jem tech­no­lo­gii rakie­to­wej. W car­skiej armii poja­wiły się pierw­sze rakiety sygna­łowe, które z powo­dze­niem wyko­rzy­sty­wano w trak­cie wojny pół­noc­nej (1700–1721). Epoka wojen napo­le­oń­skich w Euro­pie otwo­rzyła kolejny roz­dział w histo­rii roz­woju tech­no­lo­gii rakie­to­wej. 8 paź­dzier­nika 1806 roku rakiety zapa­la­jące kon­struk­cji puł­kow­nika Wil­liama Con­greve’a z powo­dze­niem wyko­rzy­stano w rejo­nie Boulo­gne, a następ­nie Kopen­hagi (w 1807 roku pod­czas oblę­że­nia tego mia­sta bry­tyj­skie okręty wystrze­liły ok. 40 000 rakiet zapa­la­ją­cych) oraz Gdań­ska (sier­pień 1813 roku). W 1813 roku dwie bry­tyj­skie kom­pa­nie rakie­towe brały udział w bitwie pod Lip­skiem. W latach 1812–1814 rakiety Wil­liama Con­greve’a wyko­rzy­stano do ostrzału fortu McHenry w rejo­nie Bal­ti­more. Pierw­sze pro­jekty rosyj­skich rakiet bojo­wych poja­wiły się w 1810 roku. W latach 1814–1817 Iwan Kar­ta­ma­zow prze­te­sto­wał pierw­sze rosyj­skie rakiety zapa­la­jące oraz burzące kali­bru 2,5 oraz 3,6 cala, któ­rych zasięg nie prze­kra­czał odpo­wied­nio 1,5 i 3 km. Jed­no­cze­śnie w 1814 roku do uzbro­je­nia armii Repu­bliki Fran­cu­skiej przy­jęto serię rakiet pro­cho­wych o masie star­to­wej od 3,3 do 18,8 kg prze­no­szą­cych całą gamę gło­wic bojo­wych z zapa­la­jącą, burzącą oraz odłam­kową włącz­nie. W latach 1804–1813 w armii bry­tyj­skiej poja­wiły się rakiety pro­chowe o masie star­to­wej 10 oraz 14,5 kg i zasięgu lotu odpo­wied­nio 3100 oraz 2700 m.

W 1815 roku w car­skiej Rosji kon­stru­owa­niem rakiet pro­cho­wych zaj­mo­wał się gene­rał porucz­nik arty­le­rii Alek­sandr D. Zasadko, który rezul­taty swo­ich prac zgro­ma­dził w opu­bli­ko­wa­nej w 1817 roku roz­pra­wie _O dzia­ła­niu rakiet zapa­la­ją­cych oraz ryko­sze­tu­ją­cych_ trak­tu­ją­cej o pro­duk­cji i zasa­dach bojo­wego wyko­rzy­sta­nia broni rakie­to­wej. Trzy lata po opu­bli­ko­wa­niu pracy Alek­san­dra Zasadko, w 1820 roku, w Rosji powstała pierw­sza manu­fak­tura, w któ­rej pro­du­ko­wano przy­jęte do uzbro­je­nia car­skiej armii rakiety burzące i zapa­la­jące wraz z wyrzut­niami. Z ini­cja­tywy Alek­san­dra Zasadko 1 kwiet­nia 1827 roku w Rosji sfor­mo­wano pierw­szą kom­pa­nię rakie­tową. Debiut rosyj­skiej broni rakie­to­wej w warun­kach bojo­wych nastą­pił w sierp­niu 1827 roku na Zakau­ka­ziu pod­czas walk w rejo­nie miej­sco­wo­ści Osza­kan oraz Ała­giez. Rok póź­niej, w 1828 roku, a potem w 1829 roku rosyj­ska broń rakie­towa zna­la­zła zasto­so­wa­nie w trak­cie wojny z Tur­cją.

W dru­giej poło­wie XIX wieku wzro­stowi masy star­to­wej poci­sków rakie­to­wych towa­rzy­szyła ewo­lu­cja tech­no­lo­gii oraz mate­ria­łów, z któ­rych wytwa­rzano pierw­sze rakiety. O moż­li­wo­ściach i kie­run­kach roz­woju rosyj­skiej broni rakie­to­wej decy­do­wali przed­sta­wi­ciele car­skiej szkoły arty­le­rii (obec­nie Michaj­łow­ska Aka­de­mia Wojsk Rakie­to­wych i Arty­le­rii w St. Peters­burgu), w tym gene­rał porucz­nik Kon­stan­tin I. Kon­stan­tinow. Skon­stru­owane w latach 1846–1847 na Woł­ko­wym Polu (St. Peters­burg) waha­dło bali­styczne Kon­stan­tinowa wyko­rzy­stano do, jak na ówcze­sne moż­li­wo­ści, pre­cy­zyj­nego pomiaru siły ciągu sil­ni­ków pro­cho­wych. Obok teo­rii Kon­stan­tinow zaj­mo­wał się kon­stru­owa­niem rakiet pro­cho­wych o kali­brze 2,5 oraz 4 cala i zasięgu 2,3–5,3 km. Ponadto Kon­stan­tinow pierw­szy wyka­zał potrzebę sfor­mo­wa­nia w car­skiej armii wojsk rakie­to­wych jako samo­dziel­nego rodzaju wojsk.

