Badania fokusowe - ebook

O serii Niezbędnik badacza Uwe Flick

------------------------------------------------------------------------

• Wprowadzenie do serii Niezbędnik badacza

• Czym są badania jakościowe?

• W jaki sposób prowadzi się badania jakościowe?

• Przegląd Niezbędnika badacza

------------------------------------------------------------------------

Wprowadzenie do serii Niezbędnik badacza

W ostatnich latach badania jakościowe przeszły okres bezprecedensowego rozwoju i zróżnicowania, stając się pełnoprawnym i poważanym podejściem badawczym w rozmaitych dyscyplinach i kontekstach. Coraz większa liczba studentów, wykładowców i praktyków staje przed pytaniami i problemami dotyczącymi sposobów prowadzenia badań jakościowych – zarówno na własny użytek, jak i w ogólności. Udzielenie odpowiedzi na te pytania i podjęcie tych problemów na poziomie praktycznym stanowi główny cel serii Niezbędnik badacza.

Kolejne tomy Niezbędnika badacza podejmują kluczowe zagadnienia pojawiające się podczas prowadzenia badań jakościowych. Każdy z nich jest poświęcony jednej z najważniejszych metod (np. wywiadom lub grupom fokusowym) lub któremuś z istotnych rodzajów danych (np. materiałom wizualnym czy dyskursowi), które wykorzystuje się, badając społeczeństwo w kategoriach jakościowych. Co więcej, wszystkie tomy serii zostały napisane z myślą o różnorodnych typach czytelników, dla których mogą okazać się użyteczne:

• Praktycy badań jakościowych z obszaru nauk społecznych, badań marketingowych i ewaluacyjnych, badań z zakresu organizacji i zarządzania, zdrowia publicznego, nauk kognitywnych itp., którzy stają przed problemami związanymi z zaplanowaniem i przeprowadzeniem konkretnego badania wykorzystującego metody jakościowe.

• Nauczyciele akademiccy w tychże dziedzinach, którzy mogą wykorzystać poszczególne pozycje Niezbędnika jako podręczniki akademickie.

• Słuchacze studiów licencjackich i magisterskich z zakresu nauk społecznych, pielęgniarstwa, psychologii, pedagogiki oraz innych dziedzin, w których metody jakościowe stanowią – niekiedy najważniejszą – część praktycznego kształcenia akademickiego (obejmującego również pisanie pracy końcowej).

Wszystkie tomy serii zostały napisane przez uznanych autorów z rozległym doświadczeniem w swoich dziedzinach, obejmującym także badania przeprowadzone przy użyciu opisywanych przez nich metod. Czytając całą serię od początku do końca, będziesz od czasu do czasu natrafiać na powtarzające się zagadnienia, które wyznaczają oś wszelkiego rodzaju badań jakościowych – kwestie związane z etyką badacza, planowaniem badań czy szacowaniem jakości ich rezultatów. Jednak w poszczególnych książkach zagadnienia te są poruszane z różnych perspektyw metodologicznych, reprezentowanych przez autorów albo przedstawicieli opisywanych przez nich podejść. Zatem w zależności od książki możesz spotkać się z różnymi metodami szacowania jakości badań lub sugestiami dotyczącymi sposobu analizowania danych jakościowych, które dopiero w całej serii składają się na wyczerpujący obraz tej dziedziny.

Czym są badania jakościowe?

Coraz trudniej znaleźć wspólną definicję badań jakościowych, która pogodziłaby większość badaczy i reprezentowanych przez nich podejść. Badania jakościowe nie są już po prostu badaniami „nieilościowymi”, lecz wypracowały sobie własną tożsamość (lub być może kilka tożsamości). Jednak mimo wielości konkurujących ze sobą podejść, można wskazać kilka cech wspólnych badań jakościowych. Mają one na celu bliższe przyjrzenie się „światu zewnętrznemu” (nie zaś sztucznym sytuacjom wytworzonym np. w laboratoriach) oraz opis, interpretację, a niekiedy wyjaśnienie zjawisk społecznych z perspektywy „wewnętrznej” na wiele rozmaitych sposobów:

• Analizując doświadczenia jednostek i grup. Doświadczenia te mogą być związane z indywidualnymi biografiami lub z prywatną czy zawodową praktyką życiową. Można do nich dotrzeć, badając wiedzę potoczną i opowieści z pierwszej lub drugiej ręki.

• Analizując interakcje i akty komunikacji w czasie ich trwania. Można tego dokonać, obserwując lub nagrywając akty interakcji i komunikacji, a następnie analizując zebrany materiał.

• Analizując dokumenty (teksty, obrazy, filmy albo muzykę) lub podobne ślady ludzkich doświadczeń i interakcji.

Wspólne dla tych podejść jest dążenie do rozszyfrowania – przy użyciu kategorii znaczących i bogatych w szczegóły – tego, w jaki sposób ludzie tworzą świat wokół siebie, co robią lub co im się przydarza. Interakcje i dokumenty postrzega się tu jako sposoby konstruowania procesów społecznych, w ramach których ludzie współpracują lub konkurują ze sobą. Wszystkie podejścia poszukują regularności w znaczeniach, które mogą być odtworzone i analizowane przy użyciu różnych metod jakościowych, pozwalających badaczowi na sformułowanie – mniej lub bardziej uogólnionych – modeli, typologii i teorii jako sposobów opisywania i wyjaśniania zagadnień społecznych czy psychologicznych.

W jaki sposób prowadzi się badania jakościowe?

Czy da się wskazać standardowe sposoby prowadzenia badań jakościowych, jeżeli weźmiemy pod uwagę istnienie różnorodnych podejść teoretycznych, epistemologicznych i metodologicznych, a także zróżnicowanie w obrębie przedmiotów i problemów badawczych? W najgorszym razie jesteśmy w stanie wyodrębnić tu kilka cech wspólnych:

• Badacze jakościowi dążą do uchwycenia doświadczeń, interakcji i dokumentów w ich naturalnym kontekście, chcąc uwzględnić ich specyfikę również na poziomie materialnym.

