Bezpieczeństwo Kulturowe - ebook

Partnerzy: Centrum Badań nad Ryzykami Społecznymi i Gospodarczymi Collegium Civitas

Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie

Fundacja El Karama

Ku czci i pamięci polskich żołnierzy, poległych w Afganistanie

mjr dr Julita Mirowska

dr Magdalena El Ghamari

„Nie wszystko, co mi się przydarzyło podczas dwuletniego pobytu w Afganistanie, zostało tutaj przedstawione. Niektórych rzeczy nie chciałem opisywać. My Afgańcy rozmawiamy ze sobą o sprawach, których Ci, co nie byli w Afganistanie, nie potrafią zrozumieć lub też rozumieją je w sposób niewłaściwy”

Witalij Kriwienko,

Ekipaż maszyny bojowej,

Sankt Petersburg 2004, s. 380Wprowadzenie

„Kraj ten jest szczególnie dobrze przystosowany do prowadzenia biernego oporu. Jego górzysty charakter oraz duma i umiłowanie wolności cechuje jego ludność, w połączeniu z brakiem prawdziwych dróg, czynią go bardzo trudnym do pobicia i jeszcze trudniejszym do utrzymania”

Tematem niniejszej książki jest bezpieczeństwo kulturowe, a dokładnie kontekst kulturowo — religijny, mający wpływ na działania podejmowane przez personel wojskowy i cywilny polskich kontyngentów wojskowych w Islamskiej Republiki Afganistanu.

Ciekawym aspektem rozważań jest fakt, iż społeczeństwo polskie i afgańskie posiada pewne elementy zbieżne, związane w głównej mierze z wartościami wynikającymi z religii, jednak w szerszym aspekcie grupy te są odmienne.

Nie można analizować istoty oraz szczególnych przypadków kulturowych, często opartej na tradycji religijnej bez uszczegółowienia i doprecyzowania samego pojęcia kultura oraz w dalszej kolejności komunikacji kulturowej oraz międzykulturowej. Badania autorek pracy sugerują równocześnie tezę o bezpieczeństwie kulturowym w szerokim kontekście międzynarodowym, jako jednym z najważniejszych wyzwań stojących przed społecznością międzynarodową.

Niegdyś odległe zagrożenia świata dalekiego Wschodu — oraz obszaru MENA (skrót od: Afryka Północna i Bliski Wschód) stają się elementami naszego codziennego życia. Zaniechana przez lata polityka migracyjna, brak przygotowania kulturowego oraz odpowiednich szkoleń z obszaru bezpieczeństwa kulturowego udowadnia, że nasz poziom świadomości kulturowej jest znikomy. Znaleźliśmy się jednocześnie w sytuacji, w której doszło do kumulacji zagrożeń bezpieczeństwa, zaś my nie jesteśmy w stanie wypracować odpowiednich modeli rozwiazywania konfliktów w perspektywie długofalowej. W dalszym ciągu „ad hoc” rozwiązujemy problemy związane z pokłosiem prowadzanych wojen, w tym tej prowadzonej w Islamskiej Republice Afganistanu.

Dziedzictwo kulturowe współczesnego Afganistanu jest niezwykłą spuścizną wielu plemion oraz ludów, które d dawien dawna zamieszkiwały i przemierzały niedostępne górzyste tereny Środkowej Azji — pomiędzy Wyżyną Irańską na zachodzie a Pamirem i Hindukuszem na wschodzie. Ten obszar od zawsze znajdował się na linii głównych szlaków komunikacyjnych i handlowych łączących ziemie afgańskie z krajami Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Po upadku starożytnych imperiów na terytorium obecnej islamskiej Republiki Afganistanu w VII wieku pojawiła się nowa potęga — czyli Arabowie z kulturowymi wpływami islamu, które pomimo ewolucji przetrwało do dziś. Liczne wojny, niezliczone konflikty oraz podboje tych obszarów na przestrzeni dziejów oraz panowanie nad nimi różnych ludów oraz państw postawiły niezwykłą mozaikę materialnej kultury.

Jedynym z istotnych elementów w porządku międzynarodowym, jaki ukształtował się na przełomie ostatnich kilkunastu lat, jest wzrastająca rola działań podejmowanych przez organizacje międzynarodowe oraz podmioty narodowe w kształtowaniu porządku globalnego. Wraz ze zmianami w środowisku międzynarodowym oraz wzrostem aktywności stabilizacyjnej państw zachodnich, ich siły zbrojne muszą częściej niż dotychczas mierzyć się z zagrożeniami, wynikającymi z kulturą, zwyczajami, tradycjami, religią czy też językiem odmiennego środowiska działania. Polityka międzykulturowości przez lata była przedmiotem dumy w wielu krajach Europy. Lecz w ostatnich latach stała się problemem, z którym rządy państw europejskich nie potrafią się uporać (problematyka kryzysu migracyjnego).

W Europie już wcześniej dawano do zrozumienia, że czas zrewidować politykę międzykulturowości, słynną multkulti, z której Europa przez wiele lat była tak dumna.

Wyzwaniem wobec międzykulturowości w operacjach reagowania kryzysowego jest określenie i zapewnienie bezpiecznego środowiska działania. Działania te są niezbędne w celu uzyskania przez siły koalicyjne informacji, możliwości dzielenia się nimi, jak i zrozumienia sytuacji, synchronizacji działań oraz oceny postępów w porozumieniu z partnerami międzynarodowych organizacji i ludności rdzennej.

Na podstawie doświadczeń międzynarodowych można stwierdzić, iż bezpieczeństwo kulturowe jest jednym z najważniejszych wyzwań współczesnego skonfliktowanego świata. Co więcej szkolenia międzykulturowe są niezmiernie istotnym oraz zasadnym elementem szkolenia sił zbrojnych oraz wszelkich służb, inspekcji oraz straży. W perspektywie przyszłych lat oraz potencjalnych zagrożeń stosowne jest prowadzenie wnikliwych badań w tym obszarze oraz zasugerowanie kompleksowej definicji bezpieczeństwa kulturowego, które w połączeniu z elementami społecznymi oraz religijny mi należałoby nazywać bezpieczeństwem konfesyjnym. Wówczas katalog potencjalnych zagrożeń, wyzwań oraz jego szans będzie kompletnym zjawiskiem.

Dlatego też należy się oprzeć na wszelkich możliwych doświadczeniach w tym zakresie oraz przeanalizować podejmowane przedsięwzięcia przez komponenty cywilny oraz wojskowy w trakcie operacji. Z drugiej strony można postawić tezę, iż stanowienie międzynarodowej koalicji wymaga nie tylko politycznych decyzji, ale również szacunku, zaufania, cierpliwości oraz wysokiego poziomu wiedzy sojuszników, jak i wrażliwości kulturowej. Aby zyskać większą skuteczność oraz przeciwdziałać pojawiającym się problemom, organizacje cywilne oraz wojskowe powinny podjąć szereg inicjatyw związanych z wdrażaniem świadomości kulturowej. Kultura oraz aspekty międzykulturowości powinny być systematycznie włączane w szkolenia, doktryny oraz procedury planowania operacji poza granicami kraju. Zaś eksperci kulturowi powinni być angażowani od początku prowadzenia operacji, by swoją wiedzą wspomagali jej uczestników, nie tylko w wojsku ale i w innych formacjach mundurowych.