Gwał­towny roz­wój arty­le­rii lufo­wej oraz przy­ję­cie do uzbro­je­nia środ­ków ognio­wych z lufami bruz­do­wa­nymi o zwięk­szo­nej dono­śno­ści i pre­cy­zji pro­wa­dzo­nego ognia przy­czy­niły się do regresu w dzie­dzi­nie roz­woju arty­le­rii rakie­to­wej. Pomimo chwi­lo­wej prze­gra­nej w wyścigu o pry­mat na polu walki w pierw­szej deka­dzie XX wieku tech­no­lo­gia rakie­towa zna­la­zła zasto­so­wa­nie w ramach kon­stru­owa­nia apa­ra­tów lata­ją­cych. W 1908 roku inży­nier N.W. Gie­ra­si­mow zbu­do­wał i prze­te­sto­wał pierw­szą rakietę wypo­sa­żoną w żyro­sko­powy układ sta­bi­li­za­cji prze­zna­czoną do zwal­cza­nia celów naziem­nych oraz powietrz­nych. W 1918 roku opu­bli­ko­wano nie­ukoń­czony pro­jekt rakiety kosmicz­nej dys­po­nu­ją­cej rucho­mym wek­to­rem ciągu kon­struk­cji Niko­łaja I. Kibal­czyca, któ­rego za udział w zama­chu na cara Alek­san­dra II stra­cono w kwiet­niu 1881 roku. W latach dwu­dzie­stych XX wieku pio­nie­rzy astro­nau­tyki i tech­no­lo­gii rakie­to­wej, w tym Kon­stanty E. Cioł­kow­ski, Iwan W. Meszer­ski, Niko­łaj E. Żukow­ski, Sier­giej S. Nie­żda­now­ski oraz Fri­drich A. Can­der, stwo­rzyli teo­re­tyczne pod­wa­liny dla dal­szego roz­woju kosmo­nau­tyki. Nato­miast bez udziału Niko­łaja I. Ticho­mi­rowa oraz Wła­di­mira A. Artiem­jewa nie powsta­łyby kon­struk­cje decy­du­jące o prze­biegu bitew toczo­nych w ramach kolej­nej wojny świa­to­wej.

Pod­wa­liny współ­cze­snej rosyj­skiej tech­no­lo­gii rakie­to­wej zbu­do­wano w latach poprze­dza­ją­cych II wojnę świa­tową. Na pod­sta­wie wysto­so­wa­nego 3 maja 1919 roku wnio­sku Ticho­mi­rowa w 1921 roku w Moskwie utwo­rzono Labo­ra­to­rium Gazo-Dyna­miczne (LGD). W 1924 roku LGD prze­nie­siono do Lenin­gradu, a do prac z ramie­nia Michaj­łow­skiej Aka­de­mii Arty­le­rii dołą­czył Artiem­jew. Na prze­ło­mie lat dwu­dzie­stych i trzy­dzie­stych XX wieku prace nad rakie­tami kon­ty­nu­owano w LGD w Lenin­gra­dzie oraz Gru­pie Badaw­czej Napę­dów Rakie­to­wych (GBNR) w Moskwie. W kwiet­niu 1929 roku sta­no­wi­sko dyrek­tora LGD objął inży­nier Pie­tro­paw­łow­ski, który odcho­dząc od pro­jektu Artiem­jewa rakiet wystrze­li­wa­nych z moź­dzie­rzy sku­pił się kon­stru­owa­niu lek­kich per­fo­ro­wa­nych, cien­ko­ścien­nych wyrzutni ruro­wych. Latem 1933 roku w ZSRR zbu­do­wano pierw­szą rakietę z sil­ni­kiem na paliwo cie­kłe. Jed­no­cze­śnie 17 sierp­nia 1933 roku prze­pro­wa­dzono test star­towy rakiety z napę­dem hybry­do­wym. W grud­niu 1933 roku na pod­sta­wie decy­zji szefa uzbro­je­nia Armii Czer­wo­nej Micha­iła Tucha­czew­skiego oby­dwa ośrodki połą­czono, two­rząc Insty­tut Naukowo-Badaw­czy Tech­no­lo­gii Rakie­to­wej kie­ro­wany przez I.T. Klej­me­nowa, począt­kowo pod­po­rząd­ko­wany Komi­sa­ria­towi Spraw Mor­skich, a następ­nie prze­mia­no­wany na Insty­tut Naukowo-Badaw­czy nr 3 (INB 3) pod­po­rząd­ko­wany Komi­sa­ria­towi Prze­my­słu Cięż­kiego. W grud­niu 1937 roku do uzbro­je­nia Armii Czer­wo­nej przy­jęto pierw­sze nie­kie­ro­wane poci­ski rakie­towe kali­bru 82 mm RS-82, a w lipcu 1938 roku arse­nał wzbo­ga­cono o 132 mm RS-132. Oby­dwa typy rakiet prze­te­sto­wano w warun­kach bojo­wych 20 sierp­nia 1939 roku nad jezio­rem Cha­san (rzeka Chał-Chyn­goł). Rów­no­le­gle z wer­sją poci­sków rakie­to­wych prze­zna­czo­nych dla sił powietrz­nych na potrzeby arty­le­rii opra­co­wano wie­lo­pro­wad­ni­cową wyrzut­nię rakiet niekie­ro­wanych BM-13 z poci­skami kali­bru 132 mm. Pro­duk­cję seryjną 132 mm rakiet niekie­ro­wanych M-13 (TS-13) oraz wyrzutni BM-13 roz­po­częto 21 czerwca 1941 roku. Udany debiut bojowy w rejo­nie Orszy 14 lipca 1941 roku został wie­lo­krot­nie potwier­dzony w trak­cie II wojny świa­to­wej. Prace nad radziecką bro­nią rakie­tową zakłó­ciły czystki sta­li­now­skie. W latach 1937–1938 aresz­to­wano i roz­strze­lano dwóch sze­fów INB 3, sze­fo­wie oddzia­łów insty­tutu (w tym Sier­giej Koro­low zwol­niony 27 lipca 1944 roku) otrzy­mali kary 10 lat obozu na Koły­mie. Sta­li­now­ska czystka spo­wol­niła roz­wój tech­no­lo­gii, która w Niem­czech była od 1934 roku dyna­micz­nie roz­wi­jana². W 1944 roku poja­wie­nie się nowego rodzaju poci­sków rakie­to­wych, kie­ro­wa­nych rakiet bali­stycz­nych wyko­rzy­sty­wa­nych do wyko­na­nia ude­rzeń na cele o zna­cze­niu ope­ra­cyjno-stra­te­gicz­nym i stra­te­gicz­nym, zasko­czyło zarówno Rosjan, jak i Anglo­sa­sów. Po zakoń­cze­niu II wojny świa­to­wej roz­wój rakiet bali­stycz­nych, tak jak i całej zresztą broni rakie­to­wej, uległ gwał­tow­nemu przy­spie­sze­niu.

