Badania etnograficzne i obserwacyjne - ebook

O serii Niezbędnik badacza Uwe Flick

- Wprowadzenie do serii Niezbędnik badacza
- Czym są badania jakościowe?
- W jaki sposób prowadzi się badania jakościowe?
- Przegląd Niezbędnika badacza

Wprowadzenie do serii Niezbędnik badacza

W ostatnich latach badania jakościowe przeszły okres bezprecedensowego rozwoju i zróżnicowania, stając się pełnoprawnym i poważanym podejściem badawczym w rozmaitych dyscyplinach i kontekstach. Coraz większa liczba studentów, wykładowców i praktyków staje przed pytaniami i problemami dotyczącymi sposobów prowadzenia badań jakościowych – zarówno na własny użytek, jak i w ogólności. Udzielenie odpowiedzi na te pytania i podjęcie tych problemów na poziomie praktycznym stanowi główny cel serii Niezbędnik badacza.

Kolejne tomy Niezbędnika badacza podejmują kluczowe zagadnienia pojawiające się podczas prowadzenia badań jakościowych. Każdy z nich jest poświęcony jednej z najważniejszych metod (np. wywiadom lub grupom fokusowym) lub któremuś z istotnych rodzajów danych (np. materiałom wizualnym czy dyskursowi), które wykorzystuje się, badając społeczeństwo w kategoriach jakościowych. Co więcej, wszystkie tomy serii zostały napisane z myślą o różnorodnych ­typach czytelników, dla których mogą okazać się użyteczne:

- Praktycy badań jakościowych z obszaru nauk społecznych, badań marketingowych i ewaluacyjnych, badań z zakresu organizacji i zarządzania, zdrowia publicznego, nauk kognitywnych itp., którzy stają przed problemami związanymi z zaplanowaniem i przeprowadzeniem konkretnego badania wykorzystującego metody jakościowe.
- Nauczyciele akademiccy w tychże dziedzinach, którzy mogą wykorzystać poszczególne pozycje Niezbędnika jako podręczniki akademickie.
- Słuchacze studiów licencjackich i magisterskich z zakresu nauk społecznych, pielęgniarstwa, psychologii, pedagogiki oraz innych dziedzin, w których metody jakościowe stanowią – niekiedy najważniejszą – część praktycznego kształcenia akademickiego (obejmującego również pisanie pracy końcowej).

Wszystkie tomy serii zostały napisane przez uznanych autorów z rozległym doświadczeniem w swoich dziedzinach, obejmującym także badania przeprowadzone przy użyciu opisywanych przez nich metod. Czytając całą serię od początku do końca, będziesz od czasu do czasu natrafiać na powtarzające się zagadnienia, które wyznaczają oś wszelkiego rodzaju badań jakościowych – kwestie związane z etyką badacza, planowaniem badań czy szacowaniem jakości ich rezultatów. Jednak w poszczególnych książkach zagadnienia te są poruszane z różnych perspektyw metodologicznych, reprezentowanych przez autorów albo przedstawicieli opisywanych przez nich podejść. Zatem w zależności od książki możesz spotkać się z różnymi metodami szacowania jakości badań lub sugestiami dotyczącymi sposobu analizowania danych jakościowych, które dopiero w całej serii składają się na wyczerpujący obraz tej dziedziny.

Czym są badania jakościowe?

Coraz trudniej znaleźć wspólną definicję badań jakościowych, która pogodziłaby większość badaczy i reprezentowanych przez nich ­podejść. Badania jakościowe nie są już po prostu badaniami „nie-ilościowymi”, lecz wypracowały sobie własną tożsamość (lub być może kilka tożsamości). Jednak mimo wielu konkurujących ze sobą podejść, można wskazać kilka wspólnych cech badań jakościowych. Mają one na celu bliższe przyjrzenie się „światu zewnętrznemu” (nie zaś sztucznym sytuacjom wytworzonym np. w laboratoriach) oraz opis, interpretację, a niekiedy wyjaśnienie zjawisk społecznych z perspektywy „wewnętrznej” na wiele rozmaitych sposobów:

- Analizując doświadczenia jednostek i grup. Doświadczenia te mogą być związane z indywidualnymi biografiami lub z prywatną czy zawodową praktyką życiową. Można do nich dotrzeć, badając wiedzę potoczną i opowieści z pierwszej lub drugiej ręki.
- Analizując interakcje i akty komunikacji w czasie ich trwania. Można tego dokonać, obserwując lub nagrywając akty interakcji i komunikacji, a następnie analizując zebrany materiał.
- Analizując dokumenty (teksty, obrazy, filmy albo muzykę) lub podobne ślady ludzkich doświadczeń i interakcji.