Należy podkreślić, iż świadomość kulturowa musi być nie tylko włączona w proces planowania, ale i w cały okres prowadzenia operacji. Wyznaczniki oraz czynniki kulturowe powinny być przygotowywane i gromadzone we wspólną bazę informacyjną danego rejonu konfliktu. Ze względu na nacisk kładziony na zrozumienie ludności cywilnej, jej zwyczajów oraz tradycji nabiera szczególnego znaczenia sztuka zdobywania informacji poprzez czynnik ludzki. Istotą tego komponentu jest pozyskiwanie informacji. Jednakże w kontekście prowadzenia działań należy zwiększyć swoją uwagę na jakość oraz źródła tych informacji, które są podstawą niekonwencjonalnego działania w rejonie operacji. Konieczne jest podkreślenie zmieniających się warunków działania, w których podstawowe informacje kulturowe mogą nie wystarczyć.

Zadaniem sił zbrojnych jest stworzenie takiego komponentu, który będzie posiadał wysokie kompetencje oraz wrażliwość kulturową, wyrażoną w płynności mówienia w językach obcych, znajomości mieszkańców oraz ich sposobu myślenia. Umiejętności te stają się przydatne między innymi w negocjacjach jak i kontaktach z ludnością cywilną. Wnioski z badań wskazują, że obecnie brakuje specjalistów z tego obszaru, a co za tym idzie również merytorycznych szkoleń ze świadomości kulturowej rejonu przyszłej operacji poza granicami kraju.

Doświadczenia operacji wojskowych z obszaru Afganistanu oraz dziedzictwo kulturowego tego obszaru, znacząca migracja z tego obszaru oraz długofalowe rozpatrywanie kwestii bezpieczeństwa wymaga określenie miejsca oraz roli bezpieczeństwa kulturowego w polskich dokumentach doktrynalnych oraz na szerszą skalę międzynarodową.

Konkludując, należy podkreślić, iż bezpieczeństwo kulturowe w wąskim znaczeniu oraz bezpieczeństwo konfesyjne w szerokim rozumieniu jest interdyscyplinarnym obszarem wiedzy. Dlatego też zasadna jest teza, iż wciąż mimo licznych badań oraz doświadczeń w tym zakresie kultury, wielokulturowości, międzykulturowość oraz świadomości międzykulturowej to w dalszym ciągu jest to jedne z najpoważniejszych wyzwać współczesnego świata.

Poprzez podejście systemowe do problemu środowiska kulturowego, specyfiki planowania i możliwości działania, należy identyfikować wiedzę z tego zakresu, w zrozumienie i umiejętność porozumienia się w zastałej na obcym obszarze sytuacji.P. Mazurkiewicz, Europeizacja Europy. Tożsamość kulturowa Europy w kontekście procesów integracji, Poznań 2001, s. 27—28.

J. Czaja, Kulturowe czynniki bezpieczeństwa, Kraków 2008, s. 19.

A. Kłoskowska, Kultura H. Kubiak (red.), Encyklopedia socjologii, t. 2., Warszawa 2002, s. 99.

Zob., A. Kroeber, C. Kluckhohn, Culture. A Critical Review of Concepts and Definitions, Papers of Peabody Museum, Cambridge Mass. 1952, s. 41.

Cyt. za: Słownik etnologiczny, red. Z. Staszczyk, Warszawa — Poznań, s. 187.

P. Kivisto, Multiculturalism as a factor Shaping National Identyty In Western Europe, w: J. Mucha (red.), Dylematy tożsamości europejskiej, UMK, Toruń 2001, s.103—104.

Zob., M. El Ghamari, Między kultura, a religia, Toruń 2015, s. 25.

Zob., E. Nowicka, Świat człowieka, świat kultury, Toruń 2009, s. 43.

Zob., M. Filipiak, Socjologia kultury, UMCS, Lublin 1996, s. 25.

Por., W.J. Burszta, Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje, Zysk i S-ka, Poznań1998, s. 11.

J. Niedermann, Kultur, Werden und Wandlung des Begriffes und seiner Ersatzbegriffe von Cicero bis Herder, Biblioteca del, Archivum Romanicum, Florence 1941, s. 42.

C. Kluckhohn, The relation anthropology to modern life, Mirror for Man, McGrawhill, New York and Toronto 1949, s. 17.

F. Taylor, Principles of Scientific Management, New York-London, 1911. Cyt. za: M. Gruchoła, Roczniki Kulturoznawcze, t. 1, Lublin 2010, s. 96.

A. Kroeber, C. Kluckhohn, Culture. A Critical Review of Concepts and Definitions, Papers of Peabody Museum, Cambridge 1952. Cyt. za: A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 2007, s. 20—23.

Opisowo-wyliczające (nominalistyczne) — definiowanie kultury sprowadza się tutaj do wyliczania jej części składowych. Taki typ definicji kultury reprezentuje definicja Edwarda B. Tylora: „Kultura, czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaje i inne zdolności i przyzwyczajenia zdobyte przez człowieka jako członka społeczeństwa”. Cyt. za: E.B. Tylor, Cywilizacja pierwotna. Badania rozwoju mitologii, filozofii, wiary, mowy, sztuki i zwyczajów, Warszawa 1896, s. 15. historyczne — kładą nacisk na czynnik tradycji konstytuujący kulturę i używają go do określenia takich wyrażeń, jak dziedziczenie, dorobek. Przykładem jest definicja Stefana Czarnowskiego: „Kultura jest dobrem zbiorowym i zbiorowym dorobkiem, owocem twórczego i przetwórczego wysiłku niezliczonych pokoleń. Jest nią całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie” (S. Czarnowski, Kultura, Warszawa 2005, s. 12); normatywne — akcentują podporządkowanie zachowań człowieka, normom, wzorom, wartościom i modelom. Wzory, modele i zasady wartościowania są traktowane jako elementy konstytutywne kultury, a podporządkowanie się tymże normom — jako właściwość zachowań kulturowych. Do tego typu definicji kultury zbliża się ujęcie kultury sformułowane wspólnie przez Alfreda L. Kroebera i Talcotta Parsonsa, określające ją jako „przekazane i wytworzone treści i wzory wartości, idei i innych symbolicznie znaczących systemów, będące czynnikami kształtującymi ludzkie zachowania oraz wytwory stanowiące produkt zachowania” (A. L. Kroeber, T. Parsons, The Concepts of Culture and of Social Systems, „American Sociological Review” 1958 No. 3, s. 583); psychologiczne — skupiają uwagę na psychicznych mechanizmach kształtowania się kultury (mechanizmy uczenia się, formowania nawyków kulturowych, internalizacji oraz wpływ kultury na kształtowanie osobowości). Główny nacisk położony jest na uczenie się i naśladownictwo jako procesy przyswajania kultury. Przykładem tego typu definicji może być definicja Stanisława Ossowskiego: „kultura jest , pewnym zespołem dyspozycji psychicznych przekazywanych w łonie danej zbiorowości przez kontakt społeczny i uzależniony od całego systemu stosunków międzyludzkich” (S. Ossowski, Z zagadnień psychologii społecznej, Warszawa 2000, s. 154); strukturalne — starają się uwypuklić strukturę konkretnej kultury i ukazać wzajemne powiązania jej elementów. Definicje tego typu mówią o określonej kulturze lub o różnych kulturach, a nie o kulturze w ogóle (M. Gruchoła, Roczniki…, dz. cyt., s. 98); genetyczne — kładą nacisk na wyjaśnienie pochodzenia kultury, jej przeciwstawienie naturze, na jej charakter jako produkt społecznego współżycia ludzi (A. Kłoskowska, Socjologia…, dz. cyt., s. 21—22).

