Bankowość w gospodarce cyfrowej - ebook

WSTĘP

Przekazujemy Państwu zaktualizowany podręcznik zawierający niezbędną wiedzę na temat zasad i warunków funkcjonowania banków w gospodarce cyfrowej. Książka jest kontynuacją znanego od lat, powszechnie wykorzystywanego przez wykładowców i studentów uczelni oraz szkół o profilu ekonomiczno-finansowym podręcznika Bankowość – zagadnienia podstawowe, którego nowa edycja ukazała się po raz pierwszy w 2013 r., kiedy to inicjator i autor tego projektu Profesor Władysław L. Jaworski zaprosił nas do współpracy. W roku 2005 odeszła współautorka pierwszych wydań prof. Zofia Zawadzka, a w 2017 r. pożegnaliśmy prof. Władysława L. Jaworskiego. Zgodnie ze złożoną obietnicą dzieło naszych Mentorów jest kontynuowane, czego wyrazem jest niniejsze wydanie, przedstawiające bankowość w gospodarce cyfrowej.

Od prawie dwóch dekad gospodarka światowa pozostaje pod wpływem konsekwencji różnorodnych zdarzeń kryzysowych. Były to (w kolejności chronologicznej): globalny kryzys finansowy (od połowy 2007 r.), kryzys zadłużeniowy krajów strefy euro (od marca 2012 r.), kryzys wywołany pandemią koronawirusa (od marca 2020 r.) i nakładający się na niego kryzys wynikający z ataku Rosji na Ukrainę (od lutego 2022 r.). Otoczenie gospodarcze od ponad 15 lat jest mało stabilne, co rzutuje na funkcjonowanie banków i całych gospodarek. Wywołuje także konieczność doskonalenia planowania rozwoju i zarządzania ryzykiem. Od początku XXI w. sektor bankowy przechodzi stopniowo transformację cyfrową, która unowocześnia jego oblicze. To właśnie to cyfrowe oblicze banków jest najbardziej znane klientom, szczególnie młodej generacji. Za tym cyfrowym obliczem kryją się liczne ciekawe i niekiedy skomplikowane mechanizmy, które będziemy wyjaśniać w naszym podręczniku, aby zgłębiający tematykę bankowości poznali i zrozumieli procesy rządzące światem finansów „od kuchni”. Rozumienie tych mechanizmów jest niezbędne do właściwego zarządzania finansami gospodarstwa domowego, przedsiębiorstwa czy też instytucji działającej w sektorze finansowym.

W czterech częściach publikacji zostaną omówione najistotniejsze obszary działalności banków i uwarunkowania zewnętrzne jej towarzyszące, rozwój produktów i operacji bankowych, zarządzanie bankiem, w tym zarządzanie ryzykiem bankowym.

Ze względu na zakres zagadnień i poziom szczegółowości ich prezentacji w poszczególnych rozdziałach, a także zawartość programów nauczania przedmiotu podręcznik jest kierowany przede wszystkim do studentów studiów licencjackich.

Szeroki przegląd problematyki bankowości jako nauki o przedsiębiorstwie bankowym, jego otoczeniu i oddziaływaniu zjawisk o charakterze globalnym sprawia, że polecamy go również studentom na poziomie magisterskim oraz praktykom, dla których będzie pomocny w porządkowaniu, aktualizowaniu i rozszerzaniu wiedzy.

Małgorzata Iwanicz-Drozdowska i Anna SzelągowskaRozdział 1 Banki i system bankowy

1.1. Pojęcie banku

Definicja banku z punktu widzenia klientów powinna obejmować wszystkie możliwe rodzaje działalności bankowej. Zgodnie z tym założeniem bank jest przedsiębiorstwem, które zaciąga i udziela kredytu, świadczy usługi w obrocie pieniężnym, kredytowym i kapitałowym oraz oferuje inne usługi. Jest to definicja banku uniwersalnego z perspektywy mikroekonomicznej.

Definicja banku z makroekonomicznego punktu widzenia określa, że banki są podmiotami dokonującymi akumulacji i dystrybucji kapitału pieniężnego, a także pośrednikami, którzy dzięki transformacji kwot, terminów i ryzyka doprowadzają do wzajemnego uzgodnienia struktur podaży i popytu.

W polskim Prawie bankowym określono w art. 2 ustawy: „Bank jest osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych, obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym”.

Ze względu na lokalizację banki dzieli się na banki krajowe – czyli takie, których siedziba znajduje się na terenie Rzeczypospolitej Polskiej i uzyskały one licencję bankową od polskiego organu nadzoru, oraz banki zagraniczne – czyli takie, których siedziba znajduje się poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej. W przypadku banków zagranicznych należy wspomnieć, że jeżeli siedziba banku znajduje się na terytorium państwa będącego członkiem Unii Europejskiej, to określa się je mianem instytucji kredytowych.

Banki realizują czynności określane mianem „czynności bankowych”, które dzielą się na:

1. czynności zastrzeżone dla banków (czynności bankowe sensu stricto) oraz
2. pozostałe czynności bankowe (czynności bankowe sensu largo).

Do czynności bankowych sensu stricto zalicza się (art. 5 ust. 1 Prawa bankowego):

- przyjmowanie wkładów (depozytów) pieniężnych, płatnych na żądanie lub z nadejściem oznaczonego terminu, oraz prowadzenie rachunków tych wkładów;
- prowadzenie innych rachunków bankowych;
- udzielanie kredytów (w Polsce kredytów poza bankami mogą udzielać także spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe);
- udzielanie i potwierdzanie gwarancji bankowych oraz otwieranie akredytyw;
- emitowanie bankowych papierów wartościowych;
- przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych;
- wykonywanie innych czynności przewidzianych wyłącznie dla banku w odrębnych ustawach.

