Awantury na tle powszechnego ciążenia - ebook

Spis treści

Wstęp

Rozdział 1: Okupacja

Rozdział 2: Basia

Rozdział 3: Początki

Rozdział 4: Potyczki z motoryzacją

Rozdział 5: Podróże

Rozdział 6: Dyktanda

Rozdział 7: Stary dom na Klinach

Rozdział 8: Gabinet

Rozdział 9: Lata siedemdziesiąte

Rozdział 10: PRL

Rozdział 11: Zdrowie

Rozdział 12: Wyjazd z Polski

Rozdział 13: Berlin 1983, Wiedeń 1983–1988

Rozdział 14: Powrót do Polski

Bez posłowia - Tomasz Fiałkowski

Źródła cytatów

Indeks osób

Galeria zdjęćWstęp

Pracując nad własnym tekstem, przekonałem się, jak rozkosznie pozbawione stresów było życie tłumacza. Rekompensatę stanowiła możliwość posłużenia się narzędziami, z których zazwyczaj nie mogę korzystać. Wyrażenie „warsztat translatorski” brzmi doniośle, kiedy się jednak do niego zajrzy, okazuje się, że pośród zwojów drobnego papieru ściernego do wygładzania językowych nierówności i tablic z przelicznikami miar anglosaskich znajdują się w nim także piły, łomy i siekiery. Z narzędzi z tej ostatniej kategorii starałem się nie korzystać w tłumaczeniach, jednak świadomość ich istnienia zawsze stanowiła pokusę. Teraz, biedząc się nad redakcją własnego tekstu, mogłem sobie ulżyć i ciąć bez pardonu. Toteż jeśli czytelnikowi poniższa historia wyda się sucha i opowiedziana skrótowo, winę należy zrzucić nie tylko na pierwocinowy charakter książki, ale i na to, że po latach samoograniczeń i ascetycznego korzystania z redaktorskich toporków nazbyt pofolgowałem sobie w usuwaniu wszystkiego, co zbędne.

Podczas pisania przyświecał mi cytat ze znakomitej książki Jarosława Marka Rymkiewicza Rozmowy Polaków latem 1983 roku, nawiasem mówiąc, jednej z ulubionych książek ojca, w której pisarz zwraca się do siebie z napomnieniem: „ładuj konkret, Mareczku”. Tak właśnie starałem się postępować: możliwie dużo uwagi poświęcić szczegółom i unikać stylistycznych zawiłości – stąd czytelnikowi niniejsza książeczka może się wydać błaha. Mając świadomość niewielkiego ciężaru gatunkowego opisanych historii i anegdot, wierzę jednak, że ich łączna wartość przewyższa sumę poszczególnych składników.„Pamiętam jedną wyprawę zakończoną katastrofą. Był początek wiosny, jechaliśmy do Dębna z Janem Józefem Szczepańskim, który miał tam odebrać ręcznie rzeźbiony świecznik. W Krakowie padał deszcz, który, w miarę jak zbliżaliśmy się do gór, przemieniał się w coraz bardziej obficie padający śnieg. Koło Rdzawki, jak wjeżdżałem na serpentynę, zobaczyłem nagle stojącą w poprzek ciężarówkę. Miałem do wyboru albo się z nią zderzyć, albo liczyć na cudowny sposób ocalenia. Z właściwą mi zimną krwią skierowałem samochód do rowu, w którym było na nasze szczęście dużo śniegu. Nasze auto wparło się w boczne ściany i o ruszeniu go nie było mowy. Basia miała podbite oko, ale nikomu nic się nie stało. Zatrzymał się przy nas autobus PKS i poczciwi pasażerowie wyciągnęli nas razem z autem i postawili na drodze. Wskutek uderzenia spłaszczona została z przodu rura tłumika i tak zaciął się klakson, że auto cały czas trąbiło. Tak trąbiąc, dojechaliśmy do Nowego Targu, gdzie udało mi się nabyć łańcuch, którym przywiązuje się krowy do żłobu, owinąłem nim opony i tak «uzbrojeni» dojechaliśmy do Krakowa” (FRAGMENT WYWIADU Z EWĄ LIPSKĄ).

Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych rodzina Lemów zmotoryzowała się, bo w owym czasie część z kilkunastu kilometrów dzielących dom od centrum miasta należało pokonać piechotą, co było uciążliwe szczególnie zimą.

Pierwszym samochodem ojca był tekturowy wytwór enerdowski, zwany P-70, potomek dekawki i protoplasta trabanta – i to tym właśnie pojazdem ojciec wpadł w Rdzawce do rowu.

Początkowo ani matka, ani ojciec nie mieli prawa jazdy, toteż samochód przyprowadził do domu zaprzyjaźniony kierowca. Zamknąwszy się w nim wieczorem, moi przyszli rodzice napawali się wonią enerdowskich plastików, a matka strofowała ojca, który nie mógł się powstrzymać, aby nie wypróbować działania pokręteł i guzików uruchamiających klakson, wycieraczki i odłączających wolne koło.

Ojciec okazał się kierowcą obdarzonym temperamentem. Objawiało się to tym, że wjeżdżając na jakąś górę, np. na Obidową, musiał wyprzedzić wszystkie napotkane po drodze samochody. Nie było to zadaniem łatwym, kiedy konkurencja dysponowała wartburgami i skodami, toteż P-70 należało zmuszać do największego wysiłku; owocowało to różnymi awariami. Do żelaznego repertuaru podróży z ojcem należało wygotowanie się wody z chłodnicy. Matka była w takich wypadkach wysyłana na poszukiwania wody, którą od dobrych ludzi przynosiło się w bańce na mleko. Podczas tych zabiegów stojący przy drodze w kłębach pary pojazd, z ojcem za kierownicą lub majstrującym przy silniku, mijały wszystkie uprzednio wyprzedzone samochody.

Nie kupiłem volva – pisał we wrześniu 1975 roku do Ścibora-Rylskiego – bo raz spod świateł pod hotelem Cracovia startując razem z jakimś dziadem w takim volvo, jakoś pocisnąłem, fiat (ten ówczesny mój) zerwał się i wykonałem odjazd, chociaż ów dziad wyraźnie Zsiniały wytłaczał z volva wszystko – co, pomyślałem, miałbym za kupę forsy nabywać masę b. Ciężkiej Blachy, która wprawdzie gwarantuje Ci życie w razie katastrofy, ale na co dzień pozostaje za polskimi fiatami? Niedoczekanie.

Bezpieczeństwo przy wyprzedzaniu nie było elementem priorytetowym.

Znacznie później, bo w latach osiemdziesiątych, wiozłem rodziców zimą, droga była śliska, padał śnieg. Jechaliśmy za ciężarówką, która się wlokła. Ojciec był coraz bardziej zniecierpliwiony, kilka razy powiedział zachęcająco: „No, Tomaszu!”. Wyjaśniłem, że nie mogę wyprzedzić ciężarówki, bo pada śnieg, a zbliżamy się do ostrego zakrętu i nie widać, czy z naprzeciwka nie nadjeżdża jakiś samochód.

– Dziwię ci się – rzekł na to ojciec. – Ja w twoim wieku po prostu zakładałem sobie, że z naprzeciwka nic nie nadjedzie. – Milczał przez chwilę, po czym dodał z satysfakcją: – I wiesz co? Miałem rację.

Styl jazdy ojca wystawiał na ciężką próbę cierpliwość matki, która przez pewien czas usiłowała nawet prowadzić sama. Ojciec udzielał jej jednak w czasie jazdy mnóstwa zbawiennych rad, toteż matka na dobre dopiero w latach siedemdziesiątych zasiadła za kierownicą – już własnego samochodu. Wówczas to któregoś dnia ojciec kupił w Polmozbycie do jej fiata tylne światło. Na pytanie „po co” wyjaśnił, że obecne zawsze może się rozbić lub zepsuć, więc zapasowe będzie jak znalazł.