J. Czaja, Kulturowe czynniki…, dz. cyt., s. 22.

Konstytucja Gaudium et Spes określa, iż: „Mianem kultury w sensie ogólnym oznacza się wszystko, czym człowiek doskonali i rozwija wielorakie uzdolnienia swego ducha i ciała; stara się drogą poznania i pracy poddać sam świat pod swoją władzę; czyni bardziej ludzkim życie społeczne tak w rodzinie, jak i w całej społeczności państwowej przez postęp obyczajów i instytucji; wreszcie w dziełach swoich w ciągu wieków wyraża, przekazuje i zachowuje wielkie doświadczenia duchowe i dążenia na to, aby służyły one postępowi wielu, a nawet całej ludzkości. Wynika stąd, że kultura ludzka z konieczności ma aspekt historyczny i społeczny oraz że termin kultura przybiera nieraz znaczenie socjologiczne, etnologiczne; w tym zaś znaczeniu mówi się o wielości kultur”. II Sobór obradował w latach 1962—1965r., zapoczątkował wielką odnowę Kościoła katolickiego. Otworzył też Kościół na dialog ekumeniczny z innymi wyznaniami oraz wprowadził reformę liturgii. http://www.kmt.uksw.edu.pl/media/pdf/ .

J. Czaja, Bezpieczeństwo kulturowe Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2009, s. 11.

M. Golka, Socjologia kultury, Warszawa 2008, s. 60.

Tamże, s. 54—55.

M. Gruchoła, Roczniki…, dz. cyt., s. 105.

A. Kłoskowska, Kultura narodowa A. Kłoskowska (red.), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Pojęcia i problemy wiedzy o kulturze, Wrocław 1991, s. 51.

J. Czaja, Bezpieczeństwo kulturowe…, dz. cyt., s. 11.

Tamże.

Zob., M. El Ghamari, Między kultura, a religia, Toruń 2015, s. 49.

M. Golka, Kultura jako system, Poznań 1992, s. 91—95.

Por. M. Szymczak (red.),Słownik języka polskiego, Warszawa 1992, s. 1083.

J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, t. 2, Warszawa 1983, s. 669—730.

J. Czaja, Bezpieczeństwo kulturowe…, dz. cyt., s. 14—18.

J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1963, s. 46.

Tamże, s. 47.

Dz. U. z 1957 r. Nr 46, poz. 212.

Informator Polskiego Komitetu Błękitnej Tarczy, Warszawa 2007, s. 7.

United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO) — Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury.

Konwencja haska o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego z 14 maja 1954 r. (Dz. U. z 1957 r. Nr 46, poz. 212), art. 1.

B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003, s. 76—78. Barbara Szacka podaje uściślenie elementów definicji. Wzory sposobów odczuwania, reagowania i myślenia mogą być: idealne (pokazujące jak powinno się zachowywać, prawidłowe wzorce w określonej sytuacji); realne (pokazujące rzeczywiste zachowanie większości członków pewnej zbiorowości np. ubiór). Wzory realne z kolei mogą być: jawne (członkowie społeczności zdają sobie sprawę z ich istnienia) i ukryte (realizowany podświadomie).

B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii…, dz. cyt., s. 76—78. Wartości — to dowolne przedmioty realne lub niematerialne, które darzone są przez członków społeczności szacunkiem lub chęcią (przymusem) osiągnięcia np. prestiżowe stanowisko, duży dom, piękna figura. System ten przez społeczność został zhierarchizowany. Normy — prawidła i reguły, akceptowane przez większość członków. Określają moralność, obyczaje i zwyczaje. Sankcje — negatywne (kary) i pozytywne (nagrody) wypracowane przez zbiorowość, jako własny system określający zachowanie, za pomocą którego zniechęca się do postępowania uznanego za szkodliwe społecznie. Sankcje mogą być formalne lub nieformalne.

Zob., J. Pruszyński, Dziedzictwo Kultury Polskiej, Kraków 2001, s. 62.

Zob., A. Kłoskowska, Kultura narodowa…, dz. cyt., s. 51.

Por., A. Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996, s. 36.

Zob., J. Nikitorowicz, Grupy etniczne…, s. 28—37.

Por., A. Kroeber, C. Kluckhohn, Culture. A Critical Review of Concepts and Definitions, Papers of Peabody Museum, Cambridge Mass, 1952, s. 41.

Zob., Z. Staszczyk, Słownik etnologiczny, Wydawnictwo PWN, Warszawa, Poznań, 1987, s. 187.

Por., P. Kivisto, Multiculturalism as a factor Shaping National Identyty In Western Europe, J. Mucha (red.), Dylematy tożsamosci europejskiej, UMK, Toruń, 2001, s. 103—104.

Zob., E. Nowicka, Świat człowieka, Świat kultury, Zysk i S-ka, Warszawa, 2006, s. 43.

Zob., M. Filipiak, Socjologia kultury, UMCS, Lublin, 1996, s. 61.

Por., W. J. Burszta, Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje, Zysk i S-ka, Poznań, 1998, s. 11.

Zob., A. Kłoskowska, Kultura masowa, Wydawnictwo PWN, Warszawa, 1999, s. 9—15.

Por., M. El Ghamari, Miedzy Kulturą, a religią, Toruń 2015, s. 40.

Por., G. Michałowska, Bezpieczeństwo kulturowe…, s. 133.

Szerz. M. El Ghamari, Miedzy Kulturą, a religią, Toruń 2015, s. 42.

Zob., A. Kłoskowska, Kultura…, s. 16.