Wspólne dla tych podejść jest dążenie do rozszyfrowania – przy użyciu kategorii znaczących i bogatych w szczegóły – tego, w jaki sposób ludzie tworzą świat wokół siebie, co robią lub co im się przydarza. Interakcje i dokumenty postrzega się tu jako sposoby konstruowania procesów społecznych, w ramach których ludzie współpracują lub konkurują ze sobą. Wszystkie podejścia poszukują regularności w znaczeniach, które mogą być odtworzone i analizowane przy użyciu różnych metod jakościowych, pozwalających badaczowi na sformułowanie – mniej lub bardziej uogólnionych – modeli, typologii i teorii jako sposobów opisywania i wyjaśniania zagadnień społecznych czy psychologicznych.

W jaki sposób prowadzi się badania jakościowe?

Czy da się wskazać standardowe sposoby prowadzenia badań jakościowych, jeżeli weźmiemy pod uwagę istnienie różnorodnych podejść teoretycznych, epistemologicznych i metodologicznych, a także zróżnicowanie w obrębie przedmiotów i problemów badawczych? W najgorszym razie jesteśmy w stanie wyodrębnić tu kilka cech wspólnych:

- Badacze jakościowi dążą do uchwycenia doświadczeń, interakcji i dokumentów w ich naturalnym kontekście, chcąc uwzględnić ich specyfikę również na poziomie materialnym.
- W badaniach jakościowych powstrzymujemy się od formułowania już na wstępie dokładnej definicji przedmiotu badawczego oraz hipotez przeznaczonych do testowania. Definicje (oraz hipotezy, jeżeli w ogóle się je stawia) wypracowuje się i udoskonala w toku badań.
- Badacze jakościowi wychodzą z założenia, że metody i teorie powinny być dobierane pod kątem przedmiotu badania. Jeżeli istniejące metody nie pasują do danego problemu lub dziedziny, modyfikuje się je lub opracowuje nowe.
- Badacze sami stanowią istotną część procesu badawczego – przez osobisty udział w badaniu czy też przez znajomość danego obszaru i refleksyjność w poruszaniu się po nim – co łączy ich z badanymi, którzy również należą do tego obszaru.
- W badaniach jakościowych dużą wagę przykłada się do kontekstu i konkretnych przypadków jako czynników tłumaczących badane zagadnienie. Mnóstwo badań jakościowych to studia przypadku lub ich kompilacje i często konkretne przypadki (ich historia i złożoność) stanowią ważny kontekst umożliwiający zrozumienie badanego obszaru.
- Spora część badań jakościowych opiera się na pisaniu tekstów – od notatek i transkrypcji z terenu, przez opisy i interpretacje, aż po prezentację ostatecznych rezultatów badania jako całości. Zatem kwestie związane z przekształcaniem złożonych sytuacji społecznych (lub innych materiałów, takich jak obrazy) w tekst – zagadnienia pisania i transkrybowania jako takiego – mają dla badacza jakościowego duże znaczenie.
- Jeżeli metody badań mają być adekwatne do ich przedmiotu, sposoby definiowania i szacowania jakości wyników badań jakościowych muszą uwzględniać specyfikę tego typu badań lub nawet poszczególnych podejść w ich obrębie.