Prze­ka­zy­wana w ręce czy­tel­nika książka zawiera pod­su­mo­wa­nie doświad­czeń zwią­za­nych z pro­ce­sem for­mo­wa­nia i roz­bu­dowy poten­cjału począt­kowo radziec­kich, a następ­nie rosyj­skich Stra­te­gicz­nych Wojsk Rakie­to­wych Spe­cjal­nego Prze­zna­cze­nia (SWR). Defi­niu­jąc przed­miot roz­wa­żań celowe jest odwo­ła­nie się do _Rosyj­skiego słow­nika ter­mi­nów woj­sko­wych_, w któ­rym SWR okre­ślono jako samo­dzielny rodzaj sił zbroj­nych ZSRR, a zara­zem zasad­ni­czą skła­dową Stra­te­gicz­nych Sił Jądro­wych (SSJ) prze­zna­czoną do odstra­sza­nia poten­cjal­nego agre­sora oraz wyko­ny­wa­nia stra­te­gicz­nych zadań w woj­nie jądro­wej, w tym: wcze­snego ostrze­ga­nia o ataku rakie­to­wym lub ataku z prze­strzeni kosmicz­nej, moni­to­ro­wa­nia prze­strzeni kosmicz­nej, utrzy­ma­nia zdol­no­ści w zakre­sie obrony prze­ciw­ra­kie­to­wej okre­ślo­nych obsza­rów pań­stwa, jak rów­nież zabez­pie­cze­nia infor­ma­cyj­nego SZ z wyko­rzy­sta­niem orbi­tal­nego sys­temu roz­po­zna­nia³. W wyda­nym z oka­zji 40 rocz­nicy sfor­mo­wa­nia tych sił _Woj­sko­wym słow­niku wojsk rakie­to­wych stra­te­gicz­nego zna­cze­nia_ SWR zde­fi­nio­wano jako samo­dzielny rodzaj sił zbroj­nych Fede­ra­cji Rosyj­skiej, cen­tralną część SSJ sfor­mo­waną zgod­nie z dekre­tem Rady Mini­strów ZSRR z 17 grud­nia 1959 roku. Zasad­ni­cze zada­nia SWR obej­mują odstra­sza­nie w fazie zagro­że­nia bez­pie­czeń­stwa pań­stwa kon­flik­tem kon­wen­cjo­nal­nym, w przy­padku kon­fliktu jądro­wego nisz­cze­nie stra­te­gicz­nych obiek­tów prze­ciw­nika sta­no­wią­cych pod­stawę jego poten­cjału mili­tar­nego i mili­tarno-eko­no­micz­nego, a także odpar­cie ude­rze­nia rakie­to­wego oraz ude­rze­nia z prze­strzeni kosmicz­nej w celu zapew­nie­nia warun­ków do utrzy­ma­nia zdol­no­ści do dzia­ła­nia pozo­sta­łych kom­po­nen­tów sił zbroj­nych we wszyst­kich fazach kon­fliktu. Zasad­ni­cze zna­cze­nie i zdol­no­ści SWR zawie­rają się w utrzy­my­wa­nym poten­cjale ude­rze­nio­wym, wyso­kim stop­niu goto­wo­ści, zdol­no­ści do reago­wa­nia w ogra­ni­czo­nym, krót­kim prze­dziale czasu, znacz­nym zasięgu oraz pre­cy­zji ude­rzeń na cele prze­ciw­nika, a ponadto zdol­no­ści do skry­tego przy­go­to­wa­nia i wyko­na­nia ude­rze­nia jądro­wego nie­za­leż­nie od warun­ków atmos­fe­rycz­nych⁴. Pre­cy­zu­jąc przed­miot roz­wa­żań celowe wydaje się rów­nież roz­strzy­gnię­cie wąt­pli­wo­ści w odnie­sie­niu do okre­śleń broń ato­mowa czy też broń jądrowa. Potocz­nie okre­śle­nia „broń ato­mowa” i „broń jądrowa” uży­wane są wymien­nie i dla więk­szo­ści są to syno­nimy. Istotna róż­nica zna­cze­niowa spro­wa­dza się do tego, że ten rodzaj broni wyko­rzy­stuje ener­gię powstałą w wyniku pro­cesu zacho­dzą­cego w jądrze ato­mo­wym, a nie na pozio­mie powłok elek­tro­no­wych atomu. Dla­tego też, uwzględ­nia­jąc uwa­run­ko­wa­nia histo­ryczne oraz kul­tu­rowe, w opra­co­wa­niu zasto­so­wano okre­śle­nie broń jądrowa⁵.

