Bejrut 1982 - ebook

WSTĘP

WSTĘP

Leżący nad Morzem Śród­ziem­nym Bej­rut jest jed­nym z ponu­rych sym­boli kon­flik­tów tar­ga­ją­cych Bli­skim Wscho­dem, a pasmo wojen wstrzą­sa­ją­cych Liba­nem to histo­ria zarówno wewnętrz­nych, jak i mię­dzy­na­ro­do­wych zma­gań toczo­nych na wspól­nym polu bitwy. Z jed­nej bowiem strony toczyła się tam wojna domowa mię­dzy róż­nymi wyzna­niami reli­gij­nymi lub – co bar­dziej pre­cy­zyjne – frak­cjami wyzna­nio­wymi, z dru­giej Liban wraz z jego sto­licą był sceną wie­lo­płasz­czy­zno­wego kon­fliktu mię­dzynarodowego, skon­cen­tro­wa­nego na linii Dama­szek–Tel Awiw. W szczy­to­wym momen­cie owych wyda­rzeń mają­cych miej­sce w latach osiem­dzie­sią­tych XX wieku rywa­li­za­cja pomię­dzy róż­nymi gru­pami reli­gij­nymi oraz nakła­da­jące się na nią kon­flikty: pale­styń­sko-izra­el­ski i arab­sko-izra­el­ski połą­czyły się, two­rząc jedną z naj­krwaw­szych i naj­nie­bez­piecz­niej­szych stref dzia­łań wojen­nych w ówcze­snym świe­cie.

Wojna domowa w Liba­nie, szcze­gól­nie jej libań­sko-izra­el­ska odsłona, a także walki toczone o Bej­rut, były cha­otyczne, dez­orien­tu­jące i nie­zmier­nie bru­talne. Miały też swoją spe­cy­fikę poli­tyczną – skom­pli­ko­waną i wie­lo­płasz­czy­znową. Roz­pa­try­wa­nie tych nazna­czo­nych krwią wza­jem­nych rela­cji muzuł­mań­sko-chrze­ści­jań­sko-żydow­skich czy też arab­sko-izra­el­skich w Liba­nie nie jest łatwe, gdyż skła­dają się na nie bar­dzo nie­jed­no­znaczne w oce­nie czyn­niki spo­łeczne, kul­tu­rowe i histo­ryczne. Wsze­lako w pew­nym momen­cie Liban stał się sceną kon­fron­ta­cji mili­tar­nej i bar­dzo trudno było okre­ślić, kto jest ata­ku­ją­cym, a kto bro­nią­cym się, kto katem, a kto ofiarą.

Tuż przed wybu­chem wojny domo­wej, pod koniec lat sześć­dzie­sią­tych XX wieku, w Liba­nie powsta­wały różne orga­ni­za­cje para­mi­li­tarne, wspie­ra­jące poszcze­gólne spo­łecz­no­ści – chrze­ści­jań­ska Falanga, muzuł­mań­skie grupy nase­row­skie, dru­zyj­ska Socja­li­styczna Par­tia Postę­powa, szy­icki Amal i z cza­sem rów­nież Hezbol­lah (powstał w 1982 roku). Ponadto w kraju docho­dziło do bra­to­bój­czych walk pomię­dzy człon­kami tych samych spo­łecz­no­ści w obo­zie zarówno chrze­ści­jań­skim, jak i muzuł­mań­skim. Aby przed­sta­wić cało­ściowy obraz, należy także dodać, że w pew­nym okre­sie w Liba­nie ist­niał zastęp­czy front rywa­li­za­cji pomię­dzy Sta­nami Zjed­no­czo­nymi Ame­ryki Pół­noc­nej a Związ­kiem Socja­li­stycz­nych Repu­blik Radziec­kich. Na to wszystko nakła­dał się kon­flikt roz­gry­wa­jący się pomię­dzy Orga­ni­za­cją Wyzwo­le­nia Pale­styny a Izra­elem. Zma­ga­nia w Liba­nie winny być postrze­gane także z tej per­spek­tywy: poli­tyczno-mili­tar­nej rze­czy­wi­sto­ści lat sześć­dzie­sią­tych, sie­dem­dzie­sią­tych i osiem­dzie­sią­tych XX wieku. Co zna­mienne, w schył­ko­wym okre­sei zim­nej wojny zma­lało bowiem zna­cze­nie imma­nent­nego kon­fliktu mię­dzy dwoma naj­waż­niej­szymi akto­rami na are­nie mię­dzynarodowej, a wyraź­nie wzro­sło zna­cze­nie państw „bez zna­cze­nia”. W tym okre­sie Liban był bowiem tego rodzaju pod­mio­tem prawa mię­dzynarodowego.