• W badaniach jakościowych powstrzymujemy się od formułowania już na wstępie dokładnej definicji przedmiotu badawczego oraz hipotez przeznaczonych do testowania. Definicje (oraz hipotezy, jeżeli w ogóle się je stawia) wypracowuje się i udoskonala w toku badań.

• Badacze jakościowi wychodzą z założenia, że metody i teorie powinny być dobierane pod kątem przedmiotu badania. Jeżeli istniejące metody nie pasują do danego problemu lub dziedziny, modyfikuje się je lub opracowuje nowe.

• Badacze sami stanowią istotną część procesu badawczego – poprzez osobisty udział w badaniu czy też przez znajomość danego obszaru i refleksyjność w poruszaniu się po nim, co łączy ich z badanymi, którzy również należą do tego obszaru.

• W badaniach jakościowych dużą wagę przykłada się do kontekstu i konkretnych przypadków jako czynników tłumaczących badane zagadnienie. Mnóstwo badań jakościowych to studia przypadku lub ich kompilacje i często konkretne przypadki (ich historia i złożoność) stanowią ważny kontekst umożliwiający zrozumienie badanego obszaru.

• Spora część badań jakościowych opiera się na pisaniu tekstów – od notatek i transkrypcji z terenu, przez opisy i interpretacje, aż po prezentację ostatecznych rezultatów badania jako całości. Zatem kwestie związane z przekształcaniem złożonych sytuacji społecznych (lub innych materiałów, takich jak obrazy) w tekst – zagadnienia pisania i transkrybowania jako takiego – mają dla badacza jakościowego duże znaczenie.

• Jeżeli metody badań mają być adekwatne do ich przedmiotu, sposoby definiowania i szacowania jakości wyników badań jakościowych muszą uwzględniać specyfikę tego typu badań lub nawet poszczególnych podejść w ich obrębie.

Przegląd Niezbędnika badacza

• Projektowanie badania jakościowego Uwe Flicka (2010) stanowi zwięzłe wprowadzenie w dziedzinę badań jakościowych, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii planowania konkretnego projektu badawczego za pomocą którejkolwiek z metod. Zadaniem tego tomu jest dostarczenie ogólnej ramy dla pozostałych elementów Niezbędnika przez omówienie najczęstszych problemów praktycznych i sposobów ich rozwiązywania w trakcie badań. Książka podejmuje zagadnienia związane z tworzeniem planu badań jakościowych i podpowiada, jak w skuteczny sposób je przeprowadzić, poruszając zarówno kwestie czysto praktyczne, np. związane z zasobami potrzebnymi badaczowi, jak i metodologiczne, w tym dotyczące jakości badań jakościowych oraz ich etyki. Rozwinięcie tych kwestii można znaleźć w pozostałych tomach serii.

• Trzy książki są poświęcone zbieraniu lub wytwarzaniu danych w badaniach jakościowych. Podejmują zagadnienia zarysowane w pierwszym tomie, omawiając je w sposób bardziej szczegółowy i zorientowany na konkretne metody. Pierwsza z nich, Prowadzenie wywiadów autorstwa Steinara Kvale (2010), obejmuje teoretyczne, epistemologiczne, etyczne i praktyczne kwestie związane z przeprowadzaniem wywiadów z ludźmi na temat określonych fragmentów ich życia i biografii. Książka Badania etnograficzne i obserwacyjne Michaela Angrosino (2010) ma za temat drugie ważne podejście w zbieraniu i wytwarzaniu danych jakościowych. Podobnie jak w poprzedniej książce, kwestie praktyczne (wybór miejsca badań, metody zbierania danych w etnografii, problemy związane z ich analizowaniem) są tu omówione na tle bardziej ogólnych zagadnień (etyka, wierność opisów, wartość i adekwatność etnografii jako podejścia). Z kolei praca Badania fokusowe autorstwa Rosaline Barbour (2011) przedstawia trzecią z najważniejszych metod jakościowych. Tu również najwięcej uwagi poświęcono kwestiom praktycznym związanym z doborem próby, prowadzeniem badań i analizowaniem danych powstałych w trakcie wywiadu zogniskowanego.

• Kolejne trzy tomy poświęcone są sposobom analizowania określonych rodzajów danych jakościowych. Książka Materiały wizualne w badaniach jakościowych Marcusa Banksa (2009) wprowadza na scenę trzeci typ danych jakościowych (oprócz materiału słownego pochodzącego z wywiadów oraz danych obserwacyjnych). Korzystanie z materiałów wizualnych nie tylko wyznacza istotny kierunek w badaniach społecznych jako takich, lecz także stawia badaczy przed nowymi problemami praktycznymi, dotyczącymi sposobów gromadzenia i analizowania tych materiałów, oraz podnosi nowe kwestie etyczne. W Analizowaniu danych jakościowych Graham Gibbs (2011) omawia wiele praktycznych zagadnień dotyczących interpretacji różnych danych tego rodzaju. Szczególną uwagę poświęca procedurom kodowania i porównywania danych (przede wszystkim materiału werbalnego pochodzącego z wywiadów indywidualnych i grupowych) oraz używania komputerów do ich analizy. Tim Rapley w Analizie konwersacji, dyskursu i dokumentów (2010) bierze pod uwagę również inne rodzaje danych, ważne przy analizie dyskursu. Chodzi tu przede wszystkim o materiał już istniejący (np. dokumenty) lub zebrany przez nagrywanie codziennych rozmów czy tropienie innych dyskursów. Książka omawia praktyczne zagadnienia związane z gromadzeniem zbioru wypowiedzi, transkrybowaniem zapisów wideo oraz metodami analizy dyskursu przy użyciu tego typu danych.

• Jakość w badaniach jakościowych Uwe Flicka (2011) ponownie podejmuje kwestię wartości wyników, poruszoną już w innych tomach serii, lecz robi to w sposób bardziej ogólny. Jest tu ona ujęta w kontekście wykorzystywania lub modyfikowania już istniejących – albo formułowania nowych – kryteriów dla badań jakościowych. Książka podsumowuje trwający spór na temat kryteriów, które powinno się brać pod uwagę, określając „jakość” i trafność wyników uzyskanych dzięki metodom jakościowym, oraz wymienia liczne strategie pomagające w ich zapewnieniu. Szczególna uwaga poświęcona jest strategii triangulacji oraz sposobom wykorzystywania badań ilościowych do podniesienia wartości rezultatów badań jakościowych.