– A dlaczego akurat lewe? – spytała matka.

– Prawych nie było. Ale może akurat przyda się lewe? – wyjaśnił ojciec.

Niebezpieczeństwo nie pojawiało się jednak tylko wtedy, kiedy ojciec siedział za kierownicą lub na miejscu pasażera. Mrożąca krew w żyłach historia wydarzyła się bowiem także wówczas, kiedy go w samochodzie nie było:

„Garaż był bardzo stromy, zjeżdżało się w dół, do piwnicy, no i któregoś dnia nie zaciągnąłem niestety ręcznego hamulca. Jak wysiadłem, żeby otworzyć drzwi do garażu, samochód zaczął się staczać. Moja żona twierdzi, że usłyszała głośny okrzyk „Baaasiu!” i ujrzała mnie zbiegającego wraz z samochodem – z ręką na klamce, bo usiłowałem wskoczyć do środka. Potem rozległ się ogromny huk” (FRAGMENT WYWIADU Z EWĄ LIPSKĄ).

Ojcu nic się nie stało, a samochód zatrzymał się na półotwartych drzwiach garażu. Naprawa była skomplikowana, pojazd posiadał drewnianą ramę i karoserię z tworzywa, wymagał mozolnego klejenia. Po jakimś czasie historia powtórzyła się à rebours:

„Przez roztargnienie otworzyłem tylko jedno skrzydło drzwi garażowych, wsiadłem do wartburga i… wyjechałem z garażu wraz z drzwiami. Ale to był dobry samochód, bo potem jeszcze jeździł o własnych siłach” (FRAGMENT WYWIADU Z EWĄ LIPSKĄ).

Na początku lat sześćdziesiątych rodziców odwiedził Sławomir Mrożek, świeżo upieczony kierowca i dumny posiadacz bliźniaczego P-70. Panowie przyjaźnili się już od kilku lat, ale była to pierwsza wizyta, jaką Mrożek złożył lśniącym nowością samochodem. Ojciec postanowił wytłumaczył gościowi, jak należycie o niego zadbać, szczególny nacisk kładąc na wymianę koła – na wypadek, gdyby kiedyś zaszła taka potrzeba. Panowie udali się do garażu, w którym ustawiono samochód gościa. Niestety, w chwili kiedy pojazd został podniesiony, a koło odkręcone, wykład przerwało chrupnięcie i łoskot. Samochód spadł, podnośnik wyrąbał pokaźną dziurę w jego kartonowo-plastikowym poszyciu. Kiedy matka zeszła do garażu, żeby zobaczyć, dlaczego tam tak wesoło, panowie wciąż pokładali się ze śmiechu.

Kiedy pojawiłem się na świecie, ojciec był już kierowcą o kilkunastoletnim stażu. Jako cztero czy pięciolatka brał mnie niekiedy na kolana i prowadziliśmy„razem”; grafitowy fiat 125p został zmontowany w Polsce, ale „z włoskich części”, co ojciec podkreślał z dumą. Samochód wyposażono w dźwignię zmiany biegów przy kierownicy, wielkiej jak koło sterowe, i dziwaczny suwakowy szybkościomierz.

W tempie piechura jeździliśmy po osiedlu, które obecnie należy do rozrastających się najszybciej, a w owym czasie składało się z kilkunastu zaledwie domów. Nie przypominam sobie, abyśmy kiedykolwiek minęli inny samochód.

Kiedy zapędziliśmy się zbyt daleko w szutrową dróżkę, trzeba było zawrócić, wówczas mogłem się wykazać umiejętnością włączenia biegu wstecznego, co nie zawsze się udawało.