Tra­giczne losy sto­licy tego kraju Bej­rutu zde­ter­mi­no­wali przede wszyst­kim pale­styń­scy uchodźcy, kórzy przy­byli do Libanu z tere­nów Izra­ela w 1948 roku i z Jor­da­nii w 1970 roku, po wyda­rze­niach tzw. Czar­nego Wrze­śnia. Wsku­tek kolej­nych wojen pomię­dzy Izra­elem a jego arab­skimi sąsia­dami (zwłasz­cza wojny sze­ścio­dnio­wej z 1967 roku, w wyniku któ­rej prak­tycz­nie całe tery­to­rium daw­nego Bry­tyj­skiego Man­datu Pale­styny zna­la­zło się pod kon­trolą Pań­stwa Izrael), Pale­styń­czycy – w dużej mie­rze będący nie przy­czyną, lecz pre­tek­stem tych kon­flik­tów – zostali pozo­sta­wieni wła­snemu losowi. Oczy­wi­ście z cza­sem zaist­nieli też oczy­wi­ście jako odrębny naród, dla któ­rego idea wła­snego pań­stwa stała się fun­da­men­tal­nym ele­men­tem rodzą­cego się nacjo­na­li­zmu. Trzeba zatem było wypeł­nić swo­istą próż­nię – utwo­rzyć repre­zen­ta­cję będącą gło­sem narodu, nawet za cenę uni­ce­stwie­nia innego narodu lub pań­stwa. Miało to miej­sce w spe­cy­ficz­nych warun­kach mie­dzy­na­ro­do­wych, gdyż każdy akt mię­dzy­na­ro­do­wego ter­ro­ry­zmu, spon­so­ro­wa­nego bądź pro­wa­dzo­nego przez orga­ni­za­cje pale­styń­skie, w począt­kach lat sie­dem­dzie­sią­tych XX wieku wywo­łałby szybką reak­cję Izra­ela w postaci raj­dów odwe­to­wych na obozy uchodź­ców pale­styń­skich, będące jed­no­cze­śnie cen­trami zaopa­trze­nio­wymi i szko­le­nio­wymi grup ter­ro­ry­stycz­nych. Te odwe­towe akcje, pro­wa­dzone przez Armię Obrony Izra­ela (AOI)¹, odzwier­cied-lały wizję władz woj­sko­wych i cywil­nych Izra­ela – szybką i surową karę za ataki na wła­snych oby­wa­teli – lecz ich celem było rów­nież prze­ko­na­nie libań­skiego rządu do roz­po­czę­cia dzia­łań prze­ciw struk­tu­rom pale­styń­skim. Naj­le­piej w taki sam spo­sób, jak uczy­nił to jor­dań­ski król Hus­sein, we wrze­śniu 1970 roku topiąc OWP we krwi.

Wbrew temu, co gło­siła ówcze­sna pro­pa­ganda, Pale­styń­czycy nie byli mono­li­tem. Sto­pień roz­drob­nie­nia orga­ni­za­cji pale­styń­skich i ich wza­jemne waśnie dawały stro­nie izra­el­skiej złudną gwa­ran­cję bez­pie­czeń­stwa. Nie wolno jed­nak zapo­mi­nać o zło­żo­no­ści owych prze­sła­nek, gdyż w izra­el­skich rapor­tach wywia­dow­czych – zresztą zgod­nie z prawdą – infor­mo­wano, iż w 1968 i 1969 roku Orga­ni­za­cja Wyzwo­le­nia Pale­styny była postrze­gana przez samych Pale­styń­czy­ków nie jako licząca się siła poli­tyczna czy zbrojna, lecz dosyć efe­me­ryczne narzę­dzie pro­pa­gandy i przede wszyst­kim jako intratne źró­dło docho­dów dla jej przy­wódcy Ahmada Szu­kaj­riego. Uwa­dze izra­el­skich ana­li­ty­ków umy­kał jeden dro­biazg – owo prze­ko­na­nie wyra­żali przede wszystkm starsi Pale­styń­czycy, zaś nowe poko­le­nie, wycho­wane na poraż­kach państw arab­skich w star­ciu z Izra­elem, było zde­ter­mi­no­wane nie tylko do spon­ta­nicz­nej walki zbroj­nej, lecz także pro­pa­gan­do­wej czy wresz­cie poli­tycz­nej.

Do tej grupy nale­żał Jasir Ara­fat, który bez wąt­pie­nia ode­grał w tym pro­ce­sie klu­czową rolę. Sto­jąc na czele orga­ni­za­cji al-Fatah, a od 1969 roku prze­wo­dząc OWP i po pew­nym cza­sie także wła­dzom Auto­no­mii Pale­styń­skiej, pozo­sta­wał w cen­trum ówcze­snych wyda­rzeń poli­tycz­nych i mili­tar­nych, pro­wa­dzą­cych do upodmio­to­wie­nia pale­styń­skiego nacjo­na­li­zmu, w dużej mie­rze wyko­rzy­stu­ją­cego maoistyczne dok­tryny wojny ludo­wej. By mieć przy tym pełną jasność – nacjo­na­li­zmu trak­to­wa­nego przez inne pań­stwa arab­skie jako wygodny instru­ment pozwa­la­jący budo­wać wła­sne wpływy i pozy­cję w regio­nie, łącz­nie z pod­sy­ca­niem ruchów ter­ro­ry­stycz­nych na pod­sta­wie gło­szo­nego przez OWP hasła „demo­kra­tycz­nego pań­stwa świec­kiego”. God­nym podziwu przy­kła­dem, obra­zu­ją­cym to nieco para­dok­salne zja­wi­sko, jest więc droga, jaką w ciągu kil­ku­dzie­się­ciu lat prze­szli nie tylko sam Ara­fat, lecz także pale­styń­ski ruch naro­dowy, oraz spo­sób, w jaki zmie­niły się zapa­try­wa­nia Pale­styń­czy­ków na kwe­stię ich wła­snego nie­pod­le­głego pań­stwa (zarówno co do spo­so­bów uzy­ska­nia nie­pod­le­gło­ści i budowy owego pań­stwa, jak rów­nież jego przy­szłego kształtu i cha­rak­teru).