Kon­cen­tru­jąc się na wybra­nych, istot­nych z punktu widze­nia tematu zagad­nie­niach konieczne było wpro­wa­dze­nie w opra­co­wa­niu zna­czą­cych ogra­ni­czeń zwią­za­nych zarówno z cza­sem ich reali­za­cji, jak i odmien­no­ścią oraz róż­no­rod­no­ścią rezul­ta­tów ewo­lu­cji poten­cjału lądo­wego kom­po­nentu SSJ Fede­ra­cji Rosyj­skiej. Ramy cza­sowe książki zawarto od chwili prze­ję­cia pierw­szych ele­men­tów nie­miec­kiej tech­no­lo­gii rakie­to­wej do czasu uru­cho­mie­nia kolej­nego etapu moder­ni­za­cji rosyj­skich Stra­te­gicz­nych Wojsk Rakie­to­wych w latach 2014–2016. W pod­su­mo­wa­niu opra­co­wa­nia, inte­gru­jąc suma­ryczne wnio­ski z dia­gnozy stanu radziec­kich SWR po roz­pa­dzie ZSRR oraz postępu pro­cesu ich roz­woju do 2017 roku, zawarto pro­gnozę oraz ocenę poten­cjal­nych kie­run­ków dal­szych zmian, któ­rych należy ocze­ki­wać do 2020–2025 roku.Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1. R. Miler, _Roc­kets,_ Min­ne­apo­lis 2008, s. 9.

2. Pierw­szy pro­jekt von Brauna – pro­chowy pocisk rakie­towy – zaak­cep­to­wano w 1935 roku, a kon­trakt na budowę pierw­szej rakiety skrzy­dla­tej firma Argus pod­pi­sała z Pau­lem Schmid­tem w 1939 roku.

3. M. Ple­chow, S.G. Szap­kin, _Sło­war wojen­nych tier­mi­now_, Wojen­noje Izda­tiel­stwo, Moskwa 1988.

4. Mini­ster­stwo Obo­rony Ros­sij­skoj Fie­de­ra­cji, _Wojen­nyj ency­kło­pie­di­cze­skij sło­war rakiet­nych wojsk stra­tie­gi­cze­skogo nazna­cze­nija_, Wojen­noje Izda­tiel­stwo, Moskwa 1999; S.J. Main, _The Stra­te­gic Roc­ket For­ces 1991–2002_, Uni­ted King­dom Defence Aca­demy, Con­flict Stu­dies Rese­arch Cen­tre 2002, s. 2.

5. W _Ency­klo­pe­dii PWN_ broń jądrowa jest defi­nio­wana jako broń o dzia­ła­niu wybu­cho­wym pole­ga­ją­cym na wyzwo­le­niu w bar­dzo krót­kim cza­sie ogrom­nej ilo­ści ener­gii jądro­wej. Roz­róż­nia się broń jądrową, w któ­rej ener­gia jest wyzwa­lana wsku­tek jed­no­fa­zo­wych reak­cji jądro­wych łań­cu­cho­wych roz­sz­cze­pie­nia jąder izo­to­pów pier­wiast­ków cięż­kich — uranu 233 lub 235 albo plu­tonu 239; broń ter­mo­ją­drową (pierw­szą próbę z ładun­kiem ter­mo­ją­dro­wym o mocy 10,4 mega­ton prze­pro­wa­dzono 1 listo­pada 1952 roku na atolu Eni­we­tok pod kie­run­kiem Edwarda Tel­lera – ope­ra­cja „Ivy Mike”), w któ­rej wyzwa­la­nie ener­gii jest wyni­kiem dwu­fa­zo­wej termojądro­wej reak­cji, zło­żo­nej z roz­sz­cze­pie­nia jąder izo­topu uranu 235 i syn­tezy jąder izo­to­pów pier­wiast­ków lek­kich, naj­czę­ściej wodoru: deu­teru i trytu; broń ter­mo­ją­drową wiel­kiej mocy, w któ­rej ener­gia jest wyzwa­lana dzięki trój­fa­zo­wej reak­cji: roz­sz­cze­pie­nia jąder izo­topu uranu 235, syn­tezy jąder pier­wiast­ków lek­kich i roz­sz­cze­pie­nia jąder izo­topu uranu 238.

6. Strona nie­miecka otrzy­mała zezwo­le­nie na utrzy­my­wa­nie nie wię­cej niż 204 armat o kali­brze 77 mm oraz 84 hau­bic kali­bru 105 mm, a dla każ­dego tego środka walki nie wię­cej niż 1000 poci­sków.

7. Ostatni, osiem­na­sty test star­towy rakiety bali­stycz­nej A-4 z rejonu Bli­zna prze­pro­wa­dzono 30 sierp­nia 1944 roku, następ­nie bate­rię prze­ba­zo­wano w rejon Liège, gdzie wyko­ny­wała zada­nia ogniowe, pro­wa­dząc ostrzał w kie­runku Lon­dynu i Paryża.

8. 18 czerwca 1944 roku z rejonu Kowla ruszyła kolejna ope­ra­cja zaczepna Armii Czer­wo­nej, która roz­biła miń­skie zgru­po­wa­nie prze­ciw­nika i wyszła na linię zachod­niego Bugu. Na kie­runku Żuszew – Dębica ude­rze­nie kon­ty­nu­owała 60 Armia. 23 sierp­nia 1944 roku woj­ska I Frontu Ukra­iń­skiego w ramach lwow­sko-san­do­mier­skiej ope­ra­cji zaczep­nej opa­no­wały Dębicę. Ude­rze­nie to wymu­siło ewa­ku­ację obiektu Bli­zna.

9. Łącz­nie sześć tele­gra­mów, z któ­rych wysłany 13 lipca 1944 roku zawie­rał wnio­sek Chur­chilla o umoż­li­wie­nie prze­pro­wa­dze­nia inspek­cji obiek­tów ośrodka w Dębicy. P.Ł. Pod­wig, _Stra­tie­gi­cze­skoje Jadier­noje Wooru­że­nije Ros­siji_, IzdAT, Moskwa 1998, s. 109.