Samochód bywał niekiedy pośrednim powodem konfliktów z teściową, ponieważ ojciec nad ręczne odśnieżanie stromego wjazdu do garażu przedkładał obfite posypywanie go solą, wraz z chodniczkami w ogrodzie, co było zabójcze dla skrytego pod śniegiem, wypielęgnowanego ogródka. Tak barbarzyńskie postępowanie wzbudzało uzasadnione protesty.

Zdarzało się ojcu popełniać za kierownicą czyny niemal szalone, które mogły zakończyć się tragicznie; podczas jazdy autostradą w Austrii, przy szybkości przekraczającej sto kilometrów na godzinę, nagle wyjął kluczyk ze stacyjki, czemu towarzyszył złowieszczy trzask blokady, unieruchamiającej kierownicę w położeniu „na wprost”. Z powodu unieruchomienia silnika przestało też działać wspomaganie hamulców. Nie wiem, czy pasażerowie, wśród których była matka, zdawali sobie sprawę z tego, co się stało. Na szczęście droga była prosta i pusta, ojciec zdołał włożyć kluczyk z powrotem i wszystko wróciło do normy. Innym razem – także podczas jednego z wakacyjnych wojaży – postanowił sprawdzić, co się stanie, kiedy zmieni na autostradzie pas tak błyskawicznie, jakby siedział za kierownicą bolidu Formuły 1. I ten eksperyment jakoś przeżyliśmy, choć pasażerowie doznali szoku wywołanego nagłą zmianą toru jazdy i wysiedli z samochodu obolali z powodu siniaków.

Z samochodem związana jest jeszcze jedna historia, auto odgrywa w niej jednak rolę drugoplanową.

Lata sześćdziesiąte ubiegłego wieku. Jak co dzień ojciec zawozi matkę do pracy; zostawia samochód na parkingu i wyrusza do delikatesów uzbrojony w awośkę³ – torbę na zakupy, którą nosiło się na wszelki wypadek.

Tymczasem z powodu awarii sprzętu lekarzy odsyłają do domów. Matka odnajduje samochód na parkingu i siada na przednim siedzeniu.

Ojciec wkłada zakupy do bagażnika i, nie zauważając żony, zasiada za kierownicą.

Basia, początkowo oburzona, siedzi cicho. Wyjeżdżają z parkingu – Basia czuje narastające zaniepokojenie. Gdyby się znienacka odezwała, Staszek mógłby się przestraszyć i spowodować wypadek.

Samochód zatrzymuje się na światłach. Zamyślony mąż z nudów myje spryskiwaczem szybę, rutynowo oblewając czekających na tramwaj. Zaczyna się rozglądać. Jego wzrok zatrzymuje się na wykładzinie podłogowej po stronie pasażera. Dostrzega tam czyjeś nogi. W damskich butach i rajstopach.

Z oczami wielkimi jak spodki:

– Basiu, co ty tu robisz? Przecież jesteś w pracy!

³ awośka – z rosyjskiego: awoś czto-to budietBez posłowia

Ta książka posłowia nie potrzebuje. Żadnych dodatkowych wyjaśnień, dopowiedzeń ani tym bardziej usprawiedliwień. Nie trzeba też zachęcać do jej lektury – najlepiej zrobi to sama. Jeśli przyjąłem zaszczytną dla mnie propozycję Autora, by napisać na koniec parę słów, to ze względów osobistych.

Znajomość ze Stanisławem Lemem była i pozostanie jedną z największych przygód mojego życia. Przez dziesięć lat odwiedzałem gościnny dom na krakowskim osiedlu Kliny i rozmawiałem z autorem Solaris albo nagrywałem jego teksty. Coraz bardziej podziwiając człowieka, z którym dane mi było się spotykać. Coraz bardziej się zdumiewając, że ktoś taki w ogóle istnieje.