Przegląd Niezbędnika badacza

- Projektowanie badania jakościowego Uwe Flicka (2010) stanowi zwięzłe wprowadzenie w dziedzinę badań jakościowych, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii planowania konkretnego projektu badawczego za pomocą którejkolwiek z metod. Zadaniem tego tomu jest dostarczenie ogólnej ramy dla pozostałych elementów Niezbędnika przez omówienie najczęstszych problemów praktycznych i sposobów ich rozwiązywania w trakcie badań. Książka podejmuje zagadnienia związane z tworzeniem planu badań jakościowych i podpowiada, jak w skuteczny sposób je przeprowadzić, poruszając zarówno kwestie czysto praktyczne, np. związane z zasobami potrzebnymi badaczowi, jak i metodologiczne, w tym dotyczące jakości badań jakościowych oraz ich etyki. Rozwinięcie tych kwestii można znaleźć w pozostałych tomach serii.
- Trzy książki poświęcone są zbieraniu lub wytwarzaniu danych w badaniach jakościowych. Podejmują zagadnienia zarysowane w pierwszym tomie, omawiając je w sposób bardziej szczegółowy i zorientowany na konkretne metody. Pierwsza z nich, Prowadzenie wywiadów autorstwa Steinara Kvale (2010), obejmuje teoretyczne, epistemologiczne, etyczne i praktyczne kwestie związane z przeprowadzaniem wywiadów z ludźmi na temat określonych fragmentów ich życia i biografii. Książka Badania etnograficzne i obserwacyjne Michaela Angrosino (2010) ma za temat drugie ważne podejście w zbieraniu i wytwarzaniu danych jakościowych. Podobnie jak w poprzedniej książce, kwestie praktyczne (wybór miejsca badań, metody zbierania danych w etnografii, problemy związane z ich analizowaniem) są tu omówione na tle bardziej ogólnych zagadnień (etyka, wierność opisów, wartość i adekwatność etnografii jako podejścia). Z kolei praca Doing Focus Groups (Badania fokusowe) autorstwa Rosaline Barbour przedstawia trzecią z najważniejszych metod jakościowych. Tu również najwięcej uwagi poświęcono kwestiom praktycznym związanym z doborem próby, prowadzeniem badań i analizowaniem danych powstałych w trakcie wywiadu zogniskowanego.
- Kolejne trzy tomy poświęcone są sposobom analizowania określonych rodzajów danych jakościowych. Książka Materiały wizualne w badaniach jakościowych Marcusa Banksa (2009) wprowadza na scenę trzeci typ danych jakościowych (oprócz materiału słownego pochodzącego z wywiadów oraz danych obserwacyjnych). Korzystanie z materiałów wizualnych nie tylko wyznacza istotny kierunek w badaniach społecznych jako takich, lecz także stawia badaczy przed nowymi problemami praktycznymi, dotyczącymi sposobów gromadzenia i analizowania tych materiałów, oraz podnosi nowe kwestie etyczne. W Analyzing Qualitative Data (Analizie danych jakościowych) Graham Gibbs omawia wiele praktycznych zagadnień dotyczących interpretacji różnych danych tego rodzaju. Szczególną uwagę poświęca procedurom kodowania i porównywania danych (przede wszystkim materiału werbalnego pochodzącego z wywiadów indywidualnych i grupowych) oraz używania komputerów do ich analizy. Tim Rapley w Analizie konwersacji, dyskursu i dokumentów (2010) bierze pod uwagę również inne rodzaje danych, ważne przy analizie dyskursu. Chodzi tu przede wszystkim o materiał już istniejący (np. dokumenty) lub zebrany przez nagrywanie codziennych rozmów czy tropienie innych dyskursów. Książka omawia praktyczne zagadnienia związane z gromadzeniem zbioru wypowiedzi, transkrybowaniem zapisów wideo oraz metodami analizy dyskursu przy użyciu tego typu danych.
- Managing Quality in Qualitative Research (Jakość w badaniach jakościowych) Uwe Flicka ponownie podejmuje kwestię wartości wyników, poruszoną już w innych tomach serii, lecz robi to w sposób bardziej ogólny. Jest tu ona ujęta w kontekście wykorzystywania lub modyfikowania już istniejących – albo formułowania nowych – kryteriów dla badań jakościowych. Książka podsumowuje trwający spór na temat kryteriów, które powinno się brać pod uwagę, określając „jakość” i trafność wyników uzyskanych dzięki metodom jakościowym, oraz wymienia liczne strategie pomagające w ich zapewnieniu. Szczególna uwaga poświęcona jest strategii triangulacji oraz sposobom wykorzystywania badań ilościowych do podniesienia wartości rezultatów badań jakościowych.