Pamię­tajmy przy tym – co też należy pod­kre­ślić z całą mocą – iż pod­miot prawa mię­dzy­na­ro­do­wego, jakim mogło być owo pań­stwo pale­styń­skie, nie powstał nie z winy Bry­tyj­czy­ków, Żydów albo Orga­ni­za­cji Naro­dów Zjed­no­czo­nych, lecz dla­tego że to pań­stwa arab­skie odrzu­ciły rezo­lu­cję o podziale byłego tery­to­rium man­da­to­wego. Pań­stwo Izrael zostało uznane przez ONZ 15 maja 1948 roku, a kraje arab­skie potę­piły tę decy­zję i nie uznały faktu ist­nie­nia Izra­ela. Wielka Bry­ta­nia zrze­kła się man­datu nad Pale­styną i wyco­fała z tego tery­to­rium 1 sierp­nia 1948 roku. W wyniku splotu róż­nych wyda­rzeń na prze­ło­mie 1948 i 1949 roku doszło do wojny pomię­dzy Izra­elem a Egip­tem, Jor­da­nią i Syrią. To wła­śnie te pań­stwa arab­skie wspól­nie zaata­ko­wały Pań­stwo Izrael, które przy­jęło rezo­lu­cję ONZ i które nie­oce­ki­wa­nie wygrało tę wojnę, zaj­mu­jąc 78 proc. tery­to­rium man­da­to­wego. Na pozo­sta­łym obsza­rze (Zachodni Brzeg i Strefa Gazy) mogło powstać nie­pod­le­głe pań­stwo pale­styń­skie. Nie doszło do tego, ponie­waż tery­to­ria te oku­po­wały i anek­to­wały dwa arab­skie pań­stwa: Jor­da­nia i Egipt. Co zna­mienne, pro­pa­ganda obu tych państw naj­do­bit­niej pod­kre­ślała koniecz­ność walki Pale­styń­czy­ków. Dla­tego dla Egiptu i Jor­da­nii było to wygodne narzę­dzie poli­tyczne w grze o wła­sne inte­resy, dla strony izra­el­skiej – wojna o nie­pod­le­głość, zaś dla Pale­styń­czy­ków – kata­strofa naro­dowa, ozna­cza­jąca wygna­nie, utratę domów i ziemi oraz wie­lo­let­nią tułaczkę². Jak by tego było mało, owe tra­giczne wyda­rze­nia roz­gry­wały się w pew­nym momen­cie na tery­to­rium Libanu – pań­stwa uwa­ża­nego wcze­śniej za oazę względ­nego spo­koju i sta­bil­no­ści w dale­kim od rów­no­wagi Bli­skim Wscho­dzie ostat­niego pół­wie­cza.

W tej histo­rii jest znacz­nie wię­cej para­dok­sów. Przy­wódcy arab­scy przez dłu­gie lata nie pozwa­lali na nie­skrę­po­waną wymianę myśli na temat racji stanu, w któ­rej Pale­styń­czycy byli pre­tek­stem, a nie pod­mio­tem dzia­łań. Z wyjąt­kiem wspo­mnia­nej wcze­śniej Jor­da­nii prak­tycz­nie nie otrzy­mali oni oby­wa­tel­stwa żad­nego z państw arab­skich, w któ­rym się zna­leźli. Ponadto w wyniku cynicz­nych decy­zji poli­tycz­nych posta­no­wiono pozo­sta­wić ich w obo­zach dla uchodź­ców, wyko­rzy­stu­jąc to jako spek­ta­ku­larny i chwy­tliwy medial­nie ele­ment naci­sku na spo­łecz­ność mię­dzy­na­ro­dową, aby ta z kolei zmu­siła Pań­stwo Izrael do wyra­że­nia zgody na ich powrót do swych rodzin­nych miast i wsi, opusz­czo­nych na sku­tek dzia­łań wojen­nych. Zwy­czajna, chcia­łoby się powie­dzieć – powsze­dnia ludzka krzywda została tym samym instru­men­tem poli­tycz­nej pro­pa­gandy i wygod­nym pre­tek­stem do reali­za­cji wła­snych ambi­cji. Mówiąc wprost – przed 1967 rokiem, w wyniku jor­dań­skiej i egip­skiej domi­na­cji na Zachod­nim Brzegu i w Gazie, pro­blem naro­dowy Pale­styń­czy­ków został przy­sło­nięty kwe­stiami sze­roko rozu­mia­nego pana­ra­bi­zmu – dobit­nie może o tym świad­czyć fakt, iż byli oni trak­to­wani jako uchodźcy, a nie oby­wa­tele pana­rab­skiej spo­łecz­no­ści, o któ­rej tak chęt­nie mówiła pro­pa­ganda.

Na ów poli­tyczny układ nało­żyły się dzia­ła­nia zbrojne – w latach sześć­dzie­sią­tych i sie­dem­dzie­sią­tych XX wieku nasi­lił się pale­styń­ski ter­ro­ryzm, który – co też trzeba pod­kre­ślić – był odpo­wie­dzią na utwo­rze­nie Izra­ela i porażki ponie­sione przez pań­stwa arab­skie w woj­nach z 1948 i 1967 roku. Wspo­mniana już wcze­śniej pale­styń­ska orga­ni­za­cja al-Fatah począt­kowo dzia­łała jako ugru­po­wa­nie par­ty­zanc­kie, lecz z cza­sem zaczęła sto­so­wać metody ter­ro­ry­styczne. Rów­no­le­gle w róż­nych kra­jach arab­skich (w tym w Liba­nie) powstały rów­nież inne pale­styń­skie orga­ni­za­cje dzia­ła­jące meto­dami ter­ro­ry­stycz­nymi.

Trzeba pod­kre­ślić, że część Libań­czy­ków wyra­żała zde­cy­do­wa­nie nega­tywny sto­su­nek do nich oraz przy­by­łych do kraju pale­styń­skich grup bojo­wych. Może to nieco dzi­wić, gdyż Libań­czycy jako Ara­bo­wie powinni, przy­naj­mniej w teo­rii, wspie­rać swo­ich pobra­tym­ców prze­ciw Izra­el­czy­kom, w więk­szo­ści byli jed­nak chrze­ści­ja­nami, nie widzieli więc nawet naj­mniej­szych powo­dów, aby sprzy­jać muzuł­ma­nom, będą­cych dla nich zagro­że­niem poli­tycz­nym. Z kolei libań­scy muzuł­ma­nie, zajęci rywa­li­za­cją z chrze­ści­ja­nami, wyko­rzy­sty­wali pro­blem uchodź­ców pale­styń­skich we wła­snej grze poli­tycz­nej, lecz nawet w naj­mniej­szym stop­niu nie zamie­rzali im odda­wać pierw­szo­pla­no­wej roli w toczą­cym się kon­flik­cie. Z kolei Pale­styń­czycy, nio­sący swe pokrzyw­dze­nie jak sztan­dar, doszli do prze­ko­na­nia, że każdy, kto uznaje prawa Żydów do wła­snego pań­stwa i nie jest ich zaprzy­się­głym wro­giem, pozo­staje zdrajcą islamu, here­ty­kiem bądź odstępcą od idei pana­rab­skiej (w zależ­no­ści od poglą­dów poli­tycz­nych). Było to jed­nak oczy­wi­ście uzur­po­wa­nie sobie jedy­nie słusz­nej inter­pre­ta­cji zapi­sów Koranu i zasad islamu, nad­uży­wa­nie slo­ga­nów o wspól­no­cie arab­skiej i nagi­na­nie ich do wła­snych celów poli­tycz­nych. Dziś, z per­spek­tywy czasu, wyraź­nie to widać.