Jego książki czytałem, dzięki starszemu bratu, właściwie od dzieciństwa, stopniowo do nich dorastając. Jednak pisarz i jego twórczość to czasami dwa światy zupełnie różne. Subtelny liryk okazuje się wściekłym cholerykiem, zdystansowany wobec rzeczywistości klasyk – zgorzkniałym zawistnikiem. W przypadku Stanisława Lema osoba i książki tworzyły jedność. W jego monologach, podobnych czasem do niespodziewanej erupcji wulkanu, odnajdywałem językowe bogactwo i słowotwórczą wynalazczość Lemowej prozy, jej groteskowy humor i – bardzo rzadko obecny, tylko wtedy, kiedy rzeczywiście trzeba – patos. Idee i problemy, wypełniające Summę Technologiae i kolejne tomy esejów, były tym, czym żył naprawdę.

Prometejska wizja nauki, której hołdował, nadkruszona została świadomością politycznych i ekonomicznych uwikłań, jakie w coraz większym stopniu decydują o kierunku badań naukowych. Na lawinowy rozwój biotechnologii, który zresztą przewidział, patrzył ze sporą dozą przerażenia. Nad tym wszystkim górowała jednak wciąż fascynacja. Świat, nasz ludzki świat, nadal go ciekawił, choć i rozczarowywał, czasem zaś doprowadzał do furii. Rozmowy przypominały niekiedy jazdę na diabelskim kole, z gwałtownymi przeskokami od makro do mikroskali, od początków życia na Ziemi do Andrzeja Leppera…

Te rozmowy odbywały się na piętrze, w gabinecie pisarza, będącym zarazem biblioteką, z galerią, na którą prowadzą drewniane schody. Regały pełne polskich i obcojęzycznych wydań Lema, a także mnóstwa innych książek, stosy periodyków w czterech językach, biurko z maszyną Wimshursta, nieużywany kominek, na którego palenisku stoi globus Księżyca, za oknem – winorośl, drzewa, ptaki dziobiące ziarno na balkonie. Siedząc w wygodnym, obitym szarym pluszem fotelu, zastanawiałem się czasem, jakby to było – być synem Stanisława Lema? Synem człowieka genialnego, którego horyzont jest o tyle rozleglejszy niż innych? Ot, taki eksperyment myślowy, budzący dreszcz podniecenia zmieszanego z lekką trwogą…

Teraz czytam książkę Tomasza Lema i nie wiem, co podziwiać bardziej: plastyczność portretu Ojca, który w niej nakreślił, czy sposób, w jaki nieświadomie odpowiedział na tamto moje, zadawane sobie samemu pytanie. Potomkowie ludzi wielkich i sławnych, wspominając rodziców, popadają często w skrajności, miewają skłonność albo do czułostkowej idealizacji, albo do bolesnych rozliczeń. Tu jest inaczej: miłość i podziw łączą się w jedno z dyskretną szczerością. Dzięki temu właśnie portret Stanisława Lema okazuje się tak żywy, fascynujący i wielobarwny. To ktoś, kto przebywał w kilku światach naraz, geniusz i uwielbiający chałwę „opiekun słodyczy”, racjonalista kierujący się w życiu codziennym osobliwą czasem logiką, obdarzony wielkim poczuciem humoru popędliwy gwałtownik, umiejący jednak wybaczać. Autor wspomina o „listach rozwodowych”, jakie jego ojciec kierował do współpracowników, na których się zawiódł. Sam taki list kiedyś otrzymałem – stąd wiem, że rozwód nie musiał być ostateczny, a winy bywały odpuszczane… Mieszkańców republiki czytelników i wielbicieli Stanisława Lema są już dziś miliony. Nie sposób określić jej granic, obejmuje cały glob – może bez Antarktydy, choć i tam w bazach polarnych ktoś by się znalazł. Wszyscy oni powinni być Tomaszowi Lemowi wdzięczni.