Zob. G. Michałowska, Bezpieczeństwo kulturowe…, s. 35.

Zob. Ibidem, s. 52.

Zob. H. Mielicka, Socjologia wychowania, Wydawnictwo Stachurski, Kielce, 2000, s. 52.

Por., R. Zenderowski, B. Koziński, Różnice kulturowe w biznesie, Warszawa 2012, s. 13.

Zob., A. Kłoskowska, Kultury narodowe…, dz. cyt., s. 35.

Tamże.

Zob., R. Zenderowski, B. Koziński, Różnice kulturowe…, dz. cyt., s. 14—15.

Słowa te Max Weber wypowiedział na posiedzeniu Niemieckiego Towarzystwa Socjologicznego w 1912 r., cytat za Ch. G. A. Bryant, Obywatelski naród, obywatelskie społeczeństwo, obywatelska religia, J. Szacki (red.), Ani książę, ani kupiec: obywatel, s. 200.

E. Renan, Co to jest naród? L. Zdybel (red.), Być w narodzie: Szkice o idei narodu, narodowej kulturze i nacjonalizmie, Lublin 1998, s. 209—210.

M. Waldenberg, Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Dzieje konfliktów i idei, Warszawa 2000, s. 23.

R. Szul, Język — Naród — Państwo. Język jako zjawisko polityczne, Warszawa 2009, s. 7.

Zob.: R. Zenderowski, B. Koziński, Różnice kulturowe…, dz. cyt., s. 29.

J. Bardach, Od narodu politycznego do narodu etnicznego, „Kultura i Społeczeństwo” 1993, nr 4, s. 3—16.

A. D. Smith, National Identity, Nevada 1991, s. 14.

P. Boski, O byciu Polakiem w ojczyźnie i o zmianach tożsamości kulturowo-narodowej na obczyźnie P. Boski, M. Jarymowicz, H. Malewska-Peyre (red.) Tożsamość a odmienność kulturowa, Warszawa 1992, s. 72.

H. Mamzer, Tożsamość w podróży. Wielokulturowość a kształtowanie tożsamości jednostki, Poznań 2002, s. 50.

A. Kłoskowska, Tożsamości i identyfikacja narodowa w perspektywie historycznej i psychologicznej, „Kultura i Społeczeństwo” 1996, nr 3, s. 134.

Z. Bokszański, Tożsamości zbiorowe, Warszawa 2007, s. 134—135.

C. T. Altana, Etnos e civiltaetniche e valoridemocratic, Milano 1995, s. 21 — 32 — opisanie zastosowania pentagramu tożsamości wyłącznie do wspólnot etnicznych.

R. Zenderowski, B. Koziński, Różnice kulturowe…, dz. cyt., s. 18—21.

Zob., Z. T. Wierzbicki, Problemy etniczne Europy Środkowej w perspektywie socjologicznej, „Kultura i społeczeństwo”, T. 39, nr 3, Wrocław1995, s. 49—56.

Zob.: R. Zenderowski, B. Koziński, Różnice kulturowe…, Warszawa 2012, s. 19—20.

Por., J. Bartmiński, Językowy obraz świata jako podstawa tożsamości narodowej , Kultura wobec kręgów tożsamości, Poznań-Wrocław 2000, s. 162.

Zob., T. Paleczny, Państwo a świadomość narodowa, „Sprawy Międzynarodowe” 1983, nr 12/366, s. 94.

Zob., A. Posern-Zieliński, Etniczność. Kategorie. Procesy etniczne, Poznań 2005, s. 6.

Por., W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1991, s. 104.

Zob. J. Szacki, Historia myśli…, dz. cyt., s. 706. Wydaje się, że ze stanowiskiem Webera doskonale korespondują słowa Edwarda Sapira: „Cywilizacja jako całość idzie naprzód nieprzerwanie, kultura jest tym, co przychodzi i odchodzi” (K.V. Lottick. Some Distinctions between Culture and Civilization as Displayed in Sociological Literature, „Social Forces” 1950 nr 3, s. 240).

Zob. szerzej: R. Zenderowski, B. Koziński, Różnice kulturowe…, dz. cyt., s. 30.

Por., G. Szumera, Cywilizacja w myśli polskiej, Katowice 2007, s. 9.

Zob. szerzej: P. Sztompka, Socjologia — analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s. 253.

Zob. szerzej: S. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 2003, s. 44—46.

Por., P. Tarasiewicz, Kultura i cywilizacja — próba korelacji, „Roczniki kulturoznawcze”, tom II, 2011, s. 75.

Oba pojęcia cywilizacja i kultura, odnoszą się do stylu życia danego narodu, cywilizacja zaś jest kulturą w szerszym tego słowa znaczeniu. I na jedną, i na drugą składają się „wartości, normy, instytucje i sposoby myślenia, do których kolejne pokolenia danej społeczności przywiązują podstawowe znaczenie”. S. Huntington, Zderzenie…, dz. cyt., s. 48—49), podaje definicje zaproponowane przez badaczy: Braudel — „przestrzeń, obszar kulturowy, (…) zbiór kulturowych cech i zjawisk”: Wallerstein — „szczególny zbiór, na który składa się światopogląd obyczaje, struktury i kultura (zarówno materialna, jak i wysoka), tworzący pewien rodzaj historycznej całości i współistniejący (nie zawsze co prawda jednocześnie) z innymi odmianami tegoż zjawiska”; Dawson — cywilizacja jest wytworem „określonego, oryginalnego procesu twórczości kulturowej, wypracowanej przez określony lud”; Durkheim i Mauss — „rodzaj moralnego środowiska skupiającego pewną liczbę narodów, gdzie każda z narodowych kultur, jest tylko szczególną formą całości”; Spengler — „nieunikniony los Kultury (…) najbardziej zewnętrzny i sztuczny stan, w jakim znieść się może rozwinięty odłam ludzkości (…). Cywilizacje stanowią koniec, następują po stawaniu się”.

S. Huntington, Zderzenie…, dz. cyt., s. 51—52.

Tamże, s. 46—60.

Pożądane cechy elit przywódczych to: uczciwość, odwaga, rozwaga i dalekowzroczność, za: W. Pokruszyński, Uwarunkowania współczesnego bezpieczeństwa narodowego, Szczytno 2006, s. 58.

Tamże, s. 57—61.

Por., R. Gesteland, Różnice kulturowe a zachowania w biznesie, Warszawa 2000, s. 18—46.

Kultury propartnerskie — świat arabski, większość krajów afrykańskich, latynoamerykańskich i azjatyckich. Za: R. Gesteland, Różnice kulturowe…, dz. cyt., s. 18—46.

Tamże, s. 18—46.

Tamże.

Tamże, s.46.