Zanim przejdę do określenia obszaru problemowego tej książki oraz jej roli w Niezbędniku, chciałbym podziękować kilku pracownikom wydawnictwa SAGE, dzięki którym mógł on w ogóle powstać. Michael Carmichael jakiś czas temu podsunął mi jego pomysł i służył mi swoją radą na samym początku. Patrick Brindle przejął i podtrzymał opiekę nad projektem, Vanessa Harwood i Jeremy Toynbee zaś pomogli nam zmienić nasze rękopisy w książki.O tej książce Uwe Flick

Grupy fokusowe stały się ważnym podejściem w badaniach jakościowych prowadzonych w różnych obszarach, począwszy od badań rynkowych po służbę zdrowia. W dziedzinach tych zastosowanie owej metody do gromadzenia danych przyjmuje bardziej pragmatyczne i bardziej systematyczne formy. Badania fokusowe wykorzystuje się często jako metodę niezależną, jednak w wielu wypadkach stanowią one część projektów, które opierają się na wielu innych metodach jakościowych, a czasem także ilościowych. Postrzega się je również jako dobrą alternatywę wobec pojedynczych wywiadów stanowiących bazę danych do analizy jakościowej. Ich zaletą jest to, że pozwalają one na analizę nie tylko twierdzeń i relacji dotyczących doświadczeń i wydarzeń, lecz także interakcyjnego kontekstu, w jakim te twierdzenia i relacje powstały. Metoda ta wiąże się z określonymi praktycznymi i metodologicznymi wymogami dotyczącymi dokumentacji i analizy danych.

Tematem książki Badania fokusowe są najistotniejsze problemy związane z wykorzystaniem tej metody. Autorka odnosi się do kwestii doboru próby, dokumentacji grup fokusowych i ich moderowania, a także przedstawia bardziej ogólne przemyślenia dotyczące etyki oraz odpowiedniego lub nieprawidłowego zastosowania grup fokusowych jako metody. Omawia również szczególne problemy, takie jak rozumienie danych zgromadzonych w trakcie badań fokusowych oraz ocena jakości zarówno owych danych, jak i ich analizy. Po przeczytaniu tej książki czytelnicy powinni wiedzieć nie tylko, w jaki sposób przeprowadzić badania fokusowe, lecz także dlaczego i kiedy skorzystać z tej metody.

W ramach serii Niezbędnik badacza książka ta, ponieważ przedstawia w zarysie trzecią główną metodę zbierania danych w badaniach jakościowych, jest uzupełnieniem prac Prowadzenie wywiadów Steinara Kvale (2010) oraz Badania etnograficzne i obserwacyjne Michaela Angrosino (2010). Autorka wymienia również szczególne sposoby analizy danych wygenerowanych podczas grup fokusowych; tutaj uzupełnieniem książki są tomy: Analizowanie danych jakościowych Grahama Gibbsa (2011) oraz Analiza konwersacji, dyskursu i dokumentów Tima Rapleya (2010). To samo dotyczy publikacji Projektowanie badania jakościowego (Flick 2010) oraz Jakość w badaniach jakościowych (Flick 2011). Książka ta opisuje określone problemy związane z badaniami fokusowymi, podczas gdy pozostałe teksty odnoszą się do tych zagadnień w szerszym kontekście badań jakościowych. Można tu zatem znaleźć dodatkowe sugestie – na przykład, w jaki sposób podczas badań fokusowych przeprowadzić dobór próby i jakie ma to znaczenie dla procesu porównywania, formułowania wniosków i uogólnień, a także jakie w danym kontekście są tego etyczne konsekwencje.ROZDZIAŁ 1 Wprowadzenie do badań fokusowych

------------------------------------------------------------------------

• Definicja grupy fokusowej

• Struktura książki

• Historyczni poprzednicy

• Główne stanowiska wobec badań fokusowych

Po przeczytaniu tego rozdziału będziesz znać:

• definicję grup fokusowych;

• strukturę książki;

• historycznych poprzedników, którzy wpłynęli na dzisiejsze zastosowanie grup fokusowych;

• główne stanowiska wobec badań fokusowych.

------------------------------------------------------------------------

Chociaż książka ta ma być bodźcem do twórczego i przemyślanego wykorzystania grup fokusowych w badaniach, zawsze istnieje ryzyko, że zamiast tego przyczyni się do powstania „pedagogicznych półprawd” (Atkinson 1997), które wciąż zagrażają podwójnym wysiłkom wkładanym w praktykę badań empirycznych oraz kształcenie w zakresie przeprowadzania badań. Problem ten można rozwiązać, patrząc na badania jakościowe jako na „umiejętność rzemieślniczą” (Seale 1999) i dostrzegając, że to, co sprawdza się w przypadku jednego adepta badań fokusowych, nie musi działać w przypadku innego – być może ze względu na ich cechy (płeć, wiek, etniczność), predyspozycje związane z dziedziną (zależne od indywidualnego wykształcenia i profilu teoretycznego) lub podejście konceptualne (czyli sposób, w jaki jednostka podchodzi do nauki, teoretyzowania i rozumowania). Tak samo podejścia wypracowane w odpowiedzi na wymogi określonego projektu badawczego mogą nie znaleźć zastosowania w przypadku innego projektu, w którym dane generowane są w innym celu lub który dotyczy odmiennej grupy ludzi. Podobnie jednak jak badania jakościowe opierają się na zdolności badacza do kreślenia pouczających analogii, tak i ja pragnę zaprezentować i przeanalizować własne i cudze doświadczenia dotyczące zastosowania grup fokusowych w badaniach, z nadzieją, że czytelnicy będą mogli wyciągnąć z nich wskazówki i sugestie, które pomogą im w opracowaniu własnej refleksyjnej praktyki przeprowadzania badań fokusowych. Książka ta jest więc nie tyle podręcznikiem, co zachętą do przemyślanego i twórczego wykorzystania metody grup fokusowych. Przez konceptualizację zagadnień oraz ilustrowanie dylematów przykładami rzeczywistych projektów badawczych, ma ona na celu przedstawienie potencjalnych – czasami cząstkowych – rozwiązań oraz ostrzeżenie przed korzystaniem z różnych doraźnych strategii.