Sytu­acji nie uła­twiał fakt, że w 1969 roku zawarto układ, na mocy któ­rego woj­sko libań­skie nie inge­ro­wało w sprawy obo­zów pale­styń­skich. Z bie­giem czasu napię­cie dopro­wa­dziło do wybu­chu krwa­wej wojny domo­wej. Zupeł­nie jak w tra­ge­dii antycz­nej – były plany, ambi­cje, chęć zemsty, walka, nie­zro­zu­mie­nie, nie­na­wiść i wresz­cie uczest­nicy dra­matu, suk­ce­syw­nie scho­dzący ze sceny. Obie strony, zarówno chrze­ści­jań­ska, jak i muzuł­mań­ska, dopusz­czały się szcze­gól­nie bru­tal­nych mor­dów – sta­nowi to jedną z przy­czyn trwa­ją­cej do dziś desta­bi­li­za­cji spo­łecz­nej i poli­tycz­nej. Wydaje się, że jest to jesz­cze jeden kon­tekst, naj­mniej eks­po­no­wany przez bada­czy czy obser­wa­to­rów sto­sun­ków mię­dzy­na­ro­do­wych – korzy­ści pły­nące z trwa­nia kon­fliktu. Może to brzmieć nieco para­dok­sal­nie, jak teo­ria jakie­goś ponu­rego spi­sku, ale czy słusz­nie?

Umię­dzy­na­ro­do­wie­nie kon­fliktu pale­styń­sko-izra­el­skiego na tery­to­rium libań­skim powinno być prze­ana­li­zo­wane także z tej per­spek­tywy. Nie wolno bowiem zapo­mi­nać, iż wiele kra­jów uznało kwe­stię pale­styń­ską za wygodny pre­tekst do wła­snych dzia­łań dyplo­ma­tycz­nych. Pomi­ja­jąc wspo­mniany wcze­śniej Egipt i Jor­da­nię, jed­nym z nich był rów­nież Iran – dla Tehe­ranu waż­nym instru­men­tem oddzia­ły­wa­nia na Pań­stwo Izrael stały się nie tylko pale­styń­skie ugru­po­wa­nia naro­do­wo­wy­zwo­leń­cze, lecz także (a może przede wszyst­kim) Syria, dłu­go­letni prze­ciw­nik Izra­ela. Takie dzia­ła­nia miały na celu osła­bie­nie izra­el­skiego poten­cjału gospo­dar­czego, zmu­szo­nego do finan­so­wa­nia dzia­łań zbroj­nych, oraz tor­pe­do­wa­nie wszel­kich prze­ja­wów pro­cesu poko­jo­wego, co spra­wiło (i na­dal spra­wia), że dok­try­ner­ski pre­tekst do ata­ko­wa­nia Izra­ela jest aktu­alny. Iran od lat otwar­cie wspie­rał bowiem pale­styń­ską aktyw­ność, szcze­gól­nie dzia­ła­nia ugru­po­wań isla­mi­stycz­nych, wymie­rzoną w Izrael.

Na mar­gi­ne­sie należy wspo­mnieć, że wbrew obie­go­wym opi­niom, roz­po­wszech­nio­nym w mediach i wśród poli­to­lo­gów, kon­flikt na Bli­skim Wscho­dzie osią­gnął wymiar star­cia nie izra­el­sko-arab­skiego czy żydow­sko-chrze­ści­jań­sko-muzuł­mań­skiego, lecz izra­el­sko-pale­styń­skiego, i taki cha­rak­ter ma do dziś. Można zatem stwier­dzić, że wszyst­kie pań­stwa zaan­ga­żo­wane we wcze­śniej­sze wojny izra­el­sko-arab­skie trak­to­wały kwe­stie pale­styń­skie jako bar­dzo dogodny pre­tekst. Wszel­kie próby roz­wią­za­nia kon­fliktu musiały więc przede wszyst­kim przy­jąć jakąś formę bila­te­ral­no­ści. Żadna ini­cja­tywa, nawet kra­jów arab­skich, nie miała ani nie ma więk­szych szans powo­dze­nia bez dotar­cia i roz­wią­za­nia istoty pro­blemu, to zaś wyma­ga­łoby roz­wią­zań zero-jedyn­ko­wych, ale w tym wypadku nie ma moż­li­wo­ści ich zasto­so­wa­nia. Wszak wyma­ga­łoby to fizycz­nej likwi­da­cji jed­nej ze stron, a na to nie pozwoli świat, od lat przy­glą­da­jący się krwa­wym star­ciom i pod­kre­śla­jący wyłącz­nie zbrod­ni­czy cha­rak­ter izra­el­skich ope­ra­cji prze­ciw pale­styń­skim uchodź­com. W tym dys­kur­sie naj­gło­śniej sły­chać jed­nak głos Ara­bów.