To większość krajów europejskich i azjatyckich, kraje basenu Morza Śródziemnego i świat arabski, kraje latynoamerykańskie. Kulturę ceremonialna cechuje: głębokie przywiązanie do okazywania szacunku i przyjętych w danej kulturze reguł zachowania, kobiety rzadko osiągają wyższe stanowiska w organizacjach handlowych, mężczyźni nie są przyzwyczajeni do załatwiania interesów z kobietami na równoprawnej płaszczyźnie, utrzymywanie dystansu w relacjach międzyludzkich i skomplikowane procedury protokolarne, które w pełni muszą być realizowane. Zob. szerzej: P. Boski, Kulturowe ramy zachowań społecznych. Podręcznik psychologii międzykulturowej, Warszawa 2010, s. 45.

Tamże, s. 45.

Kultura nieceremonialna występuje w Australii, Nowej Zelandii, USA, Kanadzie, Danii, Norwegii, Islandii. Cechuje ją: brak przeciwwskazań do niestosowania równouprawnienia, skracanie dystansu w relacjach międzyludzkich, rytuałów protokolarnych jest stosunkowo niewiele i są nieskomplikowane.

Kultura ekspresyjna cechuje romańskie kraje europejskie, inne kraje śródziemnomorskie, kraje latynoamerykańskie.

Kultura powściągliwa występuje w krajach Azji Południowej i Południowo-Wschodniej, krajach nordyckich i innych germańskich krajach europejskich.

Kontekst oznaczać mogą wcześniejsze zdarzenia, rozmowy uczestników komunikacji, typ zachowania przyjęty w danej kulturze. Hall użył słowa kontestowanie do określenia procesu poznania, podkreślając wagę znaczenia kontekstu w przekazie znaczenia wypowiedzi. Za: E. T. Hall, Poza kulturą, Warszawa 2001, s. 26.

Zob., J. Mikułowski Pomorski, Komunikacja międzykulturowa. Wprowadzenie, Kraków 1999, s. 105.

Pojęcie „twarzy” i „zachowania twarzy” (ang. face saving) wprowadził amerykański socjolog, Erving Goffman. „Twarz jest „obrazem własnego ja” naszkicowanym w kategoriach uznanych atrybutów społecznych, przy czym może to być obraz zbiorowy, jak wówczas, gdy ktoś wystawia dobre świadectwo swojej profesji bądź religii, wystawiając dobre świadectwo samemu sobie (…) Reguły szacunku dla siebie i względu na innych wspólnie sprawiają, że w trakcie spotkania jednostka stara się chronić zarówno swoją twarz, jak i twarz pozostałych uczestników”. Za: E. Goffman, Rytuał interakcyjny, Warszawa 2006, s. 6—7. Zachowania, które pozwalają nam uniknąć w kontaktach interpersonalnych wstydu i zakłopotania, to: unikanie kontaktów, zmiana tematów rozmowy, okazywanie innym szacunku, komplementy oraz działania mające na celu naprawę zaistniałej sytuacji. Wyżej wymienione techniki mają zapobiegać „incydentom”, czyli zdarzeniom, które zagrażają twarzy. Zobacz: E. Goffman, Rytuał…, dz. cyt., s.3).

Por., A. Murdoch, Współpraca z cudzoziemcami w firmie, Warszawa 1999, s. 54.

Por., J. Mikułowski Pomorski, Komunikacja międzykulturowa…, dz. cyt., s. 104—106.

Zob., E. T. Hall., Ukryty wymiar, Warszawa 2009, s. 240.

Tamże.

Zob., R. Gesteland, Różnice kulturowe…, dz. cyt., s. 17.

Tamże, s. 59.

Zob., M. Szopski, Komunikowanie międzykulturowe, Warszawa 2005, s. 57—59.

Zob., S. Reynolds, D. Valentine, Komunikacja międzykulturowa, Warszawa 2009, s. 53—59.

Tamże, s. 53—55.

Tamże.

Tamże, s. 59.

Za: A. Sitko-Lutek, Kulturowe uwarunkowania doskonalenia menedżerów, Lublin 2004, s. 46.

Geert Hofstede swoją pracę oparł na badaniu grupy — 116 tysięcy pracowników koncernu IBM, mówiących dwudziestoma językami i przynależnych do różnych kultur (G. Hofstede, Software of the Mind, w Polsce opublikowanej po raz pierwszy w 2000 r. pt. „Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu”).

Uzupełnienie powstało w związku z dynamicznym rozwojem krajów Dalekiego Wschodu.

Zob. szerzej: G. Hofstede, Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu, Warszawa 2007, s. 58.

Różnice w podejściu do władzy zależą od trzech czynników, tj. klimatu (im większa szerokość geograficzna, tym niższy wskaźnik dystansu władzy), wielkości populacji (im większa liczba ludności w danym kraju, tym jest wyższy wskaźnik dystansu) i zamożności danego państwa (społeczeństwa ubogie cechuje duży dystans władzy). Zob. szerzej: G. Hofstede, Kultury i organizacje…, dz. cyt., s. 87.

Zob. szerzej: S. Reynolds, D. Valentine, Komunikacja…, dz. cyt., s. 63—69. zhierarchizowane kultury cechują się: wyraźnym określeniem: miejsca jednostki w grupie, powagi godności osobistej (zachowanie jednostki oddziaływuje na całą grupę), paternalizmu. demokratyczne kultury należ rozumieć przez pryzmat demokratyczności, czyli równości wszystkich członków społeczeństwa, bilateralnego przepływu informacji i odpowiedzialność jednostki w zakresie własnych czynów.

G. Hofstede, Kultury i organizacje…, dz. cyt., s. 88.

P. Boski, Kulturowe ramy zachowań…, dz. cyt., s. 99.

G. Hofstede, Kultury i organizacje…, dz. cyt., s. 127.

S. Reynolds, D. Valentine, Komunikacja…, dz. cyt., s. 31—33. Cechy i typy postaw kultury indywidualizmu: najważniejsza jest jednostka — jednostka uważa, iż ma prawo a nawet obowiązek do podejmowania samodzielnych decyzji, które w głównej mierze powinny zapewnić jej przywileje i korzyści. Jeśli grupa nie jest w stanie jej zaakceptować, należy zmienić grupę a nie własną indywidualność; duże znaczenie przestrzeni i prywatności — duża swobodność przestrzeni mieszkalnej. Tajemnica danych osobowych, mieszkania, korespondencji. Wydzielenie osobistych miejsc w życiu prywatnym, służbowym, natomiast w miejscach użytkowania publicznego unikanie tłumu, który traktowany jest jako zjawisko inwazyjne, nieprzyjemne; komunikacja jest zazwyczaj bezpośrednia i osobista. Obowiązuje rozumowanie linearne, a świat jest postrzegany w kategoriach przyczynowo — skutkowych. Duży nacisk kładziony jest na odpowiedzialność jednostki, konieczność naprawiania błędów i wyrządzonych krzywd; interesy w głównej mierze opierają się na konkurencyjności, cel to zawarcie umowy, aby osiągnąć zyski. Konkurencja nawet negatywna odbierana jest jako element motywujący. Za brak profesjonalizmu poczytuje się przenoszenie relacji biznesowych na grunt prywatny.