Jako narzędzie badawcze grupy fokusowe prowadzą do uzyskania wieloaspektowych wyjaśnień, a ich wybór wywołuje płomienne i potencjalnie sprzeczne dyskusje metodologiczne. Te przeciwstawne poglądy wynikają z różnic między dyscyplinami i odmienności założeń badaczy, którzy przyjmują zróżnicowane podejścia do badań fokusowych, wykorzystując je do rozmaitych celów. Właściwa tej metodzie elastyczność oraz możliwość wykorzystywania jej w niezliczonych kontekstach doprowadziła jednak do znacznych nieporozumień, próby zaś ich wyjaśnienia często przybierają postać nazbyt normatywnych zaleceń.

Definicja grupy fokusowej

Wątpliwości dotyczą nawet samej definicji tego, czym jest grupa fokusowa, oraz takich terminów, jak „wywiad grupowy”, „zogniskowany wywiad grupowy” i „zogniskowane dyskusje grupowe”, które często są używane wymiennie. Na przykład w jednym z pierwszych i najczęściej cytowanych tekstów (Frey, Fontana 1993) użyto terminu „wywiady grupowe”, opisując podejście powszechnie określane jako „zogniskowane dyskusje grupowe”, polegające na generowaniu i analizie interakcji między uczestnikami. Termin „wywiad grupowy” częściej odnosi się do zadawania tego samego pytania (lub listy pytań) na zmianę każdemu uczestnikowi grupy. Pojawiający się we wnioskach grantowych oraz czasopismach poświęconych praktyce badawczej „zogniskowany wywiad grupowy” to termin hybryda sugerujący, przynajmniej według mnie, że ćwiczenie polega na przeprowadzeniu wywiadu z grupą rzekomo podzielającą ten sam punkt widzenia, aniżeli na osiąganiu konsensusu dzięki interakcjom zachodzącym w trakcie „zogniskowanej dyskusji grupowej”. Jak zwykle istnieje niebezpieczeństwo, że sprzeczne definicje zdominują rozmowę na temat niezwykle podobnych procesów badawczych. Definicja, którą zamierzam wykorzystać, jest na tyle obszerna, że obejmuje wszystkie wymienione dotychczas jej zastosowania: „Każda dyskusja grupowa może być nazywana grupą fokusową dopóty, dopóki badacz aktywnie zachęca do interakcji w grupie i je podtrzymuje” (Kitzinger, Barbour 1999, s. 20).

Aktywne zachęcanie do interakcji w grupie wiąże się naturalnie z prowadzeniem zogniskowanej dyskusji grupowej i dbaniem o to, aby uczestnicy rozmawiali również ze sobą, a nie tylko z badaczem lub „moderatorem”. Wiąże się jednak również z przygotowaniem scenariusza dyskusji i materiałów stymulujących, które wspomogą interakcje, oraz z podjęciem decyzji dotyczących składu grupy, tak aby wspólne cechy lub doświadczenia uczestników umożliwiły im rozmowę, ale jednocześnie by odmienność doświadczeń lub perspektyw wyzwoliła dyskusję lub ujawniła różnice zdań. Mimo że podtrzymywanie interakcji odnosi się do procesu moderowania dyskusji, w którym badacz wychwytuje i analizuje różnice w poglądach lub kwestie akcentowane przez uczestników, ważne jest też zwracanie uwagi na interakcje zachodzące w grupie – dynamikę grupy oraz czynności podejmowane przez grupę – bez względu na to, czy chodzi o dążenie do konsensusu, czy tworzenie ramy wyjaśniającej, interpretację wypowiedzi dotyczących promocji zdrowia, czy rozważanie konkurencyjnych priorytetów. W dalszych rozdziałach zostaną przedstawione wskazówki dotyczące wszystkich tych aspektów projektu badawczego, prowadzenia grup fokusowych oraz analizy wygenerowanych danych.

Struktura książki

Rozdziały tej książki są ułożone mniej więcej linearnie i dotyczą projektu badawczego, planowania i prowadzenia grup fokusowych, sztuki generowania danych, etapów analizy i wreszcie opisu. Należy jednak podkreślić, że nie oznacza to, iż umiejętność stosowania grup fokusowych w badaniach należy postrzegać jako serię etapów. Proces ten ma raczej, tak jak wszystkie badania jakościowe, charakter interaktywny. Teoretyzowanie zaczyna się od formułowania pytania badawczego, podjęcia teoretycznych decyzji dotyczących doboru próby oraz przewidywania potencjalnych porównań. Wstępne interpretacje i analizy powstają już na etapie generowania danych, natomiast analiza i proces pisania następują równolegle.

W pierwszych trzech rozdziałach badania fokusowe zostaną rozpatrzone w szerszym kontekście. Tematem rozdziału 1 są historyczni poprzednicy tej metody oraz jej kilka odrębnych, lecz potencjalnie sprzecznych modeli. Nakreślona zostanie krótka historia rozwoju badań fokusowych w odniesieniu do różnych tradycji badawczych. W rozdziale 2 zostaną przeanalizowane wady i zalety grup fokusowych, włącznie z ich wykorzystaniem w fazie wstępnej badań opartych na metodach mieszanych. Rozdział ten rzuca światło zarówno na nieadekwatne oczekiwania niektórych adeptów grup fokusowych, jak i na szczególnie mocne strony tej metody. Kolejny rozdział (rozdz. 3) jest poświęcony często pomijanemu pytaniu o podstawy podejścia, jakim są grupy fokusowe, oraz ich miejsce w tradycji badań jakościowych.

