Biblia z Komentarzami Jana Pawła II. Stary Testament - ebook

BIBLIA W RODZINIE

Drodzy Czytelnicy!

Prawie każda rodzina posiada drogie sobie pamiątki po własnych przodkach: obrączki ślubne, cenne obrazy, listy, fotografie. Rodzina Boża – Kościół – szczyci się także cennymi pamiątkami, do których zaliczamy Eucharystię i Pismo Święte.

Pewna księżniczka dostała na urodziny od swego narzeczonego ciężką, choć niezbyt dużą paczkę, o dziwnym okrągłym kształcie. Zaciekawiona, rozpakowała szybko i znalazła w środku... kulę armatnią. Rozczarowana, ze złością rzuciła ją na podłogę. Wtedy pękła zewnętrzna czarna powłoka i ukazała się mniejsza kula w pięknym srebrzystym kolorze. Księżniczka pobiegła i ujęła ją w dłonie. Obracając ją, przypadkowo przycisnęła lekko w pewnym punkcie jej powierzchnię. I oto srebrna otoczka otworzyła się, odsłaniając wspaniałą złotą szkatułkę. Teraz księżniczka łatwo otworzyła złote pudełeczko, w środku którego na miękkiej czarnej materii spoczywał cudowny pierścionek, połyskujący brylantami tworzącymi dwa słowa: Kocham Cię (B. Ferrero).

Pismo Święte jest takim właśnie prezentem od Boga.

Dla wielu ludzi taki podarunek nie jest czymś atrakcyjnym. Może być zbyt trudny, czasem nudny, obfituje w powtórzenia, niektórych może nawet gorszyć. Jeśli jednak ktoś zdecyduje się na ,,rozpakowanie” tego prezentu i uda się mu zdjąć tę pierwszą zewnętrzną „warstwę”, to przez skupienie i modlitwę odkryje nowe i zaskakujące rzeczywistości. Odkryje przede wszystkim wspaniałe orędzie Boga skierowane do człowieka: Kocham Cię! Kocham Cię, Człowieku!

Biblia powinna stawać się naszym „przyjacielem” i „domownikiem”, powinna znajdować szczególne miejsce w naszej rodzinie, winna znajdować się zawsze pod ręką, gdyż w różnych momentach naszego życia Bóg pragnie stanąć przy nas i do nas przemawiać.

Dobrze wiemy, że życie rodzinne to nie tylko same radosne wydarzenia jak np. chrzest, I Komunia Święta, bierzmowanie, sakrament małżeństwa. Są też i smutne chwile, jak choroba, cierpienie, śmierć, które dotykają członków naszej rodziny. Wtedy jakże potrzebne nam jest światło, aby zrozumieć te bolesne doświadczenia. Tym światłem, blaskiem, nadzieją w te trudne dni jest „Słowo Życia”, które możemy odczytać z kart Pisma Świętego.

Wymowne jest tu świadectwo pisarza i poety Romana Brandstaettera, który wspomina: Biblia leżała na biurku mojego dziadka... Nigdy w bibliotece. Zawsze na podręczu. W naszym domu nikt Biblii nigdy nie szukał, nigdy również nie słyszałem, aby ktokolwiek pytał, gdzie ona leży. Wiadomo było, że u dziadka na biurku, u nas na małym stoliku (...). Miejsce, na którym leżała Biblia, było dla mnie miejscem wyróżnionym. Dziadek od wczesnej młodości zapisywał drobnym pismem na wewnętrznych stronach okładek Biblii, a potem na wklejonych do niej arkusikach papieru, przyciętych z pedantyczną dokładnością do rozmiarów Księgi, daty śmierci swoich przodków i najbliższych z rodziny, a na koniec mojej babki. Gdy wpisywał jej imię – stałem właśnie obok niego – zapytałem: Dlaczego zapisujesz w Biblii imiona umarłych? Bo jest księgą żywych – odparł na to, nie przerywając pisania (R. Brandstaetter, Krąg biblijny i franciszkański).

I dlatego zachęcamy Cię, Drogi Czytelniku, do ,,ożywiania” Biblii. Nie bójmy się notować na marginesie tej księgi naszych wzruszeń, które przeżywamy podczas jej czytania (...). Nie bójmy się stawiać znaków zapytania przy tekście, którego nie rozumiemy (...). I wreszcie nie bójmy się podkreślać ołówkiem albo ujmować w nawiasy tych fragmentów, do których (...) pragniemy wielokrotnie powracać (...). I oto nawet nie spostrzeżemy się, jak dzięki naszym podkreśleniom, nawiasom, umownym znakom, uwagom zapisywanym skrupulatnie na kartach Pisma Świętego stanie się ono dziennikiem naszej duszy, zaufanym powiernikiem, którego wtajemniczymy w najtrudniejsze związki łączące nas z Bogiem, ludźmi, ze światem (R. Brandstaetter, Krąg biblijny i franciszkański).