J. Mikułowski Pomorski, Jak narody porozumiewają się ze sobą w komunikacji międzykulturowej i komunikowaniu medialnym, Kraków 2006, s. 297. Opnie autochtonów kultury kolektywizmu: każdy powinien dbać o siebie i swoją rodzinę; mam świadomość własnego „ja”; nastawienie na siebie, swoje potrzeby i interesy; moja tożsamość opiera się na widomości mojej osoby; jednostka powinna być niezależna od organizacji lub instytucji; każdy ma prawo do życia prywatnego i własnych opinii; składnikami systemu społecznego są: autonomia, różnorodność, przyjemności jednostkowe i bezpieczeństwo finansowe; mam potrzebę przyjaźni; moje przekonania mają wpływ na moje decyzje; normy etyczne i prawne odnoszą się do wszystkich (uniwersalizm).

Tamże: s. 34—37. Cechy i typy postaw kultury kolektywizmu: najważniejsza jest grupa — jednostka uważa, iż jej los uzależniony jest od losu całej grupy (klanu, plemienia, rodu, społeczności religijnej), która w zamian za lojalność chroni i wspiera swoich członków. Decyzje podejmowane są grupowo, podlegają licznym konsultacjom. Wyznawane wartości to: harmonia, godność osobista, szacunek dla starszych, lojalność, równa dystrybucja nagród, zachowanie twarzy (jedna z najważniejszych cech, gdyż zbrukanie opinii odbija się wszystkich członkach spokrewnionej społeczności); małe znaczenie przestrzeni i prywatności — wielskość przestrzeni mieszkalnej, socjalnej jest wspólna. Duża grupa ludzi postrzegana jest jako całość, dająca poczucie siły i wspólnoty duchowej. Ludzie akceptują swoją biskość i mały dystans osobniczy. Takie zachowania widoczne są nie tylko w przestrzeni życia prywatnego ale także służbowych, czy miejscach użytkowania publicznego; komunikacja jest intuicyjna, złożona i zmienna — komunikacja o jasnym przekazie nie jest ważna. Wysyłane są wieloznaczne komunikaty, często o ukrytym znaczeniu — praktycznie nie występuje komunikacja bezpośrednia, istotna jest godność drugiej osoby i autorytet. Obowiązuje logika nielinearna, a świat nie jest postrzegany w kategoriach przyczynowo — skutkowych; interesy uwzględniają relacje międzyludzkie i wymagają współpracy — najważniejsze są relację osobowe, tworzenie więzi uczuciowych, budowanie wspólnoty posiłku, czasu wolnego i modlitwy. Interesy należy najlepiej prowadzić z rodziną, bliskimi, aby zapewnić im, także środki do życia. W ostatniej kolejności z obcokrajowcami; podporządkowanie danych relacjom międzyludzkim — relacyjne interpretowanie danych, które nie są bezstronne ani obiektywne. Oznacza to, iż każdy ma prawo mieć swoje zdanie i akceptowalny jest brak obiektywizmu; nacisk na długoterminowość — ważne decyzje powinny być podejmowane z rozmysłem, bez pośpiechu z uwzględnieniem kompromisu zadowalające strony postępowania. Priorytet to długoterminowość a nieszybki efekt.

J. Mikułowski Pomorski, Jak narody porozumiewają się ze sobą…, dz. cyt., s. 297.

R. Zenderowski, B. Koziński, Różnice kulturowe…, dz. cyt., s. 68.

Tamże, Komunikacja międzykulturowa…, dz. cyt., s. 117.

Zob., G. Hofstede, Kultury i organizacje…, dz. cyt., s. 176—213.

Tamże, s. 177.

Zob. szerzej: M. Kostera, Postmodernizm w zarządzaniu, Warszawa1996, s. 569.

Grecja, Portugalia, Japonia, Polska, Belgia, Francja, Chile, Peru, Argentyna.

Kraje skandynawskie, afrykańskie, USA, Kanada, Irlandia, Indie.

G. Hofstede, G. J. Hofstede, Kultury i organizacje…, dz. cyt., s. 222.

Chiny, Japonia, Korea Południowa, Brazylia.

Pakistan, Nigeria, Czechy, Filipiny, Hiszpania.

F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, Siedem wymiarów kultury, Kraków 2002, s. 64.

Tamże, s. 47—68.

USA, Niemcy, Szwajcaria, kraje skandynawskie.

Kraje azjatyckie (Japonia), kraje latynoamerykańskie, kraje arabskie.

F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, Siedem wymiarów…, dz. cyt., s. 103—125.

USA, Wielka Brytania, Szwajcaria.

Japonia, Włochy, Francja.

USA, kraje skandynawskie oraz kraje germańskie (Niemcy).

Kraje azjatyckie (Japonia), kraje śródziemnomorskie, kraje latynoamerykańskie.

F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, Siedem wymiarów…, dz. cyt., s. 126—145.

Wielka Brytania, USA, Holandia, Niemcy.

Włochy, Francja, Japonia, Bliski Wschód, Afryka.

Ameryka Północna, Francja, Izrael, Norwegia, Hiszpania.

Rosja, Bułgaria, Chiny, Czechy, Japonia.Nazwę „stereotyp” wprowadził do nauki amerykański publicysta, Walter Lippman, który rozumiał pod tym pojęciem „schematyczny i jednostronny obraz w głowie ludzkiej jakiegoś zjawiska, człowieka, rzeczy i zarazem opinię o nim przyswojoną z otoczenia jeszcze przed poznaniem samego obiektu”. Lippman zwrócił uwagę na podwójną funkcję, jaką pełnią stereotypy, tj. psychiczną: polegającą na redukcji nadmiaru informacji, ekonomizacji procesu poznawania rzeczywistości, oraz społeczną — służą obronie pozycji społecznej, integracji społeczeństwa. Zob. szerzej: J. Bartmiński, Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne, Lublin 2009, s.54.

Uprzedzenie — odczucie pozbawionego obiektywnego wejrzenia na istotę problemu, a za to nacechowanego antypatią i opartego na często błędnych przesłankach. Szerzej: R. Piętkowa, Językowy obraz świata i stereotypy a nauczanie języka polskiego Achtelik A., Tambor J. (red.): Sztuka czy rzemiosło? Nauczyć Polski i polskiego, Katowice, s. 96.

Por., M. Golka, Bariery w komunikowaniu i społeczeństwo dezinformacyjne, Warszawa2008, s. 171.

Por., J. Bartmiński, Stereotypy mieszkają w języku…, dz. cyt., s.107.

Zob., T. E. Hall, Bezgłośny język, Warszawa 1987, s. 171.