Środkowa część książki dotyczy planowania i rozpoczynania badań fokusowych. Projekt badawczy to temat rozdziału 4, poświęconego decyzji, czy stosować wywiady indywidualne, czy grupy fokusowe, a także opisującego potencjał grup fokusowych i wyzwania związane z ich wykorzystaniem w badaniach opartych na metodach mieszanych. Następnie omówione zostaną praktyczne aspekty dotyczące wyboru miejsca badań, doboru moderatora i grupy oraz rekrutacji uczestników. Kluczem do sukcesu w badaniach fokusowych jest właściwy dobór próby, który pozwala również określić ich potencjał porównawczy. Temu tematowi zostanie poświęcony rozdział 5. Zawiera on rozważania dotyczące składu, liczby oraz rozmiaru grup, operatu losowania, losowania drugiego stopnia oraz możliwości tworzenia porównań. Zostaną w nim przedstawione przykłady zaczerpnięte z wcześniejszych i bieżących badań oraz rola przypadku. Rozważane będą wady i zalety skorzystania z istniejących już grup oraz kwestie etyczne związane z podejmowaniem i realizacją decyzji dotyczących doboru próby. Rozdział 6 zawiera wskazówki, jak przygotować pomieszczenie, w którym ma się odbyć zogniskowana dyskusja grupowa, jak podjąć decyzję o jej nagrywaniu i transkrybowaniu oraz jak prowadzić grupy fokusowe. Opisane zostaną również sposoby radzenia sobie z potencjalnie problematyczną dynamiką grupy, przygotowaniem skutecznych scenariuszy dyskusji oraz wyborem odpowiednich materiałów stymulujących.

Kwestie etyczne są nierozerwalnie związane z zagadnieniami praktycznymi i pojawiają się w całym procesie badawczym, dlatego tematowi etyki i zaangażowania poświęcony jest rozdział 7. Dotyczy on wzajemnych relacji zachodzących w trakcie badań, wpływowi uczestnictwa oraz istotnej roli debriefingu. Szczególną uwagę zwraca się tutaj na kwestie dotyczące pracy z grupami wrażliwymi społecznie, w tym z dziećmi, osobami starszymi czy niepełnosprawnymi, oraz na wyzwania związane z prowadzeniem badań międzykulturowych.

Opierając się na łącznym zbiorze danych wygenerowanych podczas serii warsztatów poświęconych grupom fokusowym w ciągu ostatnich 10 lat, w kolejnych rozdziałach zaproszę czytelników do podjęcia próby wygenerowania danych oraz stworzenia i udoskonalenia prowizorycznej ramy kodowania. Przygotowaniem do tego zadania jest rozdział 8, w którym prezentowane są interakcje oraz dane uzyskane w trakcie prowadzenia grup fokusowych. Uwidaczniają one, w jaki sposób ludzie mogą przeformułować swoje poglądy i kwestie poruszane w toku debaty. Przedstawione są również przykłady z warsztatów, podczas których prowadzono grupy fokusowe, oraz z ostatnich badań po to, by pokazać, w jakim stopniu grupy fokusowe pozwalają przeniknąć ramy kulturowe. Rozdział ten zawiera również bardziej szczegółowe wskazówki dla moderatorów dotyczące wyjaśniania niejasności, kierowania dyskusją i wychwytywania wskazówek. Nacisk położono w nim również na myślenie komparatywne i przewidywanie analizy, nawet na etapie zbierania danych. Rozdział 9 rozpoczyna się od omówienia procesu analizy danych, stwarzając okazję do opracowania i udoskonalenia prowizorycznej ramy kodowania. Zaprezentowano tu kilka przykładów ram kodowania pochodzących z sesji warsztatowych oraz sugestie dotyczące tego, co należy zrobić, aby kody odzwierciedlały spostrzeżenia uczestników, a także jak wykorzystać różnice do stworzenia bogatszej i przenikliwej analitycznie ramy kodowania. Rozdział 10 dotyczy wyzwań analitycznych, w tym kwestii obracania interakcji i dynamiki grupy na korzyść analizy. Badaczy prowadzących grupy fokusowe zachęca się do systematycznego formułowania porównań zarówno między grupami, jak i wewnątrzgrupowych. Procesy te zostaną zilustrowane przykładami zaczerpniętymi z warsztatów poświęconych grupom fokusowym i dyskusji prowadzonych w ramach określonych badań. Tematem rozważań będzie sposób wykorzystania spostrzeżeń uczestników grup fokusowych oraz możliwość wejścia przez nich w rolę „współmoderatorów/współbadaczy”. Podkreślone zostanie tutaj znaczenie identyfikowania i kwestionowania podobieństw między grupami oraz środowiska osobistego i zawodowego jako źródła danych potrzebnych do przeprowadzenia analizy.

Rozdział 11 – końcowy – dotyczy wykorzystania pełnego potencjału grup fokusowych. Rozpoczyna się od podsumowania ich ograniczeń, możliwości i potencjału pozwalającego na wyjście poza czysty opis w celu stworzenia teoretycznych wyjaśnień. Zarysowane zostaną też kwestie związane z prezentacją wyników badań fokusowych oraz opisana możliwość ich przekazywania. Na zakończenie zastanowimy się nad perspektywami rozwoju tej metody – szczególnie tymi, których źródłem jest internet.