Od lat sie­dem­dzie­sią­tych XX wieku nic się w tej spra­wie nie zmie­niło. Wów­czas wszyst­kie dzia­ła­nia tych państw rów­nież miały ofi­cjal­nie na celu wspar­cie Pale­styń­czy­ków, zmu­szo­nych przez rze­czy­wi­stość poli­tyczną, wykre­owaną jakoby przez Pań­stwo Izrael, do prze­by­wa­nia na tery­to­rium Libanu. Należy jed­nak pamię­tać, że w latach sie­dem­dzie­sią­tych w tym kraju pozo­sta­wało ok. 300 tys. uchodź­ców pale­styń­skich z ok. 750 tys. wszyst­kich, któ­rzy ucie­kli z Izra­ela w 1948 roku. Miesz­kali oni głów­nie w zatło­czo­nych obo­zach dla uchodź­ców, trud­nili się nisko płat­nymi zaję­ciami i nie mieli naj­mniej­szych szans na inte­gra­cję w libań­skim spo­łe­czeń­stwie, w któ­rym prze­wod­nią rolę odgry­wali chrze­ści­jań­scy maro­nici.

Nic więc dziw­nego, że mło­dzi Pale­styń­czycy gar­nęli się do Orga­ni­za­cji Wyzwo­le­nia Pale­styny. Orga­ni­za­cja o rocz­nym budże­cie wyno­szą­cym 400 mln dol. zakła­dała: szkoły, szpi­tale, fabryki, banki, radia, a przede wszyst­kich kon­se­kwent­nie zwięk­szała swój poten­cjał mili­tarny. W jaski­niach na zbo­czu góry Her­mon, na pogra­ni­czu Libanu, Syrii i Izra­ela, OWP prze­cho­wy­wała dzie­siątki ton sprzętu woj­sko­wego, a nie­opo­dal szko­liła pięt­na­sto­ty­sięczne siły bojow­ni­ków, sto­su­jące prze­różne metody dzia­ła­nia – od par­ty­zantki po ter­ror.

Pale­styń­scy ter­ro­ry­ści ope­ru­jący z tery­to­rium Libanu ata­ko­wali Izra­el­czy­ków i inne frak­cje libań­skie. W wyniku ich dzia­łań do 1974 roku śmierć ponio­sło ponad 1200 osób, w trak­cie izra­el­skich akcji odwe­to­wych zgi­nęło bli­sko 900 Libań­czy­ków.

W libań­skich sto­sun­kach poli­tycz­nych funk­cjo­no­wało wiele pod­mio­tów, pre­zen­tu­ją­cych krań­cowo różne poglądy; było to kon­se­kwen­cją rela­cji pomię­dzy lokal­nymi ple­mio­nami, par­tiami i ugru­po­wa­niami, mili­cjami, bojów­kami oraz regio­nal­nymi czyn­ni­kami zewnętrz­nymi – Izra­elem, Syrią, Pale­styń­czy­kami – a także mię­dzy­na­ro­do­wymi siłami poli­tycz­nymi. To stało się tłem kon­fliktu. Nie­prze­rwana walka z Izra­elem, obec­ność pale­styń­skich uchodź­ców i orga­ni­za­cji par­ty­zanc­kich oraz syryj­skie inge­ren­cje sku­tecz­nie pogar­szały sytu­ację Libanu. Kha­lil Gibran, jeden z naj­bar­dziej zna­nych libań­skich poetów, stwier­dził, że „należy mieć litość nad naro­dem podzie­lo­nym na cząstki, z któ­rych każda uważna się za naród”.

Sto­lica Libanu Bej­rut w pew­nym momen­cie prze­stała być mia­stem w powszech­nym zna­cze­niu tego słowa, a stała się kon­glo­me­ra­tem wydzie­lo­nych enklaw, roz­miesz­czo­nych wokół tzw. zie­lo­nej linii, wyty­czo­nej w latach 1975–1976 wzdłuż auto­strady wiodącej do Damaszku. W wyniku tego podziału ufor­mo­wały się dwie cał­ko­wi­cie odse­pa­ro­wane od sie­bie dziel­nice, muzułmańska zachod­nia i chrześcijańska wschod­nia. Ten podział był przypieczętowaniem roz­łamu, roz­po­czę­tego znacz­nie wcześniej. Liczba chrześcijan zamiesz­ku­ją­cych zachodni Bej­rut spa­dła z ok. 40–45 proc. popu­la­cji tej czę­ści mia­sta w 1975 roku do 10–15 proc. w następ­nej deka­dzie. Myliłby się jed­nak ten, kto patrzyłby na libań­skie realia jedy­nie z per­spek­tywy eko­no­micz­nej łącz­no­ści z Syrią (nie­za­leż­ność gospo­dar­cza Libanu pozwa­lała syryj­skim eli­tom na loko­wa­nie tam swo­ich inte­re­sów w duchu kapi­ta­li­stycz­nym, mimo że Syria była pań­stwem socja­li­stycz­nym). Należy pamię­tać, iż Liban, ści­śle zwią­zany gospo­dar­czo z tzw. Zacho­dem, w latach sie­dem­dzie­sią­tych zaczął przej­mo­wać rów­nież jego pro­blemy spo­łeczno-gospo­dar­cze. Kraj szybko reago­wał na spa­dek pro­duk­cji i wzrost infla­cji na świe­cie. Gwał­towny wzrost cen arty­ku­łów pierw­szej potrzeby, bez­ro­bo­cie i nie­rów­ność spo­łeczno-eko­no­miczna stały się źró­dłem ostrych napięć spo­łecz­nych, straj­ków oraz wystą­pień ulicz­nych, skie­ro­wa­nych nie tylko prze­ciw pogar­sza­ją­cej się sytu­acji eko­no­micz­nej, lecz także prze­ciw wła­dzy. A należy pamię­tać, że ta była zarówno chrze­ści­jań­ska, jak i pra­wi­cowa, w prze­ciwieństwie do lewi­cu­ją­cych, czy wręcz komu­ni­zu­ją­cych, ugru­po­wań muzuł­mań­skich. Oprócz żądań eko­no­micz­nych doma­gano się speł­nie­nia postu­la­tów o cha­rak­te­rze poli­tycz­nym, w tym likwi­da­cji kon­fe­sjo­na­li­zmu. Lud­ność Lbanu była podzie­lona na dwie rów­no­wa­żące się grupy: chrze­ści­jan i muzuł­ma­nów, które zupeł­nie ina­czej postrze­gały rze­czy­wi­stość. Warte pod­kre­śle­nia jest także to, że Liban jako jedyne pań­stwo na Bli­skim Wscho­dzie nie pod­dał się isla­mi­za­cji w podob­nym stop­niu jak np. Jor­da­nia, gdzie tra­dy­cje bizan­tyń­skie były rów­nie silne. Napływ lud­no­ści pale­styń­skiej oraz wojna domowa przy­czy­niły się do uak­tyw­nie­nia prze­róż­nych sekt bądź grup, czego kon­se­kwen­cją były krwawe walki pomię­dzy muzuł­ma­nami i chrze­ści­janami, a także pomię­dzy poszcze­gól­nymi frak­cjami wewnątrz spo­łeczności. Rola wiary w obli­czu wza­jem­nych aktów prze­mocy, doko­ny­wa­nych przez Izra­el­czy­ków, Libań­czy­ków i Pale­styń­czy­ków, zdaje się ugrun­to­wy­wać pogląd, że trzy główne reli­gie mono­te­istyczne w szcze­gólny spo­sób zachę­cają do sto­so­wa­nia siły. Opi­nia ta jest jed­nak nie­bez­pieczną ilu­zją, kre­owaną na potrzeby pro­pa­gandy, gdyż przy­czyną kon­fliktu mię­dzy Izra­el­czy­kami a Pale­styń­czy­kami nie były spory reli­gijne, lecz dzia­ła­nia poli­tyczne. Wpływ sił reli­gij­nych po obu stro­nach wzrósł dopiero póź­nej. Nieco ina­czej wyglą­dała sprawa w samym Liba­nie, gdzie kwe­stie reli­gijne rze­czy­wi­ście wpły­nęły na wybuch kon­fliktu poli­tycznego. Doświad­cze­nia następ­nych lat dobit­nie poka­zały, iż kraj, ufor­mo­wany na chwiej­nej ugo­dzie pomię­dzy żyją­cymi w nim wspól­no­tami, funk­cjo­no­wał wyłącz­nie dzięki utrzy­my­wa­niu deli­kat­nego balansu. Oka­zało się, że był zupeł­nie nie­od­porny na dzia­ła­nia z zewnątrz, te zaś dopro­wa­dziły do zerwa­nia dotych­cza­so­wego kon­sen­susu.