Do czynności bankowych sensu largo, o ile są wykonywane przez banki, należą (art. 5 ust. 2 Prawa bankowego):

- udzielanie pożyczek pieniężnych;
- operacje czekowe i wekslowe oraz operacje, których przedmiotem są warranty;
- świadczenie usług płatniczych oraz wydawanie pieniądza elektronicznego;
- terminowe operacje finansowe;
- nabywanie i zbywanie wierzytelności pieniężnych;
- przechowywanie przedmiotów i papierów wartościowych oraz udostępnianie skrytek sejfowych;
- prowadzanie skupu i sprzedaży wartości dewizowych;
- udzielanie i potwierdzanie poręczeń;
- wykonywanie czynności zleconych związanych z emisją papierów wartościowych;
- pośrednictwo w dokonywaniu przekazów pieniężnych oraz rozliczeń w obrocie dewizowym;
- pośrednictwo w zawieraniu umów lokaty strukturyzowanej;
- doradztwo w odniesieniu do lokat strukturyzowanych.

1.2. System bankowy i rodzaje banków

Współcześnie system bankowy jest silnie regulowany przez państwo. Wyraża się to m.in. w tworzeniu ścisłych reguł prawnych funkcjonowania banków, zapewnieniu funkcji pożyczkodawcy ostatniej instancji przez bank centralny oraz ochronie środków deponentów i ochronie interesów klientów banków. Bank, otrzymując licencję na prowadzenie działalności, uzyskuje prawo gromadzenia depozytów w danym kraju. To przywilej, który powinien być kojarzony ze służebną rolą banku wobec gospodarki kraju, w którym działa. Oznacza to, że będzie dbał o wszystkich interesariuszy, a w szczególności deponentów i kredytobiorców. Bank jest uważany za instytucję zaufania publicznego, chociaż takiego statusu nie nadał mu żaden akt prawny.

System bankowy obejmuje następujące podstawowe grupy banków:

- banki centralne powstałe na bazie banków emisyjnych;
- banki operacyjne (depozytowo-kredytowe i uniwersalne);
- banki specjalistyczne (inwestycyjne, hipoteczne, komunalne);
- kasy oszczędnościowe;
- spółdzielczość kredytową.

Bank centralny jest to bank, który spełnia równocześnie trzy funkcje: banku emisyjnego, banku banków i banku gospodarki narodowej. Bank centralny emituje pieniądz gotówkowy (banknoty i monety) i jest regulatorem całego obiegu pieniężnego w danym kraju. Jako bank banków zapewnia bankom dostęp do środków płynnych na określonych z góry zasadach, ale wymaga również od banków utrzymywania określonych rezerw płynności na rachunkach przez siebie prowadzonych (tzw. rezerwa obowiązkowa). Ponadto bank centralny gospodaruje rezerwami dewizowymi, prowadzi bankową obsługę budżetu danego państwa i wykonuje wiele funkcji statystyczno-analitycznych (np. statystyka bilansu płatniczego). Obowiązkiem banku centralnego jest dbanie o stabilność waluty narodowej (polityka pieniężna), a także – w wielu krajach – dbanie o stabilność krajowego systemu finansowego (polityka makroostrożnościowa).

W systemie bankowym wyróżnia się dwa rodzaje pieniądza:

- pieniądz gotówkowy, tworzony przez bank centralny;
- pieniądz bezgotówkowy, tworzony wtórnie przez banki.

Banki, których rodzaje są omówione poniżej, tworzą – dzięki udzielaniu kredytów opartym na przyjętych depozytach – pieniądz bezgotówkowy. Mechanizm ten jest znany jako mnożnik pieniądza.

Najbardziej rozpowszechnioną formą instytucji bankowej są banki operacyjne (depozytowo-kredytowe i uniwersalne). Określenie celu działania tych banków wymaga uwzględnienia dwóch zasadniczych czynników. Z jednej strony, banki te świadczą określone usługi niezbędne z punktu widzenia społecznego (np. obsługa obrotu gotówkowego i bezgotówkowego), z drugiej zaś – są przedsiębiorstwami, których celem powinno być osiągnięcie zysku. Cel działania banku operacyjnego można więc określić jako dążenie do zaspokojenia potrzeb klientów w zakresie usług bankowych, przy równoczesnym dążeniu do osiągnięcia zysku. Realizacja tego celu jest warunkowana określonymi ograniczeniami. Są to:

- konieczność zachowania płynności, tj. zdolności do regulowania zobowiązań w przypadku wyrażenia przez klientów banku życzenia wycofania swych wkładów;
- konieczność przestrzegania przepisów prawnych;
- konieczność takiego działania, które by zapewniło zaufanie do banku i przeciwdziałało np. możliwości nagłego wycofania depozytów (tzw. run na bank).

Cel działania banku operacyjnego ma zatem charakter kompleksowy. Jest to takie prowadzenie działalności, przy utrzymaniu rentowności banku, które nie pogorszyłoby jego płynności, nie naruszyło obowiązujących przepisów i zachowało zaufanie klientów.

Banki specjalistyczne są to banki, których sfera działania w porównaniu z bankami uniwersalnymi jest specyficzna pod względem zakresu i formy albo rodzaju klientów. Specjalizacja banków prowadzi do podziału na banki depozytowo-kredytowe i inwestycyjne. Może też występować specjalizacja pod względem terytorialnym (banki ogólnokrajowe, regionalne i lokalne), a także branżowym (banki przemysłowe, rolne, handlu zagranicznego). Do banków specjalistycznych można zaliczyć m.in. banki inwestycyjne, banki hipoteczne, banki rolne, banki komunalne. Poniżej omówimy dwa pierwsze rodzaje banków specjalistycznych.