Zob., H. Grzymała-Moszczyńska, Sytuacja uchodźców w literaturze psychologicznej, http://www.interwencja-kryzysowa.org.pl/psychologia.php?go=link5 .

Zob., E. Marx, Przełamywanie szoku kulturowego, Warszawa 2000, s. 25.

M. Bartosik-Purgat, Otoczenie kulturowe w biznesie międzynarodowym, Warszawa 2010, s. 189—191. stres — związany ze zmianą otoczenia, dystans między kulturami, indywidualne zdolności przystosowawcze, stosunek przedstawicieli do obcych; zmęczenie — wynikające z absorpcji zwiększonej liczby informacji, przyswojenie języka werbalnego i niewerbalnego, tradycji, zwyczajów, wzorców zachowania; etnocentryzm mieszkańców — w różnych kulturach w odmienny sposób postrzega się przybyszy, zwłaszcza tych, którzy zamierzają na terytorium pozostać dłuższy czas. Brak życzliwego wsparcia ze strony tubylców w większości przypadków zwiększa poziom szoku kulturowego; różnice klimatyczne — miedzy krajem macierzystym a goszczącym. Znaczące rozbieżności w temperaturze i wilgotności powietrza mogą wywoływać dyskomfort u przybywających. Uczucie zmęczenia i rozdrażnienia może przyczyniać się do zwiększenia szoku; słabe przygotowanie osób wyjeżdżających za granicę. Łatwiej przystosowują się do nowej kultury osoby, które wcześniej posiadły odpowiednią wiedzę na jej temat. W przypadku osób, które nie posiadają żadnej wiedzy lub posiadają ją w bardzo ograniczonym zakresie, szok kulturowy jest o wiele bardziej prawdopodobny; relacje rodzinne osób wyjeżdżających za granice, im silniejsze tym aklimatyzacja i pobyt poza krajem jest trudniejszy; duże różnice kulturowe — w wymiarze religijnym, językowym, gastronomicznym, sanitarnym, temporalnym (inne poczucie czasu).

Zob. szerzej: G. Hofstede, G. J. Hofstede, Kultury i organizacje…, dz. cyt., s. 337.

Zob., E. Marx, Przełamywanie szoku…, dz. cyt., s. 32.

M. Bartosik-Purgat, Otoczenie kulturowe…, dz. cyt., s. 180—189.

Zob., E. Marx, Przełamywanie szoku…, dz. cyt., s. 32.

Por., E. Nowicka, Encyklopedia socjologii, t. 1, Warszawa 1998, s. 152—154. dyfuzja jest zwykle procesem dwukierunkowym (nawet dyfuzja narzucona). Nie oznacza to jednak, że ma ona charakter symetryczny, najczęściej bowiem jedna kultura pełni rolę biorcy w większym stopniu niż druga; dyfuzja zachodzi częściej między kulturami przestrzennie bliskimi niż oddalonymi; nawet dyfuzja pojedynczych elementów może powodować głębokie przeobrażenia kulturowe;‰ im większe różnice między kulturami, między którymi dokonała się dyfuzja, tym ważniejszych zmian adaptacyjnych w kulturze przyjmującej wymaga zapożyczony element, aby zapożyczenie owo nie wywoływało zakłóceń i nie dezintegrowało danej kultury; bardziej podatne na dyfuzję są elementy kultury jawnej niż ukrytej.

Por., M. Ząbek, Między piekłem a rajem. Warszawa 2002, s. 14.

Tamże, s. 15.

Tamże, s. 17.

Zob., M. Plezi (red), Słownik łacińsko-polski, Warszawa 2007, s. 611.

Zob., B. Dobek-Ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego, Wrocław 1999, s. 108.

Zob. szerzej: E. T. Hall, Bezgłośny język…, dz. cyt., s. 105.

Zob. szerzej: B. Dobek-Ostrowska B., Podstawy komunikowania…, dz. cyt., s. 14. Dobek-Ostrowska podaje kilka definicji komunikowania, które powstały na przestrzeni wieków. Definicje te nie są przeciwstawne, lecz wynikają z różnorodnego podejścia do badanego zjawiska tj.: — Charles Cooley — to mechanizm, „dzięki któremu stosunki międzyludzkie istnieją i rozwijają się, a wytworzone przez umysł ludzki symbole są przekazywane w przestrzeni i zachowywane w czasie”; — Gareth Jowett i Victoria O’Donnel — to „sytuacja, w której jednostka A mówi do jednostki B o X”; — Maciej Mrozowski — określił, iż komunikowanie „nie jest stanem czy sytuacją, ale nieprzerwaną ludzką działalnością — praktyką społeczną, w której jednostki biorą udział świadomie, po to, aby osiągnąć wyznaczony przez siebie cel”. Za: B. Dobek-Ostrowska, Komunikowanie polityczne i publiczne, Warszawa 2006, s 62—63.

M. Szpunar (red), Komunikacja CMC i jej wpływ na procesy komunikacyjne, Kraków 2009, s. 293.

U. Żegleń, Wprowadzenie do semiotyki teoretycznej i semiotyki kultury, Toruń 2000, s. 44. Mariusz Urbański podaje właściwości znaku, http://main5.amu.edu.pl/~murbansk/wp-content/uploads/2011/09/WdL_w01.pdf : jest dostrzegalny zmysłowo (dostrzegalny jest jego substrat materialny); ma nadawcę; ma odbiorcę; nadawca udostępnia znak po to, by ten został dostrzeżony oraz by wywołał u odbiorcy myśl o treści ustalonej przez nadawcę; nadawca i odbiorca znają, dotyczący owego znaku, uzus semiotyczny.

R. Zenderowski (red.), Międzynarodowe stosunki…, dz. cyt., s. 247.

E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, Psychologia społeczna, Poznań 1994, s. 173. Komunikacja interpersonalna zależy od kontekstu. Komunikacja nigdy nie odbywa się w izolacji. Wyróżniamy: kontekst psychologiczny — kształtowany przez to, kim jesteś i co wnosisz do interakcji (potrzeby, pragnienia, wartości, osobowość, itd.); kontekst relacji — zależny od twoich relacji z innymi osobami; kontekst sytuacyjny — zależny od miejsca, w jakim się komunikujemy (inaczej w szkole, szpitalu, kościele czy pubie); kontekst środowiskowy — wynikający z pory dnia, roku, nasilenia hałasu, temperatury otoczenia i innych czynników; kontekst kulturowy — wynikający z wyuczonych i obowiązujących w danej kulturze określonych zachowań i zasad. Gdy wybieramy się do kraju o innej kulturze niż nasza, dobrze jest poznać jego odmienność kulturową, np. znaczenie typowych gestów, aby uchronić się przed niezręcznymi, a czasem przykrymi sytuacjami.