Na te skom­pli­ko­wane zależ­no­ści nie miało więk­szego wpływu to, że choć od 1948 roku Liban był w sta­nie wojny z Pań­stwem Izrael, to jed­nak nie brał czyn­nego udziału ani w woj­nie sze­ścio­dnio­wej z 1967 roku, ani w woj­nie Jom Kip­pur z 1973 roku. W latach 1954–1955 przy­wódcy Izra­ela, do któ­rych nale­żeli Dawid Ben-Gurion i Mosze Dajan, byli głę­boko prze­ko­nani, że można wyko­rzy­stać sepa­ra­ty­styczne ten­den­cje maro­ni­tów do reali­za­cji wła­snych celów w Liba­nie. Podob­nie uwa­żał Mena­chem Begin, upa­tru­jący w Liba­nie chrze­ści­jań­ską prze­ciw­wagę dla islamu w świe­cie arab­skim – jego zda­niem pół­nocny sąsiad miał być tak chrze­ści­jań­ski, jak Izrael jest żydow­ski. Bez względu na realia izra­el­skiej sceny poli­tycz­nej sytu­acja wewnętrzna oraz obec­ność zbroj­nych grup pale­styń­skich w Liba­nie sta­no­wiły dla izra­el­skich rzą­dów pro­blem fun­da­men­talny w kon­tek­ście bez­pie­czeń­stwa pół­nocnych rejo­nów pań­stwa. Pomi­ja­jąc syryj­skie zaan­ga­żo­wa­nie w kon­flikt libań­ski i wojnę domową wśród Libań­czy­ków, należy zdać sobie sprawę, że w tej sytu­acji Izra­el­czycy wal­czyli o bez­pie­czeń­stwo swo­jego tery­to­rium. Walka ta miała dla nich wymiar egzy­sten­cjalny, pod­czas gdy dla Pale­styń­czy­ków kon­fron­ta­cja zbrojna z Żydami przy­brała cha­rak­ter walki wyzwo­leń­czej.

W latach 1973–1978 w połu­dnio­wym Liba­nie zor­ga­ni­zo­wano 1548 akcji zbroj­nych z udzia­łem Izra­ela. Per­ma­nentne napię­cie, zagro­że­nie i nie­po­kój oraz odmienne racje i poglądy zwa­śnio­nych stron unie­moż­li­wiają zawar­cie pokoju – nastą­pił etap fizycz­nej i men­tal­nej sepa­ra­cji. Owego kon­fliktu w żad­nym wypadku nie należy roz­pa­try­wać z jakże mod­nej per­spek­tywy zde­rze­nia cywi­li­za­cji i kul­tur. Ostat­nio coraz więk­szego zna­cze­nia zaczął nabie­rać fakt, że w kra­jach muzuł­mań­skich kon­flikt izra­el­sko-pale­styń­ski postrzega się jako star­cie Zachodu, któ­rego jakąś prze­dziwną ema­na­cją ma być Izrael, ze świa­tem islamu. Zwłasz­cza w kon­tek­ście Libanu rze­czy­wi­sto­ści nie odpo­wia­dają lan­so­wane przez wielu bada­czy z pogra­ni­cza poli­to­lo­gii, socjo­lo­gii i histo­rii twier­dze­nia w stylu: „Z nimi można roz­ma­wiać jedy­nie z pozy­cji siły”, pod­parte pseu­do­nau­ko­wymi ana­li­zami, w któ­rych – w zależ­no­ści od sym­pa­tii dla któ­rejś ze stron – prze­ciw­nik obar­czany jest irra­cjo­nal­nym baga­żem zarzu­tów. Pań­stwo libań­skie ponie­kąd zostało zmu­szone do kon­cen­tro­wa­nia się w poli­tyce zagra­nicz­nej na rela­cjach gospo­dar­czych kosz­tem spraw _stricte_ poli­tycz­nych.