Wraz z liberalizacją i globalizacją finansów coraz większą rolę w światowym systemie finansowym odgrywają banki inwestycyjne. Banki inwestycyjne zajmują się pozyskiwaniem środków na finansowanie inwestycji. Kapitały są mobilizowane nie w postaci depozytów od klientów, ale przez emisję i sprzedaż własnych obligacji lub przyjmowanie lokat innych banków bądź instytucji finansowych.

Dzięki rozwojowi nowych technologii i w rezultacie zmniejszeniu się asymetrii informacyjnej rynki finansowe są coraz bardziej efektywne. W wyniku tego rynki pieniężny i kapitałowy stały się prawdziwą konkurencją dla tradycyjnie pojmowanej bankowości depozytowo-kredytowej. Największe instytucje finansowe świata zdecydowały się rozdzielać bankowość detaliczną od korporacyjnej po to, aby ich piony korporacyjne prowadziły działalność inwestycyjną. Potwierdzeniem tego są chociażby: presja banków amerykańskich, która doprowadziła do zniesienia Glass-Steagall Act i dopuszczenia banków komercyjnych do rynku bankowości inwestycyjnej, jak również działania banków europejskich, których strategie skupiają się na zwiększeniu udziału przychodów z bankowości inwestycyjnej w całości przychodów. Tendencje te są także odpowiedzią banków na spadek dochodów z tradycyjnej działalności bankowej.

Biorąc pod uwagę fakt, że już nie tylko duże firmy mogą szybko znaleźć finansowanie na rynku papierów komercyjnych czy pozyskać inwestorów kapitałowych, banki przestały być jedyną alternatywą jako pośrednicy w finansowaniu przedsięwzięć inwestycyjnych.

Przedmiotem działalności banków inwestycyjnych są operacje na rynku finansowym mające na celu finansowanie lub doradztwo przy finansowaniu różnorodnych przedsięwzięć inwestycyjnych. W szczególności banki inwestycyjne zapewniają następujące usługi:

- operacje na rynku papierów wartościowych (działalność brokerska, działalność dealerska, sprzedaż bezpośrednia wąskiej grupie inwestorów – private placement, pośrednictwo w sprzedaży papierów wartościowych, projektowanie i handel instrumentami pochodnymi, organizacja własnych i obcych emisji, gwarantowanie emisji – underwriting);
- operacje na rynku pieniężnym (m.in. handel certyfikatami depozytowymi, operacje buy-sell-back);
- zarządzanie aktywami;
- doradztwo finansowe (m.in. opracowywanie strategii i prowadzenie restrukturyzacji przedsiębiorstw, projektowanie sekurytyzacji, organizowanie kredytów konsorcjalnych (nazywanych inaczej syndykalnymi), organizacja i przeprowadzanie wspomaganego wykupu przedsiębiorstw (MBO – management buyout, LBO – leverage buyout).

Banki hipoteczne to typowe banki specjalistyczne. Akcje tych banków znajdują się na ogół w posiadaniu banków uniwersalnych, a tym samym – choć są prawnie wyodrębnione – instytucje te wchodzą w skład bankowych grup kapitałowych. Banki hipoteczne zajmują się udzielaniem kredytów zabezpieczonych hipoteką na nieruchomości. Środki na udzielanie kredytów pod zastaw ziemi i nieruchomości banki te mobilizują w drodze sprzedaży listów zastawnych, których zabezpieczeniem są zastawione w bankach nieruchomości.

W Polsce bank hipoteczny może działać tylko w formie spółki akcyjnej. Bank hipoteczny jest ponadto poddany szczególnym zasadom nadzorczym, zarówno ze strony organu nadzoru, jak i instytucji powiernika. Powiernik jest powoływany przez organ nadzoru i czuwa głównie nad bezpieczeństwem listów zastawnych. Głównym zadaniem powiernika jest ochrona interesów majątkowych właścicieli wyemitowanych listów zastawnych. Powiernik pełni zatem funkcję kontrolną polegającą na sprawdzaniu zgodności stanu faktycznego zabezpieczeń listów zastawnych znajdujących się w obrocie z wymogami ustawowymi (czyli kontroluje na bieżąco rejestr zabezpieczenia listów zastawnych). Powiernik może dokonywać tym samym bieżącej kontroli nad wysokością zabezpieczenia będących w obrocie hipotecznych i publicznych listów zastawnych (czyli bada rachunek zabezpieczenia listów zastawnych).

Warto dodać, że banki jako spółki rzadko działają na rynku „solo”. Najczęściej funkcjonują one w grupach kapitałowych, operujących często w różnych segmentach rynku finansowego. Wśród takich grup można wyróżnić m.in. holdingi bankowe i konglomeraty finansowe.

Holding bankowy to korporacja, która jest posiadaczem akcji jednego lub więcej banków (w tym banków specjalistycznych). Holdingi tworzą także przedsiębiorstwa niebankowe, takie jak spółki faktoringowe, leasingowe, ubezpieczeniowe, brokerskie, zajmujące się doradztwem finansowym, dystrybucją papierów wartościowych, kredytowaniem sprzedaży ratalnej itp.

Konglomeraty finansowe to rodzaj holdingów finansowych. Są to instytucje świadczące „pod jednym dachem” co najmniej dwa z trzech rodzajów usług – bankowych, ubezpieczeniowych i maklerskich. W ustawie o nadzorze uzupełniającym nad instytucjami kredytowymi, zakładami ubezpieczeń, zakładami reasekuracji i firmami inwestycyjnymi wchodzącymi w skład konglomeratu finansowego (z 15.04.2005 r. z późn. zmianami) stwierdzono, że konglomerat powinien prowadzić działalność bankową lub inwestycyjną oraz ubezpieczeniową.