Historyczni poprzednicy

Rozdział 1 dotyczy początków i rozwoju grup fokusowych w pracy związanej z mediami radiowo-telewizyjnymi, badaniami marketingowymi i public relations oraz zawiera rozważania na temat wkładu działalności badawczo-rozwojowej organizacji. Zostaną tu przedstawione przykłady wielu sposobów wykorzystania grup fokusowych w rozmaitych dyscyplinach i tematach badawczych. Badania fokusowe nieustannie się rozwijają, a po pewnej modyfikacji scenariuszy dyskusji, materiałów stymulujących, treści pytań i stylu moderatorów oraz zmianie charakteru zaangażowania uczestników, mogą być skutecznie wykorzystywane w analizie niemal nieograniczonej liczby rzeczowych tematów badawczych. Twórcza wymiana myśli sprawiła, że niemożliwe stało się zdefiniowanie „prawdziwych” badań fokusowych, ku jednoczesnej ekscytacji i dezorientacji młodych badaczy. Podejścia uczestniczące nastawione na rozwój społeczności lokalnych wpłynęły na zastosowanie grup fokusowych w innych kontekstach, podsycając debatę na temat relacji między badaczem i badanym oraz ostatecznego przeznaczenia wyników badań fokusowych. Po drodze pojawiły się przesadzone twierdzenia, że grupy fokusowe mogą wpłynąć na uwłasnowolnienie ludzi oraz dostarczać bardziej autentycznych danych – co należy poddać krytycznej analizie. Jak można się było spodziewać, rozmaite dyscypliny wykorzystujące grupy fokusowe przedstawiają tę metodę we własnym świetle, co może znacznie ograniczyć przydatność wskazówek, które często są osadzone w wąskim kontekście.

Chociaż termin „grupy fokusowe” zdążył się już zadomowić w języku, głównie dzięki firmom zajmującym się badaniami marketingowymi oraz ministerstwom rządowym, które bardzo często się nim posługują, to na polu badań akademickich towarzyszy mu nadal wiele niejasności. Nierzadko spotyka się badaczy – czasem bardzo doświadczonych badaczy jakościowych – którzy na temat grup fokusowych wypowiadają się niepewnie, niejednokrotnie wahając się nazwać dopiero co przeprowadzone przez siebie badania „właściwymi grupami fokusowymi”. Niechęć do używania tego terminu wynika moim zdaniem zarówno z normatywnego charakteru wielu spośród istniejących tekstów na temat stosowania grup fokusowych, jak również z kilku sprzecznych modeli lub tradycji badawczych, opowiadających się za wykorzystywaniem grup fokusowych w szczególny – nawet wyróżniający się – sposób, ponieważ dane generowane są właściwie w innym celu.

Media radiowo-telewizyjne, marketing i public relations

Grupy fokusowe zasadniczo pojawiły się w latach czterdziestych XX wieku. Po raz pierwszy wykorzystali je Paul Lazarsfeld, Robert Merton i ich współpracownicy z Biura Stosowanych Badań Społecznych na Uniwersytecie Columbia, aby zbadać reakcje na propagandę i programy radiowe podczas drugiej wojny światowej. Odnosząc się początkowo do tego, co nazywali „wywiadami zogniskowanymi” (Merton, Kendall 1946), oraz wykorzystując te metody wraz z technikami ilościowymi, w swoim podejściu nie zarysowali wyraźnej różnicy między wywiadami indywidualnymi a grupowymi. Przyznali jednak, że w trakcie wywiadów grupowych można uzyskać szerszy zakres odpowiedzi i dodatkowych szczegółów (Merton 1987).

W okresie powojennym metody badań fokusowych stały się „filarem badań w dziedzinie mediów radiowo-telewizyjnych, marketingu i public relations” (Kidd, Parshall 2000), choć w badaniach akademickich i ewaluacyjnych były w dużej mierze niedoceniane. W sektorze badań marketingowych opublikowano wiele przydatnych podręczników, dotyczą one jednak prawie wyłącznie generowania danych związanych ze społeczną percepcją określonych produktów i kampanii marketingowych. Badania marketingowe to przedsięwzięcie skupione na kliencie i jako takie wymaga od badaczy, aby doradzili, czy warto wykorzystać daną strategię marketingową lub wprowadzić nowy produkt na rynek. Wykorzystywane w tym celu zogniskowane dyskusje grupowe często wiążą się z tym, że klient (tj. przedstawiciel firmy, która wynajęła ekspertów od badań marketingowych) obserwuje interakcje zza lustra fenickiego. Czasem dyskusja nie jest transkrybowana, a nawet jeśli taka transkrypcja powstaje, na ogół nie poddaje się jej szczegółowej analizie, jaką najprawdopodobniej przeprowadziłby socjolog. Do najbardziej powszechnych metod analizy należą robienie notatek, raporty moderatorów oraz analiza zapamiętanych danych. Chociaż takie podejścia mogą być właściwe w przypadku pewnych niewielkich badań (Krueger 1994), w obszarze badań akademickich są jednak mało satysfakcjonujące (Bloor i in. 2001; Kidd, Parshall 2000).

Działalność badawczo-rozwojowa organizacji

Grupy fokusowe cieszyły się też dużą popularnością w obrębie działalności badawczo-rozwojowej organizacji – szczególnie te przeprowadzane przez zespół z Tavistock Institute w Londynie w latach czterdziestych XX wieku. Również i te badania skupiały się głównie na kliencie: to firmy definiowały problemy do naprawy, a dopiero potem wzywały ekspertów, aby ci odnieśli się do określonych wcześniej kwestii. Elizabeth Hart i Meg Bond (1995, s. 24) twierdzą, że podejście to umożliwia firmom „rozwiązanie konfliktu za pomocą procesu terapeutycznego popartego badaniami w działaniu”.

Dlatego – być może z wyjątkiem niezależnie finansowanych badaczy z London School of Economics (Hart, Bond 1995) – to skoncentrowane na doradztwie podejście pozostało w dużym stopniu reaktywne i skupiało się na rozwiązywaniu problemów technicznych oraz podtrzymywaniu „iluzji wykonalności” (Anderson 1992). Jak można było przypuszczać, takie działanie nie doprowadziło ani do rozwoju programu badawczego, ani do istotnego udoskonalenia tej metody. Cele sektora biznesowego nieuchronnie różnią się bowiem od celów badań akademickich (Kevern, Webb 2001).