Pro­blem bli­skow­schodni to zatem nie tylko kon­flikt mię­dzy Pale­styń­czy­kami a Izra­elem. To rów­nież skom­pli­ko­wana siatka histo­rycz­nych zależ­no­ści, reli­gij­nych sepa­ra­ty­zmów oraz poli­tycz­nych ambi­cji, reali­zo­wa­nych w więk­szo­ści wypad­ków cudzymi rękoma. Bez względu na reli­gię miej­scowa lud­ność z chę­cią uzna­wała łącz­ność ze sta­ro­żyt­nymi Feni­cja­nami za mit pań­stwo­twór­czy. Choć pod wzglę­dem etnicz­nym Libań­czycy byli nie­mal homo­ge­niczni, to pod wzglę­dem wiary sprawa przed­sta­wiała się znacz­nie bar­dziej róż­no­rod­nie, zwłasz­cza jeśli idzie o wyznaw­ców chrze­ści­jań­stwa³. W okre­sie powo­jen­nym doszło do roz­kwitu owego jedy­nego chrze­ści­jań­skiego kraju Bli­skiego Wschodu. Bej­rut stał się cen­trum han­dlu, nauki i ducho­wo­ści. Nazy­wano go Pary­żem Bli­skiego Wschodu, a sam Liban – Szwaj­ca­rią Bli­skiego Wschodu. W tym cza­sie w mie­ście funk­cjo­no­wały i roz­wi­jały się wspól­noty chrze­ści­jan: maro­ni­tów, grec­ko­pra­wo­sław­nych, pra­wo­sław­nych Ormian i uni­tów, rzym­skich kato­li­ków oraz pro­te­stan­tów, a także wspól­not muzuł­mań­skich (zarówno szy­itów, jak i sun­ni­tów, a także ala­wi­tów, isma­ili­tów oraz dru­zów). Sza­cuje się, że w 1956 roku 54 proc. z 1,41 mln Libań­czy­ków sta­no­wili chrze­ści­janie. Nie jest to jed­nak grupa jed­no­rodna. W kraju funk­cjo­nuje 12 róż­nych odła­mów tej reli­gii, z któ­rych naj­po­waż­niej­sze to: maro­nici, mel­chici oraz wyznawcy Kościoła syryj­sko­ka­to­lic­kiego i ormiań­sko­ka­to­lic­kiego. Inne reli­gie sta­no­wią 1,3 proc. popu­la­cji. Ponadto w Liba­nie roz­po­znano 17 sekt. Taka róż­no­rod­ność ozna­cza nie­ustanne nie­po­koje i kon­flikty. Nie­pi­sane poro­zu­mie­nie z 1943 roku, zwane pak­tem naro­do­wym, sta­no­wiło pod­stawę funk­cjo­no­wa­nia Libanu jako pań­stwa wie­lo­wy­zna­nio­wego. Jego klu­czowe punkty doty­czyły podziału wła­dzy mię­dzy poszcze­gól­nymi gru­pami wyzna­nio­wymi. I tak pre­zy­dent Libanu musiał się wywo­dzić z chrze­ści­jan maro­ni­tów, prze­wod­ni­czący Rady Mini­strów zawsze powi­nien być sun­nitą, a prze­wod­ni­czący par­la­mentu – szy­itą.

Liban był także mikro­ko­smo­sem innego sporu – szy­icko–sun­nic­kiego, który uległ inten­sy­fi­ka­cji w całym regio­nie. Na początku lat 70. do kraju przy­były ter­ro­ry­styczne grupy pale­styń­skich bojow­ni­ków wypę­dzo­nych z Jor­da­nii. W ten spo­sób sztuczny wzrost liczby muzuł­ma­nów oraz ulo­ko­wa­nie w kraju cen­trów ter­ro­ry­stycz­nych dążą­cych do spro­wo­ko­wa­nia kon­fliktu mię­dzy­na­ro­do­wego dopro­wa­dziły do wybu­chu wojny domo­wej. Naj­bar­dziej krwa­wym epi­zo­dem był kon­flikt, który roz­po­czął się w 1975 roku i trwał przez ponad 15 lat. Libań­scy szy­ici, sun­nici i chrze­ści­ja­nie przez wieki mieli do sie­bie pre­ten­sje, a każda grupa uwa­żała, że jest tą wybraną, naj­lep­szą. Sun­nici byli postrze­gani jako naj­mniej libań­scy, ponie­waż zawsze bliż­sze były im war­to­ści sąsied­nich Ara­bów. Podob­nie rzecz się miała z libań­skimi szy­itami, utoż­sa­mia­nymi z Irań­czy­kami i rów­nież trak­to­wa­nymi jako obcy. Chrze­ści­ja­nie uwa­żali się za naj­bar­dziej libań­skich. Ten kon­flikt można śmiało okre­ślić jako wojnę wszyst­kich prze­ciwko wszyst­kim, pod­sy­caną przez siły zewnętrzne.

***

W każ­dej książce należy wspo­mnieć o udziale w niej innych osób, które swą oso­bo­wo­ścią czy pracą wpły­nęły na spo­sób postrze­ga­nia świata przez autora. Dzię­kuję prof. dr. hab. Krzysz­to­fowi Kubia­kowi za to, że podzie­lił się ze mną czę­ścią swej ogrom­nej wie­dzy. Gdyby nie pomoc i rady prof. dr. hab. Pawła Graty, dr. hab. Andrzeja Bonu­siaka, dr. Michala Przy­by­laka, Yosefa ben David Nachmiasa, nie­od­ża­ło­wa­nej pamięci gen. Giory Romma, asa izra­el­skiego lot­nic­twa i uczest­nika tam­tych wyda­rzeń, gen. Zvi Kan Tora, Zahiego Sha­keda oraz Jacka Gol­dina, który słu­żył mi pomocą w pozy­ska­niu mate­ria­łów poświę­co­nych dzie­jom Armii Obrony Izra­ela, to opra­co­wa­nie byłoby uboż­sze.