Spółdzielnie kredytowe były początkowo instytucjami drobnego kredytu, zorganizowanymi na zasadach spółdzielczych, polegających przede wszystkim na powiązaniu kredytobiorców (członków spółdzielni), m.in. przez ich wkłady członkowskie, z solidarną odpowiedzialnością materialną za działalność danej spółdzielni. Spółdzielczość kredytowa powstała w XIX w. w Niemczech w dwóch formach, nazwanych od nazwisk ich założycieli Kasami Schulzego z Delitzsch i Kasami Raiffeisena. W Polsce, w okresie międzywojennym, spółdzielnie kredytowe dzieliły się na dwie zasadnicze grupy: spółdzielnie powszechne (banki ludowe, towarzystwa zaliczkowe itp.) oraz spółdzielnie rolnicze (Kasy Stefczyka).

Obecnie spółdzielnie kredytowe, jako banki spółdzielcze, są bankami uniwersalnymi i ze względu na konkurencję rozszerzyły krąg klientów poza obręb własnych członków (są one tzw. spółdzielniami otwartymi). Dzięki lokalnemu ukierunkowaniu i niebiurokratycznemu podejmowaniu decyzji spółdzielnie kredytowe mają możliwość bardziej elastycznego podejścia do klientów i wspierania swoich członków. Dzięki współpracy z bankami zrzeszającymi mogą świadczyć swoim członkom i klientom wszystkie usługi charakterystyczne dla banków uniwersalnych, zwłaszcza w zakresie realizacji bezgotówkowego obrotu płatniczego, transakcji papierami wartościowymi i transakcji zagranicznych. Dodatkowo – po wdrożeniu regulacji CDR IV/CRR – w sektorze banków spółdzielczych w Europie działa instytucjonalny system ochrony (IPS – institutional protection scheme; spółdzielczy system ochrony – SSO), który zwiększa bezpieczeństwo banków spółdzielczych będących jego członkami. Wcześniej rozwiązania zbliżone do IPS funkcjonowały tylko w niektórych krajach UE (np. w Niemczech). Spółdzielczość kredytową reprezentują w Polsce także spółdzielcze kasy oszczędnościowo-pożyczkowe (SKOK), które są spółdzielniami zamkniętymi, a zatem świadczą usługi tylko swoim członkom. W świetle przepisów prawa nie są one bankami.

Zadaniem kas oszczędnościowych jest ścisłe powiązanie oszczędnościowej działalności tych instytucji z potrzebami drobnych wytwórców i gospodarstw domowych, a także samorządów. Równocześnie muszą to być jednostki rentowne, zainteresowane swoimi wynikami. Podstawowe założenia organizacji systemu kas oszczędnościowych, które nie są w Polsce obecne, można scharakteryzować następująco:

- kasy oszczędnościowe są samodzielnymi bankami uniwersalnymi, tzn. mogą dokonywać wszystkich operacji przewidzianych prawem;
- organem założycielskim kas oszczędnościowych są samorządy lokalne, które ustalają statut kasy oraz wybierają radę kasy;
- rada, złożona z przedstawicieli samorządu oraz w części z pracowników kasy, wybiera zarząd kasy, ustala główne warunki jej działalności oraz decyduje o otwarciu oddziałów;
- zarząd prowadzi bieżącą działalność kasy;
- centralami finansowymi kas oszczędnościowych są banki komunalne, do których należy: obsługa obrotu płatniczego, udzielanie kredytu kasom oszczędnościowym, obsługa kredytów konsorcjalnych dla samorządów, obsługa emisji obligacji.

Jak wspomniano, kasy oszczędnościowe o powyższych cechach nie działają w Polsce. Są one obecne np. w Niemczech (niem. Sparkassen).

1.3. Modele systemu finansowego i rola banków

Banki, inne instytucje finansowe, rynki finansowe, a także instytucje infrastruktury rynku finansowego oraz powiązania między wskazanymi powyżej podmiotami tworzą łącznie system finansowy, który najczęściej jest oceniany na szczeblu danego kraju i w tym kontekście mówi się o modelach systemu finansowego. Dodatkowo można także mówić o globalnym bądź międzynarodowym systemie finansowym, co wiąże się z szerszym zasięgiem geograficznym. Jeżeli z powyższej definicji wyjęlibyśmy inne instytucje finansowe i część segmentów rynku finansowego, to moglibyśmy mówić o systemie bankowym. Gdyby zaś zakresem zainteresowania objąć tylko banki ogółem działające w danym kraju, to mówilibyśmy wtedy o sektorze bankowym.

W trakcie ewolucji sektora finansowego wykształciły się dwa jego modele odnoszące się do krajów – model anglosaski i model niemiecko-japoński – co wywarło bezpośredni wpływ na zróżnicowanie systemu bankowego. Kluczową cechą różnicującą oba te modele jest główne źródło finansowania przedsiębiorstw.

Model anglosaski opiera się na finansowaniu na rynku kapitałowym. Jest on także nazywany modelem bankowości transakcyjnej. Sprzyja to uniezależnieniu się wielkich korporacji przemysłowych od banków komercyjnych. Te ostatnie są wykorzystywane przede wszystkim do funkcji płatniczych i rozliczeniowych, a także do zaspokajania krótkoterminowego zapotrzebowania przedsiębiorstw na kredyt oraz do świadczenia usług gospodarstwom domowym. Natomiast podstawowy dopływ kapitału odbywa się przez emisję papierów wartościowych i przez giełdę. Bardzo istotną rolę w tym modelu odgrywają różnego rodzaju fundusze i banki specjalistyczne (głównie inwestycyjne).

Model niemiecko-japoński zakłada, że głównym źródłem finansowania przedsiębiorstw jest system bankowy. Jest on także nazywany modelem kontynentalnym lub modelem bankowości relacyjnej. Banki zaspokajają zarówno krótkoterminowe, jak i długoterminowe potrzeby klientów (przedsiębiorstw i gospodarstw domowych). W tym modelu banki mają charakter uniwersalny. Równocześnie rozpowszechniają się powiązania kapitałowe między bankami i korporacjami przemysłowymi.