Zanim przejdę do określenia obszaru problemowego tej książki oraz jej roli w Niezbędniku, chciałbym podziękować kilku pracownikom wydawnictwa SAGE, dzięki którym mógł on w ogóle powstać. Michael Carmichael jakiś czas temu podsunął mi jego pomysł i służył mi swoją radą na samym początku. Patrick Brindle przejął i podtrzymał opiekę nad projektem, Vanessa Harwood i Jeremy Toynbee zaś pomogli nam zmienić nasze rękopisy w książki.O tej książce Uwe Flick

Zarówno w historii badań jakościowych, jak i w najnowszych osiąg­nięciach w tej dziedzinie, etnografia i obserwacja uczestnicząca odgrywały znaczącą rolę. Wiele z tego, co wiemy obecnie na temat relacji w badaniach terenowych, otwartości i ukierunkowania na pole badań i ich uczestników, zawdzięczamy badaniom prowadzonym w obszarze etnografii. Mimo iż jest silnie związana z metodą obserwacji uczestniczącej, wywodzi się z niej i prawdopodobnie ostatnimi czasy również ją zastępuje, etnografia zawsze wykorzystywała różne metody zbierania danych. Dość często łączy obserwację, różne formy uczestnictwa, mniej lub bardziej formalne wywiady z analizą dokumentów czy innych artefaktów. Niemniej jednak, nie wszystkie ważne i interesujące problemy są dostępne analizie etnograficznej i obserwacji uczestniczącej. Dobór próby dotyczy w tym kontekście nie tyle wyboru osób do badania, co raczej wyboru jakiegoś obszaru bądź instytucji, a mówiąc jeszcze ogólniej, miejsc do obserwacji. Pod koniec XX wieku dyskusje metodologiczne w obrębie etnografii zaczęły coraz bardziej odchodzić od rozważań na temat kwestii zbierania danych i przyjmowania ról w terenie, zmierzając w stronę problemów związanych z formułowaniem opisów miejsca badań, procesu badawczego i związanych z nimi doświadczeń. Analiza danych etnograficznych jest często zorientowana na poszukiwanie wzorów zachowań, interakcji i praktyk.

W tej książce te podstawowe zagadnienia badań etnograficznych i obserwacyjnych zostaną omówione bardziej szczegółowo. O ile inne tomy skupiają się głównie na danych tekstowych, takich jak wywiady (Kvale 2010) czy fokusy (Barbour 2007), albo też koncentrują się na analizie konwersacji (Rapley 2010) bądź obrazów (Banks 2009), o tyle ten ma na celu przybliżenie w ramach Niezbędnika badacza pragmatyki badań terenowych. Jednocześnie może być uzupełniany przez dokładniejsze analizy wykorzystywania pozostałych źródeł (od wywiadów do danych wizualnych) w bardziej ogólnym kontekście etnograficznym. Tomy poświęcone analizie danych (Gibbs 2007) oraz planowaniu i zagadnieniu jakości w badaniach jakościowych (Flick 2007, 2010) pozwalają na umieszczenie omawianych tutaj szczegółowo zagadnień w szerszej perspektywie. Wszystkie te pozycje, traktowane łącznie, dostarczają podstaw do podjęcia decyzji o tym, kiedy stosować tetnografię i obserwację, jak również mogą być metodologiczną i teoretyczną bazą przy korzystaniu z tych strategii w badaniach terenowych. Badania przywoływane w tym tomie jako przykłady ułatwiają spojrzenie na etnografię nie tylko jako pewną metodę, ale również strategię, oraz zrozumienie, w odniesieniu do jakich miejsc i analizowanych zagadnień okazuje się ona właściwa.Przedmowa

Termin „etnografia” odnosi się zarówno do metody, jak i do rezultatu badania (Agar 1980).

Metoda etnograficzna polega na gromadzeniu informacji o wytworach materialnych, stosunkach społecznych, przekonaniach i wartościach danej społeczności. W procesie zbierania danych wykorzystuje się różnorodne techniki – jest wręcz pożądane, aby podchodzić do niego z możliwie najróżniejszych perspektyw w celu uzyskania większej pewności, że rzeczy faktycznie mają się tak, jak się nam wydaje.