Grupy fokusowe mogą być również potężnym narzędziem w dziedzinie public relations. Troy Festervand (1985) ostrzegał, że grupy fokusowe mogą być stosowane w celu usprawiedliwienia podjętych już decyzji, przy czym badacze muszą być świadomi tego, że potężne lobby mogą próbować ich pozyskać. Niemniej niektóre duże firmy lub agencje rządowe rzeczywiście angażują się w dialog społeczny. Na przykład brytyjskie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zleciło przeprowadzenie badań fokusowych wśród młodych przestępców w celu uzyskania opinii na temat dzieci i młodzieży przebywających w aresztach, a o wynikach tych badań poinformowano policję, aby usprawnić jej działania (Lyon, Dennison, Wilson 2000). Podczas uchwalania Ustawy o adopcji i prawach dziecka Nuffield Foundation niezależnie sfinansowała serię grup fokusowych z rodzicami zastępczymi, aby zrekompensować brak konsultacji z tą istotną grupą zainteresowanych (Beek, Schofield 2002).

Podejścia uczestniczące i nastawione na rozwój społeczności lokalnych

W podejściu nastawionym na rozwój społeczności lokalnych w zasadzie dąży się do wykorzystania „dialogowych metod badawczych”, których zwolennikiem jest brazylijski pedagog Paulo Freire (1970). Raymond Padilla (1993, s. 158) twierdzi, że „zasadniczą rolą badaczy w badaniach opartych na dialogu jest ułatwienie produkcji wiedzy dla i przez badanych”. Metody uczestniczące są też stosowane przez badaczy służby zdrowia, szczególnie w ocenie potrzeb zdrowotnych, co często wiąże się z angażowaniem uczestników w tworzenie projektu badawczego, a nawet w analizę danych (Cawston, Barbour 2003). Podczas niektórych badań fokusowych wyraźnie starano się oddać głos grupom zmarginalizowanym, na przykład kobietom seropozytywnym (Marcenko, Samost 1999; Morrow, Costello, Boland 2001).

Chociaż podejście nastawione na rozwój społeczności lokalnych jest zwykle wykorzystywane w pracy z osobami pozbawionymi praw obywatelskich, nie ma powodu, dla którego grupy fokusowe nie mogłyby być efektywnie stosowane w pracy z bardziej uprzywilejowanymi grupami społecznymi (Barbour 1995). W projektach badawczych i rozwojowych stosuje się różnorodne metody grupowe, w tym „panele ekspertów”, w celu stworzenia wytycznych pomocnych w osiąganiu konsensusu i procedur w dziedzinach, w których panuje duża doza niepewności. Dobrym tego przykładem jest praca Johna Fardy’ego i Davida Jeffsa (1994), którzy opracowali wskazówki pomocne w osiąganiu konsensusu wśród lekarzy rodzinnych w kwestii leczenia menopauzy. Inne popularne warianty to „grupy nominalne”, które zwykle wiążą się z wykorzystaniem ćwiczenia rankingowego pozwalającego dotrzeć do niepokojów i priorytetów uczestników, oraz „grupy delfickie”, które zazwyczaj łączą się z zastosowaniem panelu ekspertów opiniujących wyniki badań uzupełniających, najczęściej sondaży (Kitzinger, Barbour 1999). Ponieważ jednak nacisk kładziony jest na rozwijanie praktyki, duża część pracy z wykorzystaniem „grup delfickich” nie znajduje odzwierciedlenia w literaturze przedmiotu.

Kilku badaczy wykorzystało grupy fokusowe do zbadania problematycznych obszarów praktyki lekarskiej. Mimo że nie umieścili oni wyraźnie swojej pracy w tradycji rozwoju społeczności lokalnych, a pracę tę można by równie dobrze zaliczyć do ogólnej kategorii „badania nad służbą zdrowia”, nacisk na rozumienie barier i wykorzystywanie tych informacji w praktyce lekarskiej jest z pewnością „ukłonem w tym kierunku” (np. Berney i in. 2005; Green, Ruff 2005; Iliffe, Wilcock 2005).

Badania w dziedzinie służby zdrowia i nauk społecznych

Jednym z obszarów, w którym najbardziej entuzjastycznie opowiedziano się za stosowaniem grup fokusowych, są badania dotyczące usług świadczonych przez służbę zdrowia. Dużą część badań fokusowych wykorzystuje się tutaj, by uzyskać wgląd w doświadczenia ludzi dotkniętych chorobami przewlekłymi. Wynika to z możliwości wyjaśniania subiektywnych doświadczeń, jaką dają badania jakościowe. Ostatnie przykłady to zastosowanie grup fokusowych do zgłębiania doświadczeń osób cierpiących na anemię sierpowatą (Thomas, Taylor 2001) i stwardnienie rozsiane (Nicolson, Anderson 2001), kobiet z endometriozą (Cox i in. 2003) oraz pacjentów z przewlekłym zapaleniem oskrzeli (Nicolson, Anderson 2003).

Zadaniem innych grup fokusowych, przeprowadzonych w ramach badań nad świadczeniami służby zdrowia, jest poznanie opinii pacjentów w celu zaplanowania odpowiednich i skutecznych interwencji. Grupy fokusowe są szczególnie pomocne w rozwoju programów edukacji zdrowotnej (Branco, Kaskutas 2001; Halloran, Grimes 1995) oraz działań interwencyjnych w obszarach wrażliwych kulturowo (Wilcher i in. 2002; Vincent i in. 2006).

Chociaż znaczna część tej pracy powstała w odpowiedzi na pojawiające się problemy, takie jak niewielkie zainteresowanie usługami świadczonymi przez służbę zdrowia czy porażki inicjatyw promujących zdrowie, grupy fokusowe oferują nowy sposób powiększania istniejącej wiedzy. Efektem ubocznym zaangażowania lekarzy i klinicystów w badania fokusowe jest bliska współpraca z badaczami jakościowymi specjalizującymi się w innych dyscyplinach (głównie w socjologii medycyny, psychologii zdrowia i antropologii medycznej). Mimo że w wielu przypadkach bodźcem do tworzenia interdyscyplinarnych zespołów badawczych było uznanie potrzeby ekspertyzy metodologicznej, ich członkowie korzystali również ze świeżych spostrzeżeń, których dostarczały alternatywne ramy teoretyczne będące do ich dyspozycji. Odzwierciedleniem tego jest z pewnością moje własne doświadczenie współpracy z lekarzami pierwszego kontaktu w trakcie badań nad ich opiniami i doświadczeniami związanymi ze zwolnieniami lekarskimi (Hussey i in. 2004) oraz z lekarzem pierwszego kontaktu i filozofem-etykiem nad projektem dotyczącym poglądów lekarzy na temat testamentów życia (Thompson, Barbour, Schwartz 2003a, 2003b). Adrian Edwards i współpracownicy (1998) – kolejny interdyscyplinarny zespół – przeprowadzili grupy fokusowe z lekarzami pierwszego kontaktu, aby zbadać, jak interpretują oni ryzyko i informują o nim.