Dzię­kuję także, a może przede wszyst­kim, mym przy­ja­cio­łom: Mar­kowi Sza­rzyń­skiemu, Pio­trowi Wil­kowi i Bogu­siowi Kozi­kowi, za to, że zawsze byli mi opar­ciem, gdy tego potrze­bo­wa­łem. Słowa te doty­czą rów­nież: dr. Lucjana Faca, dr. Mariu­sza Konar­skiego i Andrzeja Woj­tasa, dłu­go­let­niego redak­tora naczel­nego Mili­tar­nego Maga­zynu Spe­cjal­nego „Koman­dos” i mego ser­decz­nego druha, który miał wielki wpływ na formę niniej­szej publi­ka­cji.

Praca ta nie powsta­łaby oczy­wi­ście bez pomocy i wszech­stron­nego wspar­cia mojej uko­cha­nej Ani. Dzię­kuję także wszyst­kim nie­wy­mie­nio­nym z nazwi­ska oso­bom, które udzie­liły mi pomocy w zebra­niu mate­riału źró­dło­wego, mając nadzieję, że przed­sta­wione w niniej­szej pracy zagad­nie­nia wzbo­gacą dotych­cza­sowy stan wie­dzy o gene­zie, prze­biegu i skut­kach kon­fliktu w Liba­nie oraz pozwolą na zupeł­nie inne spoj­rze­nie na histo­rię tego regionu.

DR HAB. KRZYSZ­TOF MROCZ­KOW­SKIZapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1. W pol­skiej histo­rio­gra­fii poku­tują anglojęzyczna kalka językowa i tłu­ma­cze­nie hebrajskojęzycznej nazwy: „Cawa ha-Hagana le-Jisra’el” jako Siły Obrony Izra­ela (ang. Israel Defence For­ces, IDF). W rzeczywistości hebraj­ski rze­czow­nik _cawa_ należy tłumaczyć nie jako „siły”, ale „armia” lub „woj­ska”.

2. Pomi­ja­jąc hasła pro­pa­gan­dowe, rządy tych kra­jów musiały sta­wić czoło np. pro­ble­mom demo­gra­ficz­nym – przy­kła­dowo w wyniku anek­sji Zachod­niego Brzegu i utwo­rze­nia haszy­midz­kiego Kró­le­stwa Jor­da­nii oraz napływu od 350 tys. do 500 tys. uchodź­ców w sytu­acja eko­no­miczna, poli­tyczna, spo­łeczna i demo­gra­ficzna w tym pań­stwie ule­gły dia­me­tral­nej zmia­nie. W 1950 roku liczba lud­no­ści Jor­da­nii była nie­mal trzy­krot­nie wyż­sza od liczby lud­no­ści samej Trans­jor­da­nii w roku 1948. Jed­no­cze­śnie tery­to­rium kraju zwięk­szyło się jedy­nie o 5 proc.

3. Obecny kształt chrze­ści­jań­stwa w Liba­nie w dużej mie­rze wyni­kał z napływu do kraju lud­no­ści chrze­ści­jań­skiej (głów­nie maro­ni­tów), prze­śla­do­wa­nej przez kalifa Al-Ma’muna na początku IX stu­le­cia. Ukry­wa­jący się w nie­za­sie­dlo­nych wów­czas górach Libanu maro­nici zdo­łali utwo­rzyć silną struk­turę, zdolną obro­nić swoją chrze­ści­jań­ską i kul­tu­rową toż­sa­mość w obli­czu cią­głych prze­śla­do­wań ze strony muzuł­ma­nów. W X wieku więk­szość maro­ni­tów miesz­kała już w Liba­nie. W cza­sach wypraw krzy­żo­wych Kościół maro­nicki pod­jął kroki w kie­runku zawar­cia unii z Kościo­łem rzym­sko­ka­to­lic­kim. Trwa­jąc w tej wspól­no­cie, maro­nici zdo­łali zacho­wać dużą auto­no­mię i prze­ciw­sta­wić się isla­mi­za­cji. W 1860 roku Osma­no­wie wraz z dru­zami doko­nali wiel­kiej masa­kry lud­no­ści chrze­ści­jań­skiej (zamor­do­wano ok. 10 tys. samych tylko maro­ni­tów), która wywo­łała inter­wen­cję mili­tarną Fran­cji, Prus, Austrii i Anglii. W rezul­ta­cie suł­tan musiał uznać nie­za­leż­ność wspól­noty chrze­ści­jań­skiej Libanu w ramach impe­rium osmań­skiego. Maro­nici mieli nawet swo­jego „pre­zy­denta” chrze­ści­ja­nina, któ­rego wyzna­czała Tur­cja, a zatwier­dzały rządy wspo­mnia­nych kra­jów. Roz­pad impe­rium otto­mań­skiego w wyniku pierw­szej wojny świa­to­wej stwo­rzył szansę na praw­dziwą nie­pod­le­głość. Sko­rzy­stano z niej i w kon­se­kwen­cji powstał Wielki Liban, w 1920 roku uznany przez Fran­cję i Anglię. W roku 1926 prze­kształ­cono go w Repu­blikę Libań­ską o ustroju par­la­men­tar­nym, a w 1946 roku Fran­cja cał­ko­wi­cie usu­nęła się z kraju. Od tego momentu w kon­sty­tu­cji Libanu ist­nieje zapis, że pre­zy­den­tem powi­nien być maro­nita.

4. Ta demo­gra­ficzna zmiana nie została jed­nak ofi­cjal­nie przed­sta­wiona, ponie­waż ostatni spis lud­no­ści w Liba­nie został prze­pro­wa­dzony w 1932 roku, kiedy chrze­ści­ja­nie sta­no­wili więk­szość.