10. Grupa bry­tyj­skich ofi­ce­rów z puł­kow­ni­kiem San­der­sem przy­była do rejonu poli­gonu Dębica 3 wrze­śnia 1944 roku. Grupa ta dys­po­no­wała mapą z zazna­czo­nymi sta­no­wi­skami star­to­wymi oraz miej­scami upad­ków rakiet.

11. G.J. Smir­now, _Rakiet­nyje sistiemy RWSN, ot R-1 k Topolju-M 1946-2006 gg. Sbor­nik matie­ria­łow o razwi­tii rakiet­nogo orużja w SSSR i RF_, Smo­len­skoje regio­nal­noje otdie­le­nije Aka­de­miii Wojen­nych Nauk RF, Smo­leńsk 2006, s. 11. W skład zespołu badaw­czego o nazwie Rakieta wcho­dzili: J.A. Pobie­do­no­scew, M. K. Tichon­ra­wow, A. Bie­re­zniak, A.M. Isa­jew, W.P. Miszin, N.A. Pil­ju­gin oraz B.J. Czer­tok.

12. B.E. Cher­tok, _Roc­kets and People_, Vol. I, Washing­ton 2005, s. 277.

13. Tamże, s. 346–347.

14. Decy­zję w spra­wie loka­li­za­cji 4 CPPD Orderu Czer­wo­nej Gwiazdy oraz Orderu Czer­wo­nego Sztan­daru pod­jęto w lipcu 1947 roku na mocy posta­no­wie­nia Rady Mini­strów ZSRR nr 2642–817. Powierzch­nia poli­gonu jest więk­sza od łącz­nej powierzchni tery­to­rium Nie­miec, Danii (bez Gren­lan­dii) oraz Bel­gii. W obszar poli­gonu wli­czane są tereny pię­ciu pod­mio­tów admi­ni­stra­cyj­nych Kazach­stanu oraz trzech pod­mio­tów admi­ni­stra­cyj­nych Fede­ra­cji Rosyj­skiej. Obszar poli­gonu na tery­to­rium Kazach­stanu to 8 mln 730 tys. hek­ta­rów, a po stro­nie rosyj­skiej to 769 224 hek­ta­rów. Ogólna wiel­kość obszaru poli­gonu wynosi 9,5 mln hek­ta­rów.

15. B.E. Cher­tok, _Roc­kets and People. Cre­ating a Roc­ket Indu­stry,_ Vol. II, Washing­ton 2006, s. 10–15.

16. P.Ł. Pod­wig, _Stra­tie­gi­cze­skoje Jadier­noje Wooru­że­nije…_, s. 126.

17. Pro­gram rakie­towy „Was­ser­fall” oraz „Schmet­ter­ling” reali­zo­wano w latach 1941–1945 w ośrodku badaw­czym Peenemünde. Opra­co­wano kilka wer­sji rakiety „Was­ser­fall” róż­nią­cych się wymia­rami, masą i sys­te­mami napro­wa­dza­nia. Pierw­szy test star­towy prze­pro­wa­dzony 8 stycz­nia 1944 roku zakoń­czył się kata­strofą. Pierw­szy udany test prze­pro­wa­dzono 29 lutego 1944 roku. Łącz­nie zreali­zo­wano 28 testów star­towych (pierw­szy prze­pro­wa­dzony 8 stycz­nia 1944 roku zakoń­czył się kata­strofą, pierw­szy udany test nastą­pił 29 lutego 1944 roku). Prace nad rakie­tami „Was­ser­fall” w Peenemünde wstrzy­mano 17 lutego 1945 roku w związku z ewa­ku­acją ośrodka. Każda bate­ria rakiet prze­ciw­lot­ni­czych „Was­ser­fall” skła­dała się z 4 wyrzutni oraz sta­cji radio­lo­ka­cyj­nej. Pro­du­ko­wane w zakła­dach Hen­schel bate­rie rakiet „Schmet­ter­ling” miały 8 wyrzutni i 35 rakiet prze­ciw­lot­ni­czych. Uto­pijny plan zapew­nie­nia peł­nej osłony tery­to­rium III Rze­szy wyma­gał zaan­ga­żo­wa­nia 870 bate­rii rakiet „Was­ser­fall” oraz ok. 1300 bate­rii rakiet „Schmet­ter­ling”. Rakiety „Was­ser­fall” miała być pro­du­ko­wane w pod­ziem­nej fabryce w Ble­iche­rode. Po prze­ję­ciu pro­gramu w ZSRR zbu­do­wano rakietę prze­ciw­lot­ni­czą R-101. W USA opra­co­wano rakietę prze­ciw­lot­ni­czą Her­mes A-1.

18. G.J. Smir­now, _op. cit._, s. 22.

19. B.E. Cher­tok, _op. cit._, Vol. I, s. 307. W efek­cie ope­ra­cji „Paper Clip” do 12 kwiet­nia 1945 roku z Nor­dhau­sen Ame­ry­ka­nie wywieźli ponad 100 goto­wych rakiet i pod­ze­spo­łów V-2 oraz kom­pletną doku­men­ta­cję tech­niczną, jed­nakże cen­niej­szym tro­feum oka­zał się zespół 490 nie­miec­kich spe­cja­li­stów z von Brau­nem i Dorn­ber­giem na czele. Uzy­skana prze­waga przy­spie­szyła reali­za­cję ame­ry­kań­skiego pro­gramu kosmicz­nego, jak rów­nież roz­wój broni rakie­to­wej (test pierw­szej ame­ry­kań­skiej rakiety A-4 prze­pro­wa­dzono 16 kwiet­nia 1946 roku na poli­go­nie White Sands Mis­sile Range w sta­nie Nowy Mek­syk).