Rezultat badań etnograficznych to raport włączający informacje uzyskane za pomocą metody etnograficznej w całościowy opis kultury badanej społeczności. Taki raport przyjmował tradycyjnie formę pisemnej monografii, ale może mieć również postać pokazu zdjęć, nagrania wideo, wystawy muzealnej, strony internetowej, a nawet dzieła literackiego (powieści, sztuki dramaturgicznej, opowiadania, wiersza) bądź występu artystycznego (taniec, cykl pieśni).

Badania etnograficzne zapoczątkowali pod koniec XIX i na ­początku XX wieku antropologowie, ale od tamtego czasu stały się one częścią instrumentarium badaczy jakościowych wywodzących się z wielu dyscyplin i pól badań: socjologii, psychologii społecznej, komunikacji, edukacji, biznesu czy zdrowia. Jako że etnografia dąży do uzyskania szczegółowego i całościowego opisu ludzi, zazwyczaj prowadzona jest przez badaczy, którzy mają możliwość spędzenia dłuższego czasu w badanej społeczności (określanej zwykle jako teren badań). Ich badanie określa się przez to mianem terenowego.

Etnograficzni badacze terenowi często stają się obserwatorami uczestniczącymi, zachowując równowagę między obiektywnym gromadzeniem danych a subiektywnymi spostrzeżeniami, które są efektem stałego obcowania z ludźmi, których życie badacze starają się zrozumieć. Metody etnograficzne mogą być, co prawda, wykorzystywane również przez badaczy niebędących obserwatorami uczestniczącymi, ale w tym tomie skupimy się na analizie badań prowadzonych w terenie właśnie przez takich obserwatorów.

Książka ta:

- zapozna czytelnika z różnymi technikami zbierania danych, związanymi z badaniami etnograficznymi, szczególnie zaś prowadzonymi w terenie przez badaczy będących obserwatorami uczestniczącymi; oraz
- przeprowadzi czytelnika przez kolejne etapy procesu badania etnograficznego, począwszy od wyboru miejsca badań, a skończywszy na przygotowaniu końcowego raportu.

Podręcznik obejmuje również kilka dodatkowych zagadnień.

- Rozważania na temat etycznych implikacji prowadzenia badań etnograficznych. Badacze terenowi muszą mieć zawsze świadomość istnienia delikatnej równowagi wpisanej w ich rolę – jednocześnie zaangażowanych uczestników działań społeczności i obiektywnych obserwatorów. Co więcej, badanie etnograficzne nie zawsze idealnie wpisuje się w kliczniczny/eksperymentalny model przewidywany przez większość instytucjonalnych komisji etycznych, dlatego zajmiemy się kwestiami świadomej zgody i poufności w trakcie prowadzenia badań w rzeczywistych kontekstach społecznych (w przeciwieństwie do laboratoriów).
- Dyskusję na temat etnografii w nowym tysiącleciu. Ludzie nie mieszkają już wyłącznie w małych, samowystarczalnych, związanych z konkretnym miejscem społecznościach. Dzięki zaawansowanym technologiom komunikacyjnym i możliwości łatwego transportu zostają włączeni w rozbudowane globalne sieci. Zajmiemy się zatem niektórymi ze sposobów adaptacji tradycyjnych metod etnograficznych do badania „wirtualnych” społeczności wieku globalnej cyberprzestrzeni.
- Studia przypadku będące ilustracją przedstawianych teorii. Jedną rzeczą jest opowiedzieć czytelnikom, jak prowadzić badania etnograficzne, czymś zupełnie innym natomiast pokazać im, w jaki sposób można przełożyć wyidealizowane podręcznikowe wytyczne na autentyczne sytuacje badawcze. W tym celu każdy dydaktyczny fragment podręcznika będzie ilustrowany krótkimi opisami własnych badań terenowych autora, umożliwiającymi porównanie i skontrastowanie projektu badawczego prowadzonego w społeczności tradycyjnej w odległej części świata z badaniem prowadzonym w mniej odległym kontekście.

Warto przeczytać

Klasyczne wprowadzenie do etnografii:

Agar Michael (1980), The Professional Stranger. An Informal Introduction to Ethnography, San Diego: Academic Press.