Zaletami modelu anglosaskiego są:

- nadanie kluczowej roli rynkom akcji i obligacji przedsiębiorstw;
- sprzyjanie działaniu inwestorów instytucjonalnych;
- pobudzanie innowacji finansowych.

Do wad tego systemu można zaliczyć:

- oparcie finansowania podmiotów gospodarczych na anonimowym rynku papierów wartościowych;
- nastawienie na częste zmiany partnerów biznesowych, co wymusza krótkoterminową perspektywę w procesach decyzyjnych;
- dużą formalizację transakcji ekonomicznych.

Zalety modelu niemiecko-japońskiego to:

- finansowanie podmiotów gospodarczych na podstawie indywidualnych umów kredytowych;
- długoterminowe finansowanie między bankiem a korporacją, m.in. poprzez krzyżowanie udziałów kapitałowych;
- stymulowanie powstawania silnych banków uniwersalnych.

Wadami tego systemu są:

- niedostateczne rozszerzenie wachlarza instrumentów finansowych;
- opóźnienia we wprowadzaniu innowacji finansowych;
- mniejsza odporność na konkurencję ze strony instytucji finansowych.

Banki pełnią w gospodarce dwie istotne funkcje:

1. komercyjną i
2. służebną.

Funkcja komercyjna to dążenie do maksymalizacji zysku, który by zwiększał kapitał banku i umożliwiał wypłatę dywidendy dla akcjonariuszy.

Funkcja służebna oznacza, że:

- powinno być zapewnione odpowiednie bezpieczeństwo dla deponentów;
- powinien być zapewniony odpowiedni dopływ kredytów do przedsiębiorstw;
- polityka cenowa powinna być dopasowana do specyfiki rynku;
- środki deponentów powinny być wykorzystane na potrzeby gospodarki;
- stosunki między bankiem a klientem muszą być społecznie akceptowalne, a nie oparte na wykorzystywaniu braku wiedzy lub ograniczonej wiedzy klientów.

Realizacja tych postulatów wymaga zaangażowania różnych grup interesariuszy, przy czym istotne jest znalezienie „złotego środka”, dzięki któremu klienci będą mogli czuć się bezpiecznie, a banki będą prowadziły rentowną i bezpieczną działalność.

Banki realizują w gospodarce rynkowej trzy zadania, a mianowicie:

- biorą udział w kreacji pieniądza;
- biorą udział w społecznym podziale pracy;
- dokonują alokacji i transformacji środków.

1.3.1. Udział w kreacji pieniądza

Banki biorą udział w kreacji pieniądza bezgotówkowego (bankowego). Działa w tym przypadku mnożnik pieniądza (lub multiplikator), dzięki któremu, opierając się na pieniądzu rezerwowym (obejmującym środki trzymane przez banki na rachunkach w banku centralnym oraz gotówkę przechowywaną w ich skarbcach, co określamy także mianem pieniądza banku centralnego), bank udziela kredytów, zwiększając w ten sposób wielkość pieniądza w gospodarce. Pewna część środków nie może być wykorzystana na udzielenie kredytów i służy do utrzymywania płynności banku.

Trzeba pamiętać o tym, że każde udzielenie finansowania (kredytu lub pożyczki) oznacza, że jego część może być wypłacona w gotówce bądź też przekazana na rachunek innym bankom, tzn. że tylko część środków z udzielonego kredytu pozostanie na rachunku w danym banku. To powoduje, że bank musi posiadać odpowiednią wielkość pieniądza rezerwowego banku centralnego, żeby bez ograniczeń realizować wypłaty gotówkowe swoich klientów oraz pokrywać ujemne dla siebie saldo rozliczeń z innymi bankami. Możliwości kreacji pieniądza bankowego przez bank są więc ograniczone przez wielkość posiadanego pieniądza rezerwowego banku centralnego.

1.3.2. Udział w społecznym podziale pracy

Bank jest przedsiębiorstwem, które prowadzi działalność mającą na celu dokonywanie czynności finansowych dla jednostek gospodarczych i osób fizycznych; jest też instytucją dokonującą transformacji terminów, kwot i ryzyka.

W gospodarce, która w małym stopniu zależałaby od podziału pracy, podmioty gospodarcze musiałyby dokonywać czynności finansowych samodzielnie. Natomiast w gospodarce o rozwiniętym podziale pracy banki przejmują wiele czynności w zakresie gospodarki finansowej od przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Mogłaby nawet powstać sytuacja krańcowa, kiedy to bank przejąłby wszystkie funkcje finansowe wspomnianych podmiotów gospodarczych, co oznaczałoby, że podmioty te – zamiast stosunków finansowych z wieloma klientami czy dostawcami – miałyby stosunki tylko z jednym bankiem. Model zakładający korzystanie z usług tylko jednego banku (niem. Hausbank) był stosowany w okresie po II wojnie światowej w Niemczech. Obecnie zarówno przedsiębiorstwa, jak i gospodarstwa domowe często korzystają z usług więcej niż jednego banku.

Ponieważ banki przyjmują depozyty i udzielają kredytów, to przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe nie muszą same szukać kredytodawcy czy kredytobiorcy. Banki przejmują także wiele czynności usługowych, zwłaszcza w zakresie obsługi obrotu płatniczego.