20. 22 paź­dzier­nika 1946 roku zespół nie­miec­kich naukow­ców wraz z rodzi­nami oraz spe­cja­li­stami z innych dzie­dzin tech­niki woj­sko­wej po aresz­to­wa­niu przez NKWD (łącz­nie ok. 5000 osób) wywie­ziono w głąb ZSRR, gdzie mieli kon­ty­nu­ować swoje prace pod ści­słym nad­zo­rem.

21. G.J. Smir­now, _op. cit._, s. 19.

22. M.A. Pier­wow, _Mież­kon­ti­nien­tal­nyje bali­sti­cze­skije rakiety SSSR i Ros­siji_, Moskwa 1998, s. 10–15.

23. S.J. Iwa­now, Lek­cji po isto­rii razwi­tija bali­sti­cze­skich rakiet i rakiet-nosi­tiel­jej, Dołgo­rud­nyj 1999, s. 17.

24. Rakiety bali­styczne są dzie­lone na kate­go­rie w zależ­no­ści od ich zasięgu, rozu­mia­nego jako mak­sy­malny dystans od punktu startu do celu, mie­rzo­nego w linii pro­stej po powierzchni ziemi. Rosyj­ska kla­sy­fi­ka­cja rakiet bali­stycz­nych obej­muje plat­formy: stra­te­giczne o zasięgu powy­żej 1000 km, ope­ra­cyjno-stra­te­giczne o zasięgu 500–1000 km, ope­ra­cyjne o zasięgu 300–500 km, ope­ra­cyjno-tak­tyczne o zasięgu 50–300 km oraz tak­tyczne o zasięgu do 50 km. Podział ame­ry­kań­ski wygląda nastę­pu­jąco: rakiety mię­dzy­kon­ty­nen­talne (ICBM – Inter­con­ti­nen­tal Bal­li­stic Mis­sille) o zasięgu powy­żej 5500 km, rakiety pośred­niego zasięgu (IRBM – Inter­me­diate Range Bal­li­stic Mis­sille) o zasięgu 3000–5500 km, rakiety śred­niego zasięgu (MRBM _–_ Medium-Range Bal­li­stic Mis­sile) o zasięgu 1000–3000 km, rakiety krót­kiego zasięgu (SRBM _–_ Short-Range Bal­li­stic Mis­sile) o zasięgu do 1000 km. W ramach SRBM wydzie­lone są dodat­kowo rakiety bali­styczne pola walki (BSRBM – Bat­tle­field Short-Range Bal­li­stic Mis­sile) o zasięgu do 150 km.

25. Indeks Głów­nego Zarządu WRiA MO FR – umowne ozna­cze­nie kodowe (cyfrowo-lite­rowe) nada­wane zama­wia­nym typom sprzętu bojo­wego. Sys­tem ozna­cze­nia wpro­wa­dzony w 1938 roku dla sprzętu arty­le­ryj­skiego.

26. B.E. Cher­tok, _op. cit._, Vol. II, 2006, s. 119–149. W trak­cie testów pierw­szych R-1 jeden z radziec­kich gene­ra­łów stwier­dził, że zasto­so­wa­nie rakiety bali­stycz­nej napę­dza­nej czte­rema tonami spi­ry­tusu do wyko­na­nia poje­dyn­czego ude­rze­nia na ośro­dek miej­ski i znisz­cze­nia obiek­tów w pro­mie­niu ok. 25 m należy trak­to­wać jako szkodę w mie­niu. Prze­ka­za­nie czte­rech ton spi­ry­tusu do jed­nej dywi­zji pie­choty gwa­ran­tuje więk­szą pew­ność cał­ko­wi­tego opa­no­wa­nia mia­sta.

27. A.W. Kar­pienko, A.F. Utkin, A.D. Popow, _Otie­cze­stwien­nyje stra­ti­gi­cze­skije rakiet­nyje kom­pleksy_, SPb, New­skij Bastion 1999, s. 10.

28. Uni­tary War­head – poje­dyn­cza nie­od­dzie­la­jąca się od poci­sku gło­wica, sta­no­wiąca inte­gralną część plat­formy. Roz­wią­za­nie sto­so­wane w pierw­szych rakie­tach bali­stycz­nych. Zalety: pro­stota kon­struk­cji oraz wyko­rzy­sta­nie ste­rów aero­dy­na­micz­nych rakiety do kie­ro­wa­nia lotem gło­wicy. Wady: podat­ność na zakłó­ce­nia toru lotu, spa­dek cel­no­ści ude­rze­nia i koniecz­ność kie­ro­wa­nia na koń­co­wym odcinku toru lotu. Rakieta bali­styczna z gło­wicą nie­roz­dzielną ze względu na gaba­ryty sta­no­wiła łatwy celu w wypadku kon­fron­ta­cji z sys­te­mami obrony prze­ciw­ra­kie­to­wej.