E. Zawadzka, Kulturowe uwarunkowania wybranych zachowań językowych i pozajęzykowych w biznesie Szpila G. (red.), Język trzeciego tysiąclecia II. Tom 1: Nowe oblicza komunikacji we współczesnej polszczyźnie, Kraków 2002, s. 211—218.

K. Burakowski, Komunikowanie społeczne, Warszawa1998, s. 9.

M. Bartosik-Purgat, Otoczenie kulturowe…, dz. cyt., s. 69—70.

Tamże, s. 69.

Tamże, s. 70.

K. Burakowski, Komunikowanie …, s. 29.

http://www.pfed.org.pl/uploads/1/9/9/8/19983953/broszura_komunikacja_interpersonalna_p1.pdf .

Wyróżniono, także komunikację parawerbalną, uważaną za formę pośrednią między komunikacją werbalna i niewerbalną lub jako specyficzna forma, tej ostatniej. Zawiera się w niej: głośność, szybkość i ton wypowiedzi, a także elementy poza lingwistyczne np. ziewanie, zdumienie, śmiech, płacz odgłosy (hmm, och) wysokość i siła głosu, tempo, barwa.

D. G. Leathers, Komunikacja niewerbalna. Zasady i zastosowania, Warszawa 2009, s. 27.

R. Zenderowski, B. Koziński, Różnice kulturowe…, dz. cyt., s. 103.

M. Bartosik-Purgat, Otoczenie kulturowe…, dz. cyt., s. 91—92.

W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych…, dz. cyt., s. 333.

E. T. Hall oznaczył cztery podstawowe strefy dystansu przestrzennego. Pierwszą przestrzenią proksemiczną jest wewnętrzna i zewnętrzna strefa intymna. W wewnętrznej strefie tzw. intymnej, odległość między dwoma osobami zakreśla się w odległości do 15 centymetrów. Przestrzeń ta zarezerwowana jest tylko i wyłącznie dla najbliższej rodziny oraz partnerów życiowych. Dystans zewnętrznej strefy intymnej, wynosi od 15 do 45 centymetrów. Drugą jest tzw. strefa osobista (dystans osobniczy) zakreśla się w granicach od 45 do 75 centymetrów i jest zastrzeżona dla do „bliskich” rozmówców. Natomiast faza dalsza strefy osobistej wynosi do 1,2 metra. Trzecia to strefa społeczna zawarta jest w przedziale wynoszącym od 1,2 do 2,2 metra (bliższa) i 2,2 do 3,6 metra (dalsza), zastrzeżona dla spraw urzędowych i formalnych spotkań. Strefa publiczna jest dystansem, w którym umownie przyjmuje się, iż odległość nadawcy od odbiorcy powinna wynosić co najmniej 3,6 metra (bliższa) i powyżej 7,5 metra (dalsza). Za: J. Mikułowski Pomorski, Jak narody porozumiewają się ze sobą…, dz. cyt., s. 161—162.

D. G. Leathers, Komunikacja niewerbalna…, dz. cyt., s. 138.

M. Bartosik-Purgat, Otoczenie kultowe…, dz. cyt., s. 102.

D. G. Leathers, Komunikacja niewerbalna…, Warszawa 2009, s. 20—25.

Zob. szerzej: K. Burakowski, Komunikowanie społeczne…, dz. cyt., s. 44.

Por., C. von Clausewitz, O wojnie, przeł. A. Ciechowicz, L. Koc,, Kraków 2006, s. 52.

Sun-Tzu, Sztuka wojny, wyd. Helion Gliwice 2004, s. 60.

Por. M. Howrad, Wojna w dziejach Europy, Ossolineum Wrocław 1990 wydanie pierwsze wydanie 1976r.

Por. H. A. Tofler, Trzecia fala, Warszawa 1997, s. 41.

Zob. P. Gawliczek, J. Pawłowski, Zagrożenia Asymetryczne, Warszawa 2003, s. 52.

Zob., H. Mielicka, Socjologia wychowania, Kielce 2000, s. 32—37.

Zob., M. Szopski, Komunikowanie międzykulturowe, WSiP, Warszawa, 2005, s. 42.

Zob., A, Czupryński (red.), Przyszłe operacje „OPERNOW”, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa, 2009, s.14.

Słowo zostało zaczerpnięte z języka niemieckiego, oznacza „pracownika gościnnego”. Pojęcie to zaczęło być powszechne stosowane od lat 50 — tych, gdy RFN sprowadzało pracowników z zagranicy, jako tańszą siłę roboczą.

Zob, Merkel says German multicultural society has failed”. BBC 2010—10-17.

Ewenementem na skalę światową jest przykład Australii oraz kanady które wprowadziły rzeczywistą politykę wielokulturowości.

Hasło oznaczające wielokulturowość oraz otwarte podejścia do polityki. Po raz pierwszy pojawił się wraz z niemieckimi ruchami w latach 1970 i 1980. Zostało spopularyzowane przez niemiecką Partię Zielonych, w późniejszym czasie zyskało popularność w całej Europie.

K. A. Wojtaszczyk, A. Materska-Sosnowska (red.), Bezpieczeństwo państwa — wybrane problemy, ASPRA -JR, Warszawa 2009, s. 13.

R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Scholar, Warszawa 1999, s. 31.

W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe RP. Podstawowe kategorie, uwarunkowania, system, AON, Warszawa 2011, s. 176.

Dz. U. z 1990 r. nr 8, poz. 44. 20

Dz. U. z 1977 r. nr 38, poz. 169.

Dz. U. z 1977 r. nr 38, poz. 169.

A. Włodkowska, Bezpieczeństwo kulturowe, Bezpieczeństwo państwa… op. cit., s. 149. 29

G. Michałowska, Bezpieczeństwo kulturowe w warunkach globalizacji procesów społecznych, Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX w. (red. D. B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba), Scholar, Warszawa 1997, s. 132.

A. W. Ziętek, Bezpieczeństwo kulturowe w Europie, UMCS, Lublin 2013, s. 75.

J. Czaja, Bezpieczeństwo kulturowe — zarys problematyki, KSW, Kraków 2004, s. 32.Zob., ibidem, s. 30.

Por., G. Michałowska, Bezpieczeństwo kulturowe w warunkach globalizacji procesów społecznych, Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe, Wydawnictwo PWN, Warszawa, 2000, s. 42.

Zob., D. B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba, W. Lizak, Wpływ czynnika etnicznego na bezpieczeństwo międzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 1997, s. 71.

Zob., ibidem, s. 75.

Por., G. Michałowska, Kulturowe czynniki bezpieczeństwa, Wydawnictwo PWN, Warszawa, 1994, s. 22.

Zob., T. Otłowski, Cmentarzysko imperiów. Afganistan 2001 — 2014, Warszawa 2012, s. 13.

Zob., J. Armajani, Modern Islamist Movements, History, Religion and Politics, USA 2011, s. 41.