Należy zauważyć, że na rynku istnieją inne niż banki instytucje oferujące np. usługi obrotu płatniczego czy też możliwość uzyskania pożyczki lub finansowania biznesu. Podmioty te często działają w segmencie określanym jako FinTech (skrót od financial technology). Ich działalność jest szczególnie widoczna w przypadku usług płatniczych, chociaż nie ogranicza się tylko do tego. Działalność niektórych spółek FinTech polega na udzielaniu pożyczek (mówi się wtedy o LendTech), co powoduje, iż przenikają one do grupy podmiotów określanych mianem shadow banking (bankowość równoległa). O bankowości równoległej zaczęto szerzej dyskutować od wybuchu globalnego kryzysu finansowego (2007 r.), wskazując, że bankowość równoległa była jednym ze źródeł tego kryzysu, ponieważ ryzyko podejmowane przez instytucje działające w jej ramach było wyższe niż w sektorze bankowym. Zauważono wtedy, że wynika to m.in. z braku odpowiednich regulacji dla sektora shadow banking. Nie ma jednoznaczności co do zakresu podmiotów zaliczanych do sektora bankowości równoległej, ale zasadniczym jej składnikiem są instytucje pożyczkowe, a także fundusze rynku pieniężnego (money market funds), które mogą angażować się w finansowanie różnych przedsięwzięć. Instytucje pożyczkowe przynależą zatem do sektora bankowości równoległej i – jeżeli stosują nowoczesne rozwiązania technologiczne – przynależą do sektora FinTech. Obecność podmiotów działających w segmencie bankowości równoległej i sektorze FinTech zwiększa zakres rozwiązań dostępnych dla różnych grup klientów, ale banki pozostają wiodącymi pośrednikami finansowymi. Muszą jednak dotrzymywać kroku w zakresie nowoczesnych rozwiązań technologicznych i podejściu do klienta.

1.3.3. Dokonywanie alokacji i transformacji środków

Banki odgrywają istotną rolę jako instytucje transformacyjne, pośredniczące w doprowadzaniu do wzajemnego uzgodnienia różniących się struktur podaży i popytu. Odnosi się to zwłaszcza do transformacji informacji, transformacji kwot, transformacji terminów i transformacji ryzyka.

Transformacja informacji jest konieczna ze względu na to, że posiadacz sumy pieniężnej i poszukujący pieniądza muszą uzyskać informacje o sobie, a następnie przeprowadzić odpowiednie negocjacje. Nie bez znaczenia jest też wiedza o solidności kontrahenta. Taką wiedzę może zapewnić pośredniczący bank, dysponujący odpowiednio wyszkoloną kadrą.

Transformacja kwot wiąże się z występującym na ogół brakiem zgodności między sumą oferowaną przez posiadacza a sumą oczekiwaną przez poszukującego finansowania. Problem ten może być rozwiązany przez pośredniczący bank.

Transformacja terminu jest konieczna ze względu na to, że posiadacze wolnych środków z reguły chcą je ulokować na krótsze terminy, natomiast poszukujący finansowania chcieliby je otrzymać na dłuższe okresy. Taka transformacja jest możliwa dzięki temu, że w praktyce bankowej następują:

- prolongata depozytów,
- substytucja depozytów (zamiana na inne),
- likwidacja części aktywów przed terminem.

Transformacja ryzyka jest możliwa dzięki:

- wewnętrznemu rozproszeniu ryzyka;
- zewnętrznemu zabezpieczeniu (m.in. dostęp do płynności w banku centralnym).

Przejmowanie ryzyka uznawane jest za jedno z istotnych zadań banku. Ma to miejsce w szczególności w procesach udzielania kredytów. Można to określić jako kupno i sprzedaż ryzyka oraz zarządzanie nim. Bank odgrywa w tym procesie następujące role:

- płatnika – dokonywanie płatności w imieniu swoich klientów;
- agenta – działanie w imieniu klientów w zakresie emisji papierów wartościowych i zarządzania własnością klientów;
- gwaranta – udzielanie poparcia klientom w spłacie ich zobowiązań;
- pośrednika – dokonywanie transformacji otrzymanych depozytów w kredyty, przede wszystkim dla przedsiębiorstw (pośrednictwo między podmiotami deficytowymi i nadwyżkowymi);
- instrumentu w realizacji polityki gospodarczej kraju – regulowanie podaży pieniądza stymulowane przez działania banku centralnego.

1.4. Sieć bezpieczeństwa finansowego

Z racji tego, że banki powinny prowadzić działalność w sposób bezpieczny ze względu na powierzane im przez klientów depozyty, przez ostatnie ponad 100 lat, głównie po wystąpieniu zjawisk kryzysowych, zaczęto intensyfikować działania mające na celu regulowanie prowadzenia działalności bankowej i zapewnienie bezpieczeństwa klientom.

Definicje sieci bezpieczeństwa są wprawdzie zróżnicowane, ale odnoszą się najczęściej do trzech kluczowych segmentów rynku finansowego, tj. bankowego, ubezpieczeniowego i inwestycyjnego. Takie szerokie podejście wynika m.in. z tego, że segmenty rynku finansowego przenikają się. Można przyjąć w uproszczeniu, że sieć bezpieczeństwa finansowego tworzą:

- bank centralny, wypełniający m.in. rolę pożyczkodawcy ostatniej instancji;
- organ nadzoru, udzielający licencji na prowadzenie działalności i stojący na straży przestrzegania przez instytucje finansowe zasad bezpiecznego działania;
- instytucja gwarancyjna, zapewniająca ochronę środków klientów w przypadku upadłości instytucji finansowych;
- organ przymusowej restrukturyzacji (resolution), a także
- regulacje prawne, które określają, jak instytucje finansowe powinny bezpiecznie działać.

Rola sieci bezpieczeństwa finansowego jest istotna dla utrzymania bezpieczeństwa instytucji i rynków finansowych, jednak nie jest gwarantem ich stabilności, którą określa się mianem stabilności finansowej. Sieć bezpieczeństwa finansowego spełnia rolę „anioła stróża”, a nie zarządzającego. Ryzyko jest podejmowane i zarządzane przez m.in. banki, które ponoszą pełną odpowiedzialność za konsekwencje swoich decyzji.