29. W skład sys­tem napro­wa­dza­nia wcho­dzą podsys­temy: kon­troli wyso­ko­ści oraz kon­troli toru lotu. Podsys­tem kon­troli wyso­ko­ści moni­to­ruje i kory­guje zało­żony pułap lotu na zało­żo­nej tra­jek­to­rii poprzez kon­trolę zgod­no­ści z mak­sy­malną zało­żoną na danym eta­pie lotu wyso­ko­ścią. Sys­tem ste­ro­wany jest za pośred­nic­twem auto­pi­lota i działa na zasa­dzie niwe­lo­wa­nia powsta­ją­cych odchy­leń od zało­żeń. Zada­niem sys­temu jest utrzy­my­wa­nie wyso­ko­ści lotu w płasz­czyź­nie pio­no­wej, która zapewni tra­fie­nie poci­sku w osi rów­no­le­głej do toru lotu poci­sku oraz pra­wi­dłowe napro­wa­dza­nie przez sys­tem kon­troli toru lotu w osi poprzecz­nej. Ana­lo­giczne zada­nia wyko­nuje, dzia­ła­jąc w osi poprzecz­nej wzglę­dem kie­runku lotu poci­sku, podsys­tem kon­troli toru lotu, jego zada­niem zaś jest dopro­wa­dze­nie poci­sku do tra­fie­nia w cel w osi poprzecz­nej. Punkt prze­cię­cia osi poprzecz­nej i rów­no­le­głej sta­nowi cel poci­sku, na który napro­wa­dzają go oby­dwa sys­temy. Napro­wa­dzana bez­wład­no­ściowo rakieta zostaje przed star­tem zapro­gra­mo­wana na lot po okre­ślo­nej tra­jek­to­rii. W trak­cie lotu jego zgod­ność z wpro­wa­dzo­nymi wcze­śniej infor­ma­cjami kon­tro­lo­wana jest przez akce­le­ro­metr na plat­for­mie żyro­sko­po­wej. Wszel­kie przy­śpie­sze­nia w trak­cie lotu są odno­to­wy­wane i mie­rzone, a sys­tem kon­troli gene­ruje odpo­wied­nie sygnały do sys­temu ste­ru­ją­cego mające dopro­wa­dzić do korekty kursu na wła­ściwą tra­jek­to­rię.

30. S.J. Iwa­now, _op. cit._, s. 19.

31. Ponadto w latach 1952–1958 uzbro­je­nie i sprzęt SWR skła­do­wano w obiek­tach maga­zy­no­wych K-2 filia 1039 Bazy Amu­ni­cji Arty­le­ryj­skiej roz­miesz­czo­nych w rejo­nach Kurzen­kina (obwód twer­ski) oraz Bol­szewa (456 Cen­tralna Baza Sprzętu, obwód moskiew­ski).

32. J.D. Sier­gie­jew, _Chro­nika osnow­nych soby­tij isto­rii rakiet­nych wojsk stra­tie­gi­cze­skogo nazna­cze­nija_, CINK, Moskwa 1994, s. 5–6.

33. P.Ł. Pod­wig, _Stra­tie­gi­cze­skoje Jadier­noje Wooru­że­nije…_, s. 127.

34. J.D. Sier­gie­jew, _Chro­nika osnow­nych soby­tij…_, s. 7.

35. CEP (Cir­cu­lar Error Pro­ba­ble) miara cel­no­ści, okre­ślony pro­mień okręgu, wewnątrz któ­rego lot koń­czy ok. 50% bali­stycz­nych poci­sków rakie­to­wych wyce­lo­wa­nych w jego śro­dek.

36. S.J. Iwa­now, _op. cit._, s. 22.

37. J.P. Mak­si­mow, _Rakiet­nyje woj­ska stra­te­gi­cze­skogo nazna­cze­nija_, RWSN, Moskwa 1992, s. 70–72.

38. M.A. Pier­wow, _op. cit._, s. 18–20.

39. P.Ł. Podvig, _Rus­sian Stra­te­gic Nuc­lear For­ces_, The MIT Press Cam­bridge, England, s. 119.

40. B. Czer­tok, _Rakiety i ljudi_, Maszy­no­stro­je­nije, Moskwa 1994, s. 374.

41. J.P. Mak­si­mow, _op. cit._, s. 41.

42. Pro­duk­cja prze­rwana zgod­nie z posta­no­wie­niem Rady Mini­strów ZSRR nr 1116 z 10 paź­dzier­nika 1962 roku.

43. A.B. Szy­ro­ko­rad, _Atom­nyj taran XX wieka_, Izda­tiel­skij dom „Wie­cze”, Moskwa 2005, s. 130–135.

44. J.P. Mak­si­mow, _op. cit._, s. 40–41.

45. B. Czer­tok, _op. cit._, s. 304.

46. Na mocy posta­no­wie­nia Rady Mini­strów ZSRR nr 1286–525 z 21 czerwca 1946 r. w Arza­mas utwo­rzono biuro kon­struk­cyjne KB-11 kie­ro­wane przez J.B. Cho­ri­tona, gdzie skon­stru­owano pierw­sze radziec­kie ładunki jądrowe. W latach 1947–1949 w rejo­nie Semi­pa­ła­tyń­ska utwo­rzono poli­gon do testów broni jądro­wej. Pierw­sza radziecka bomba jądrowa RDS-1 została prze­te­sto­wana 29 sierp­nia 1949 roku. 18 paź­dzier­nika 1951 roku na poli­gonie Semi­pa­ła­tyń­ski w rejo­nie P-1 (w odle­gło­ści ok. 2,5 km od epi­cen­trum dwóch poprzed­nich testów prze­pro­wa­dzo­nych 29 sierp­nia 1949 roku i 24 wrze­śnia 1951 roku) odbył się pierw­szy test powietrz­nej eks­plo­zji radziec­kiej lot­ni­czej bomby jądro­wej RDS-3 typu implo­zyj­nego o mocy ok. 42 Kt (trzeci w kolej­no­ści test jądrowy w ZSRR). Bombę zrzu­cono z pokładu samo­lotu TU-4, deto­na­cja ładunku nastą­piła na puła­pie 380 m. 12 sierp­nia 1953 roku o godzi­nie 7.30 na poli­gonie Semi­pa­ła­tyń­ski prze­pro­wa­dzono test bomby RDS-6 z ładun­kiem ter­mo­ją­dro­wym o mocy 400Kt. Gaba­ryty oraz masa ładun­ków jądro­wego i termojądro­wego umoż­li­wiały roz­po­czę­cie prac kon­struk­cyj­nych w celu ich przy­go­to­wa­nia do prze­no­sze­nia przez gło­wice rakiet bali­stycz­nych R-5M.