Długie listy autorów w ostatnich publikacjach na temat badań nad świadczeniami służby zdrowia są dowodem aktywnego zaangażowania specjalistów z zakresu różnych nauk społecznych, zajmujących się różnorodnymi dyscyplinami. Wiadomo jednak, że badania interdyscyplinarne są trudne i z pewnością w ich realizacji pomaga dyskusja na wczesnym etapie projektu dotycząca głównego zagadnienia oraz potencjalnych wyników badań (Barry i in. 1999).

Jest również wiele badań, których punktem wyjścia są problemy zdefiniowane przez lekarzy i klinicystów, mające jednak wyraźnie socjologiczny charakter. Michele Crossley (2002, 2003) wykorzystała swoje studia nad poglądami i reakcjami kobiet na kwestię promocji zdrowia, aby zbadać, jakie oceny moralne przypisywały one zachowaniom związanym ze zdrowiem. Jednym z ostatnich przykładów takiej pracy jest badanie przeprowadzone przez Rosaleen O’Brien, Kate Hunt i Grahama Harta (2005), którzy wykorzystali grupy fokusowe do przeanalizowania roli konstrukcji męskości w wyjaśnianiu zachowań mężczyzn szukających pomocy medycznej.

Duże zróżnicowanie badań fokusowych opisywanych w czasopismach z zakresu nauk społecznych jest pewnym wyzwaniem, jeżeli chodzi o wybór badań wymagających komentarza, prezentowane zatem przykłady odzwierciedlają w dużym stopniu moje indywidualne zainteresowania, zarówno te długotrwałe, jak i chwilowe. Aby przedstawić zakres rzeczowych tematów, do których odnoszą się socjologowie, kryminolodzy i psycholodzy, skoncentrowałam się na kilku badaniach, które zostaną wykorzystane w kolejnych rozdziałach dla zilustrowania poszczególnych kwestii. Wśród przykładów znajdują się prace na temat formowania i podtrzymywania tożsamości, a konkretnie badanie poświęcone sposobom radzenia sobie młodych mężczyzn z męskością (Allen 2005); praca na temat poglądów dziewcząt i ich doświadczeń związanych z przemocą (Burman, Batchelor, Brown 2001); badania nad łączeniem życia zawodowego i rodzinnego w miejscu pracy (Brannen, Pattman 2005). Bardziej ezoteryczne, lecz wciąż intrygujące prace, w których wykorzystano grupy fokusowe, obejmują badanie znaczenia księżnej Diany dla kobiet (Black, Smith 1999) oraz studia poświęcone muzycznej tożsamości profesjonalnych muzyków jazzowych w Wielkiej Brytanii (Macdonald, Wilson 2005).

Ostatnie dwa przykłady przywodzą na myśl ekscytujące dni szkoły chicagowskiej lub przynajmniej jej drugiej fali, która nastąpiła po drugiej wojnie światowej i opierała się na podejściach etnograficznych posługujących się „interakcjonizmem symbolicznym” (zob. rozdz. 3). Mimo że łatwo przesadzić w ocenie akademickiej swobody, z jaką w tamtych czasach prowadzono badania socjologiczne, towarzyszyła im wtedy nieco inna atmosfera polityczna i akademicka, a o tematach badań decydowały kwestie teoretyczne, niezależnie od zewnętrznych źródeł finansowania kolejnych projektów. Wiele innowacyjnych badań fokusowych nadal przeprowadza się bez istotnego dofinansowania – na przykład Louisa Allen (2005) ponownie przejrzała dane wygenerowane w ramach wcześniejszego badania – lub podczas studiów doktoranckich (O’Brien, Hunt, Hart 2005). Oczywiście w przypadku niektórych dyscyplin łatwiej uzyskać dofinansowanie na badania fokusowe niż w innych. Szczególnie interesująca będzie dyskusja na temat tego, czy dostępność i relatywnie niskie koszty pozyskiwania danych on-line (omówione w rozdz. 11) wpływają na zwiększenie liczby badań w tych dziedzinach. Internet uwalnia bowiem badaczy od ograniczeń finansowych, od których, zwłaszcza ostatnio, uzależnionych jest wiele badań prowadzonych przez specjalistów w zakresie nauk społecznych.

Zaangażowanie i debata w ramach dyscyplin

Warto w tym miejscu przyjrzeć się dyskusjom dotyczącym stosowania grup fokusowych w różnych dyscyplinach akademickich. Przedstawiciele każdej z nich korzystają z tej metody w nieco inny sposób, biorąc pod uwagę dyskusje i obawy wewnątrz dziedzin, a także opierając się na istniejącej wiedzy specjalistycznej, takiej jak praca w grupie w ramach pracy socjalnej (Cohen, Garrett 1999). Donald M. Linhorst (2002) również zastanawia się nad możliwością rozwoju badań z zakresu pracy socjalnej dzięki grupom fokusowym. Dyskusja na temat wykorzystania grup fokusowych w psychologii została opisana przez Sue Wilkinson (2003), a przegląd przypadków ich stosowania w badaniach edukacyjnych można znaleźć w artykule Valerie Wilson (1997). Inne dyscypliny, które zbadały możliwości oferowane przez grupy fokusowe, to terapia zajęciowa (Hollis, Openshaw, Goble 2002), badania w dziedzinie ekonomii gospodarstwa domowego (Garrison i in. 1999), praktyka wspólnotowa (Harvey-Jordan, Long 2002) oraz badania w zakresie pediatrii (Heary, Hennessy 2002).