Banki centralne od początków swojego istnienia pełnią funkcję pożyczkodawcy ostatniej instancji („ostatnia deska ratunku”), który powinien wspomagać płynność banków mających przejściowe kłopoty z jej utrzymaniem, ale wypłacalnych, tzn. zdolnych do dalszego funkcjonowania. Korzystanie z tej pomocy powinno kosztować więcej niż pożyczenie pieniędzy z rynku (forma kary) i powinno być odpowiednio zabezpieczone. Reguły takie sformułował w 1873 r. Walter Bagehot w publikacji Lombard Street. Są to reguły określające właściwe postępowanie banków centralnych. Mimo upływu lat nie straciły one na swojej aktualności.

Priorytetowym zadaniem banku centralnego jest dbałość o stabilność cen. Jednym z instrumentów umożliwiających osiągnięcie tego celu jest polityka stóp procentowych, która powinna być prowadzona w taki sposób, aby ograniczyć możliwości narastania baniek spekulacyjnych (asset price bubbles). Jest to bowiem jeden z czynników stymulujących pojawienie się problemów w sektorze bankowym. Potwierdza to, jak ważne jest skorelowanie instrumentów polityki pieniężnej z dążeniem do utrzymania stabilności w sektorze finansowym, w tym głównie w sektorze bankowym. Po pierwszych doświadczeniach globalnego kryzysu finansowego ekonomiści zaczęli coraz częściej podnosić potrzebę przypisania bankowi centralnemu także zadania polegającego na dbałości o stabilność finansową. Cel ten powinien być stawiany na równi z dbałością o stabilność cen. W wielu krajach, w tym w Polsce, zadanie takie zostało przypisane bankowi centralnemu, czyli Narodowemu Bankowi Polskiemu.

Szczególną rolę do odegrania ma organ bądź organy nadzoru, który powinien kontrolować, czy poszczególne instytucje finansowe nie podejmują zbyt dużego ryzyka. Kontrolowaniu tego służą:

- licencjonowanie (czyli zgoda na utworzenie banku i pozwolenie mu na prowadzenie działalności na rynku),
- regulacje ostrożnościowe (określające co wolno i w jakim zakresie wykonywać), spośród których największą rolę odgrywają te dotyczące adekwatności kapitałowej (ile kapitału powinien mieć bank, aby działać bezpiecznie),
- regularne kontrole (w celu sprawdzenia, czy bank przestrzega obowiązujących reguł gry).

Należy pamiętać o tym, że instytucje finansowe podejmują działania redukujące „uciążliwość” regulacji ostrożnościowych, czyli próbują je omijać, stosując np. innowacje finansowe (według E. Kane’a jest to dialektyka regulacyjna). Z tego względu władza publiczna powinna czuwać nad tym, aby regulacje były ciągle aktualne i dopasowane do realiów rynkowych. O regulacjach ostrożnościowych będzie mowa w rozdziale 3 niniejszej części książki.

Organ nadzoru powinien szybko i sprawnie identyfikować zagrożenia i problemy finansowe występujące w poszczególnych instytucjach, a szczególnie w tych, które mają duże znaczenie dla rynku (mówi się o instytucjach ważnych systemowo). Warto podkreślić, że dany czynnik na szczeblu mikroekonomicznym może nie wydawać się niebezpieczny, na szczeblu zaś makroekonomicznym, m.in. ze względu na wielość powiązań w gospodarce, okaże się ważny. Dlatego też zyskało na popularności rozróżnienie na nadzór mikroostrożnościowy (microprudential supervision), zajmujący się każdym bankiem z osobna, i makroostrożnościowy (macroprudential supervision), analizujący zagrożenia w całym systemie bankowym. W Polsce organem nadzoru mikroostrożnościowego jest Komisja Nadzoru Finansowego (KNF), a nadzór makroostrożnościowy sprawuje Komitet Stabilności Finansowej (KSF). Po doświadczeniach z pierwszych lat globalnego kryzysu finansowego w Unii Europejskiej wyróżniono instytucjonalnie sektorowy nadzór mikroostrożnościowy i nadzór makroostrożnościowy, który zaczął działać od początku 2011 r. Nadzór makroostrożnościowy jest sprawowany przez Europejską Radę ds. Ryzyka Systemowego (European Systemic Risk Board), umiejscowioną przy Europejskim Banku Centralnym. Nadzór mikroostrożnościowy jest przypisany na szczeblu UE trzem organom:

- Europejskiemu Urzędowi Nadzoru Bankowego (European Banking Authority – EBA),
- Europejskiemu Urzędowi Nadzoru Ubezpieczeń i Pracowniczych Programów Emerytalnych (European Insurance and Occupational Pensions Authority – EIOPA),
- Europejskiemu Urzędowi Nadzoru Giełd i Papierów Wartościowych (European Securities and Markets Authority – ESMA).

Organy te odgrywają głównie rolę koordynacyjną. Poza nimi w każdym z krajów UE funkcjonuje krajowy urząd (bądź urzędy/organy) nadzoru, który odpowiada za nadzorowanie rynku krajowego i współpracę z nadzorcami oraz innymi instytucjami sieci bezpieczeństwa systemowego. Łącznie z nadzorcami krajowymi wymienione powyżej agendy tworzą Europejski System Nadzoru Finansowego.

W celu zapewnienia jednolitego podejścia do nadzorowania banków z krajów strefy euro, co miało stanowić rozwinięcie Unii Gospodarczej i Walutowej, w listopadzie 2014 r. wdrożono koncepcję tzw. unii bankowej, rozpoczynając od wprowadzenia jednolitego mechanizmu nadzorczego (SSM – single supervisory mechanism). Nadzór nad bankami strefy euro sprawuje Europejski Bank Centralny, który współpracuje na określonych zasadach z krajowymi organami nadzoru. Kolejne etapy to wdrożenie jednolitego mechanizmu przymusowej likwidacji (SRM – single resolution mechanism), co zostało już zrealizowane (od 2015 r. działa Single Resolution Board), oraz jednolitego systemu gwarantowania depozytów (SDGS – single deposit guarantee scheme), który nie został jeszcze powołany do życia. Kraje UE pozostające poza strefą euro mogą przystąpić do unii bankowej na zasadzie dobrowolności.