47. G.J. Smir­now, _op. cit._, s. 57.

48. A.W. Kar­pienko, A.F. Utkin, A.D. Popow, _op. cit._, s. 39.

49. B.E. Cher­tok, _op. cit._, Vol. II, s. 284–285.

50. P.Ł. Pod­wig, _Stra­tie­gi­cze­skoje Jadier­noje Wooru­że­nije…_, s. 110–111.

51. G.J. Smir­now, op. cit., s. 7.

52. J.D. Sier­gie­jew, _Chro­nika osnow­nych soby­tij…_, s. 7. Jed­no­stop­niową rakietę bali­styczną śred­niego zasięgu R-5M trak­to­wano jako plat­formę stra­te­giczną prze­zna­czoną do reali­za­cji zadań w ramach euro­pej­skiego teatru dzia­łań wojen­nych.

53. G.J. Smir­now, _op. cit._, s. 7.

54. R.S. Nor­ris, _The Cuban Mis­sile Cri­sis: A Nuc­lear Order of Bat­tle Octo­ber/Novem­ber 1962_, Woodrow Wil­son Cen­ter Octo­ber 24, 2012. Poro­zu­mie­nie w spra­wie roz­miesz­cze­nia PGM-17 Tor (jed­no­stop­niowa rakieta bali­styczna na paliwo cie­kłe o zasięgu 1740 mil, gło­wica W49Y2 o mocy 1,4 Mt) na tery­to­rium Wiel­kiej Bry­ta­nii zawarto 22 lutego 1958 roku. Pro­ces prze­rzutu roz­po­częto w sierp­niu 1958 roku, a pierw­szy dywi­zjon star­towy prze­ba­zo­wano 22 czerwca 1959 roku. Pod­od­dział włą­czono w skład 77 eska­dry rakie­to­wej RAF.

55. Fürstenberg – gmina Bof­fzen, powiat Hol­zmin­den, kraj związ­kowy Dolna Sak­so­nia. Tem­plin – gmina Ucker­mark, kraj związ­kowy Bran­den­bur­gia.

56. J.P. Mak­si­mow, _op. cit._, s. 53.

57. G.A. Suchin, W.J. Iwkin, M.G. Diu­ra­gin, _Rakiet­nyj szczyt otie­cze­stwa_, pod obszcz. red. W.N. Jakow­lewa, CIPK RWSN, Moskwa 1999, s. 254.

58. J.W. Bul­lard, _History Of The Red­stone Mis­sile Sys­tem (Histo­ri­cal Mono­graph Pro­ject Num­ber: AMC 23 M)_, Histo­ri­cal Divi­sion, Admi­ni­stra­tive Office, Army Mis­sile Com­mand, Octo­ber 15, 1965. Pro­gram jed­no­stop­nio­wej rakiety bali­stycz­nej SM-A-14 (PGM-11A) RED­STONE o zasięgu 92,5–323 km roz­po­częto w 1950 roku, a prace nad gło­wicą jądrową W-39 – w 1956 roku. Testy star­towe pro­wa­dzono od 20 sierp­nia 1953 roku. Rakietę przy­jęto do uzbro­je­nia 8 kwiet­nia 1958 roku. W sys­te­mie dyżu­ro­wa­nia bojo­wego utrzy­my­wano ok. 60 zesta­wów, które w 1965 roku zastą­piono zesta­wami MGM-31 Per­shing I. Zestawy PGM-11 RED­STONE utrzy­my­wano w: 1 dywi­zjo­nie 333 pułku arty­le­rii 40 Grupy Arty­le­rii Polo­wej (1958–1961 RFN), 2 dywi­zjo­nie 333 pułku arty­le­rii 46 Grupy Arty­le­rii Polo­wej (1959–1961 RFN), 4 dywi­zjo­nie 333 pułku arty­le­rii 209 Grupy Arty­le­rii Polo­wej (Fort Sill, Okla­homa, USA).

59. J.A. Mozżo­rin, _Naczało kosmi­cze­skoj gry. Wospo­mi­na­nija wie­tie­ra­now rakietno-kosmi­cze­skoj tech­niki i kosmo­naw­tiki_, Moskwa 1994, s. 262.

60. S.N. Szew­czenko, _op. cit._, s. 17.

61. B.E. Cher­tok, _op. cit._, Vol. II, s. 289. Wstęp­nie wska­zano loka­li­za­cję w repu­blice Dage­stan oraz obwo­dach astra­chań­skim i kyzy­łor­dyń­skim w Kazach­sta­nie. Osta­tecz­nie wybrano loka­li­za­cję w obwo­dzie kyzy­łor­dyń­skim w Kazach­sta­nie. Budowę obiek­tów 5 Pań­stwo­wego Poli­gonu Doświad­czal­nego Mini­ster­stwa Obrony ZSRR roz­po­częto 2 lutego 1955 roku (nie­ofi­cjal­nie poli­gon Tura-Tam). Nazwę Baj­ko­nur nadano obiek­towi w 1961 roku na potrzeby ofi­cjal­nych komu­ni­ka­tów pra­so­wych poda­wa­nych w ramach reali­zo­wa­nego pro­gramu kosmicz­nego. Mia­steczko Baj­ko­nur leży ok. 400 km na pół­noc od rejonu poli­gonu – póź­niej­szego kosmo­dromu.

62. W.M. Bru­szy­nin, _Pro­ryw w kosmos. Oczerki ob ispy­ta­tiel­jach, spe­cja­li­stach i stro­itiel­jach kosmo­droma Baj­ko­nur_, SWKP 1994, s. 105.