Po jego książkę sięgną jednak zapewne i tacy, którzy o dziele Lema seniora wiedzą niewiele. I dobrze zrobią – bo to nie jest tylko komentarz do biografii i twórczości wielkiego pisarza, ale, po prostu, pełna ciepła i czułości opowieść o kimś bardzo niezwykłym. Trochę jakby przybyszu z oddali wplątanym w nasze ziemskie sprawy, który jednak z każdą stroną staje się nam bliższy.

Tomasz FiałkowskiIndeks nazwisk

Armstrong Louis

Bareja Stanisław

Bartoszewska Zofia

Bartoszewski Władysław

Beethoven Ludwig van

Bereś Stanisław

Beria Ławrientij

Berryman Lorin

Błońska Teresa

Błoński Jan

Bruno Giordano

Buñuel Luis

Burns Robert

Bush George W.

Carroll Jonathan

Champollion Jean-François

Chaplin Charles

Choynowski Mieczysław

Churchill Winston

Čepaitis Virgilijus

Dobruszyn Roland

Dostojewski Fiodor

Edison Thomas

Einstein Albert

Feynman Richard

Fiałkowski Tomasz

Fitzgerald Ella

Galileusz

Gawalewicz Marian

Giedroyc Jerzy

Gierek Edward

Gombrowicz Witold

Gomułka Władysław

Gorbaczow Michaił S.

Grechuta Łukasz

Grechuta Marek

Gruszecki Artur

Haider Jörg

Hesse Hermann

Hitler Adolf

Jan Paweł II, papież (właśc. Karol Wojtyła)

Jaruzelski Wojciech

Jarzębski Jerzy

Kaczmarski Jacek

Kafka Franz

Kandel Michael

Kapica Piotr

Kapuściński Władysław

Kisielewski Stefan

Kissinger Henry

Knapp Radek

Kobiela Bogumił

Lem Anna, wnuczka Stanisława Lema

Lem Barbara z d. Leśniak, żona Stanisława Lema

Lem Sabina, matka Stanisława Lema

Lem Samuel, ojciec Stanisława Lema

Lem Stanisław

Leonardo da Vinci

Leśniak Barbara zob. Lem Barbara

Leśniak Helena

Leśniak Władysław

Lipska Ewa

Lucas George

Madejska Noemi

Madejski Andrzej

Mann Tomasz

Marks Karol

Marusarzowie, rodzina

May Karol

Merkel Angela

Mickiewicz Adam

Miłosz Czesław

Mrożek Sławomir

Mróz Daniel

Najder Zdzisław

Newton Isaac

Norwid Cyprian

Ola, znajoma z Lwowa

Picasso Pablo

Piestrak Marek

Piwowski Marek

Planck Max

Popper Karl R.

Prossinger Hermann

Przemyk Grzegorz

Przybora Jeremi

Przybylski Ryszard

Putin Władimir W.

Renoir Pierre-Auguste

Reymont Władysław

Rodin Auguste

Rymkiewicz Jarosław Marek

Sienkiewicz Henryk

Soderbergh Steven

Stalin Josif W.

Stasia "placek", gosposia

Stiller Robert

Strugacki Arkadij N.

Strugacki Borys N.

Szczepański Jan Józef

Szkłowski Josif S.

Szlachcic Franciszek

Szymborska Wisława

Szymonowic Szymon

Ścibor-Rylska Danuta

Ścibor-Rylski Aleksander

Tarkowski Andriej A.

Todorov Tzvetan

Ustynowicz Adam

Verne Juliusz

Wajda Andrzej

Wessel Horst Ludwig

Wirth Alicja

Wirth Andrzej

Witkiewicz Stanisław Ignacy

Zemek Wojciech

Zosia, gosposia

Zych Ewa

Zych Jadwiga

Zych Michał

Wojtyła Karol zob. Jan Paweł II, papież

Wróblewski Jerzy

Żebrowski Edward

Żeromski Stefan

Żukrowski Wojciech