Rola instytucji gwarancyjnych jest znacznie bardziej ograniczona w porównaniu z dwiema wcześniejszymi instytucjami sieci bezpieczeństwa finansowego. Najczęściej rozpoczyna się w sytuacji ogłoszenia upadłości banku i związanej z tym konieczności pokrycia roszczeń względem z góry określonych grup klientów według ustalonych zasad.

Istnienie instytucji gwarantujących depozyty ogranicza możliwość wystąpienia zjawiska runu, czyli masowego wycofywania środków przez klientów na skutek zaniepokojenia kondycją danej instytucji. Masowe upowszechnianie systemów gwarantowania depozytów nastąpiło w Europie w latach 90. XX w., a na świecie na przełomie XX i XXI w. (po kryzysie w Azji Południowo-Wschodniej). Tym samym przeciętni deponenci mogą nie obawiać się utraty swoich oszczędności.

Warunkiem koniecznym jest jednak świadomość istnienia systemu gwarancji oraz znajomość zasad jego działania wśród deponentów i potencjalnych klientów. Mimo istnienia takiego mechanizmu zabezpieczającego, deponenci mogą incydentalnie ulegać panice, czego jednym z ostatnich przykładów jest run na brytyjski Northern Rock (wrzesień 2007 r.). W Polsce instytucją gwarantującą depozyty jest Bankowy Fundusz Gwarancyjny.

Globalny kryzys finansowy wymagał od władzy publicznej zaangażowania wysokich kwot na ratowanie banków, które jest określane w języku angielskim jako bail-out, w latach 2008–2014 na ratowanie banków w UE wydano ok. 500 mld euro. W celu uniknięcia w przyszłości konieczności finansowania ratowania banków na szeroką skalę, a także w celu ograniczenia po stronie banków pokusy nadużycia, osiągnięto zgodę polityczną w zakresie wprowadzenie mechanizmu przymusowej restrukturyzacji banków (resolution), jeśli ich działalność jest ważna dla sektora bankowego (co oznacza, że dany bank pełni tzw. funkcje krytyczne). W przypadku wystąpienia kłopotów finansowych bank nie byłby ratowany z pieniędzy podatników, lecz poddawany przymusowej restrukturyzacji, w ramach której byłyby chronione depozyty objęte gwarancjami. Podstawową zasadą, jaka przyświeca procesowi przymusowej restrukturyzacji, jest zasada nieponoszenia przez wierzycieli wyższych kosztów niż te, jakie ponieśliby w sytuacji standardowego postępowania upadłościowego (NCWO – no creditor worse off). Jednym z ważniejszych instrumentów (i jednocześnie budzącym pewne kontrowersje) jest umarzanie i konwersja środków wierzycieli (tzw. bail-in), przy którym jest zachowana zasada NCWO. Oczekuje się, że koszty takiej przymusowej restrukturyzacji będą znacząco niższe niż koszty ratowania banków, a co więcej będą ponoszone przez same banki, a nie z budżetu państwa. Organem odpowiedzialnym za przymusową restrukturyzację w Polsce jest Bankowy Fundusz Gwarancyjny.

Sieć bezpieczeństwa finansowego powinna być tak zaprojektowana, aby nie ograniczać bodźców dla uczestników rynku do kontrolowania postępowania poszczególnych instytucji finansowych, ale także umożliwić utrzymanie stabilności finansowej, dzięki zdrowym regułom gry. Więcej informacji na temat instytucji sieci bezpieczeństwa finansowego Czytelnik znajdzie w rozdziałach 2–4 niniejszej części.PRZYPISY

Banki i system bankowy

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, Dz.U. 1997, nr 140, poz. 939, tekst jednolity Dz.U. 2022, poz. 2324.

W art. 4, ust. 1, pkt. 10–11 o) Prawa bankowego znajduje się wykaz wraz z definicją różnych odmian holdingów.

Tekst jednolity Dz.U. 2020, poz. 1413.

D. Korenik, O roli służebnej banków komercyjnych, Wydawnictwo UE we Wrocławiu, Wrocław 2009, s. 16.

Zależność ta jest wykorzystywana przez bank centralny w celu regulowania wielkości podaży pieniądza.

Szerzej na temat bankowości równoległej w: J.K. Solarz, Shadow banking jako innowacja finansowa, „Studia Ekonomiczne” 2014, nr 186; P. Łasak, Nowe regulacje dla shadow banking, „Bezpieczny Bank” 2012, nr 1.

Szerzej patrz: M. Iwanicz-Drozdowska, Bezpieczeństwo rynku usług finansowych. Perspektywa UE, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2008.

Zależy to od modelu nadzoru. Będzie o nich mowa w rozdziale 3 niniejszej części.

Według Narodowego Banku Polskiego „jest ona rozumiana jako stan, w którym system finansowy pełni swoje funkcje w sposób ciągły i efektywny, nawet w przypadku wystąpienia nieoczekiwanych i niekorzystnych zaburzeń o znacznej skali. Zakłócenia w pracy systemu finansowego i zaburzenia efektywności świadczenia usług pośrednictwa finansowego negatywnie wpływają na sytuację przedsiębiorstw i gospodarstw domowych”.

Ch. Goodhart, A Framework for Assessing Financial Stability?, „Journal of Banking and Finance” 2006, Vol. 30, No. 12, s. 3417.

Szerzej patrz: M. Iwanicz-Drozdowska (red.), Restrukturyzacja banków w Unii Europejskiej w czasie globalnego kryzysu finansowego, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2015.