WydawcaList Jana Pawła II do biskupa Romaniuka

+-----------------------------------+-----------------------------------+
| | Jego Ekscelencja |
| | |
| | Ks. Biskup Kazimierz ROMANIUK |
| | |
| | Ordynariusz Warszawsko-Praski |
| | |
| | ul. Floriańska 3 |
| | |
| | 03-707 Warszawa-Praga |
| | |
| | Polonia |
+-----------------------------------+-----------------------------------+

Drogi Księże Biskupie,

Z całego serca dziękuję za dar, jaki otrzymałem w postaci nowego przekładu Pisma Świętego, nazwanego przez Księdza Biskupa „Biblią Warszawsko-Praską”. Wiem, że jest to owoc dojrzałej wiedzy egzegetycznej, połączonej z Bożym talentem tłumaczenia języków, ale nade wszystko całych dziesięcioleci wytrwałej pracy.

Wielką troską Ojców ostatniego Soboru była potrzeba udostępnienia Słowa Bożego wszystkim i po wszystkie czasy, z równoczesnym staraniem, by nie popaść w pokusę nieodpowiedzialnej popularyzacji świętego tekstu. Zalecali, by opracowano odpowiednie i ścisłe przekłady na języki współczesne, jak najbardziej odpowiadające myśli zawartej w starożytnych oryginałach, a równocześnie jasne i wymowne dla dzisiejszego czytelnika (por. DV 22). Tłumaczenie, którego dokonał Ksiądz Biskup, z pewnością zajmuje poczesne miejsce pośród opracowań, które doskonale spełniają te soborowe wskazania. Serdecznie gratuluję, dziękując równocześnie Bogu za światło Ducha Świętego i siły niezbędne do wieloletnich badań i redakcji.

Na ręce Księdza Biskupa pragnę również złożyć podziękowanie Towarzystwu Biblijnemu w Polsce, które w duchu ekumenicznej współpracy zatroszczyło się o godne i piękne wydanie nowego tłumaczenia. Jest to wymowny znak wspólnej miłości do Chrystusa, wcielonego Słowa, które poprzez tekst Biblijny nieustannie przemawia i objawia się kolejnym pokoleniom wierzących.

W modlitwie Bogu polecam Księdza Biskupa, a na dalszą pasterską posługę w Diecezji Warszawsko-Praskiej z serca błogosławię.

Jan Paweł II

Watykan, 18 listopada 1997 r.WSTĘP DO PIĘCIOKSIĘGU

Pięcioksiąg tworzą następujące pisma Starego Testamentu: Księga Rodzaju, Księga Wyjścia, Księga Kapłańska, Księga Liczb i Księga Powtórzonego Prawa. Miano „Pentateuch”, jakim określa się ten zbiór, jest pochodzenia greckiego i oznacza dosłownie: „pięciozwój”, przez co nawiązuje do zwojów pergaminowych lub papirusowych, na których tekst owych pięciu ksiąg był spisany. Odnosząca się do tych samych ksiąg nazwa „Tora”, czyli „Prawo”, wskazuje na ich treść: przepisy prawa, przekazanego Mojżeszowi (stąd także nazwa „Prawo Mojżeszowe”) dla całego Izraela, zajmują najwięcej miejsca. Wpływ na powstanie tego okreś­lenia wywarł zapewne fakt, że dane historyczne, zawarte aż w czterech spośród pięciu ksiąg Pentateuchu, związane są z życiem Mojżesza.

Księgi te, ze względu na przewijające się przez nie wątki prawne, od dawna stanowiły pewną jedność i w synagogach żydowskich były przechowywane w jednym futerale. Służyły też zresztą najczęściej jako zbiór tekstów liturgicznych, podzielony na jednoroczny lub trzyletni cykl czytań przeznaczonych na uroczystości szabatowo-świąteczne. „Mojżeszowym” nazywa się Pięcioksiąg dlatego, że według tradycji – i to zarówno żydowskiej, jak i chrześcijańskiej – księgi te napisał Mojżesz, aby przedstawić swoim rodakom dzieje ludzkości od czasu stworzenia świata aż do przekazania Izraelitom Ziemi Obiecanej. Jednakże badania prowadzone nad Pięcioksięgiem dawno już wykazały, że jest to dzieło literackie bardzo zróżnicowane pod względem terminologii, stylu i poglądów teologicznych. Nie ulega dziś wątpliwości, że jest ono wielowarstwowe albo, inaczej mówiąc, że stanowi zbiór wielu tradycji, z których najstarsza sięga, być może, czasów Mojżesza (wiek XIII przed Chr.).

Wśród wspomnianych warstw literacko-treściowych zwykło się wymieniać trzy dość łatwo dostrzegalne w czterech księgach Pentateuchu (poza Księgą Powtórzonego Prawa) tradycje:

I. Tradycja jahwistyczna (nazwa pochodzi od słowa „Jahwe”, określającego w tej tradycji Boga) jest prawdopodobnie chronologicznie najwcześniejsza i została spisana, być może, już pod koniec X wieku przed Chr. przez nieznanego bliżej dziejopisarza, uprawiającego określoną teologię. Tradycja ta w sposób szczególny eksponuje dynastię Dawida oraz królestwo judzkie.

II. Tradycja elohistyczna (nazwa od imienia Boga Elohim) została spisana prawdopodobnie pod koniec VIII wieku przed Chr. Obfituje ona w refleksje teologiczne nad geneza i skutkami przymierza zawartego przez Jahwe z Izraelem. Postacią centralną w wątkach narracyjnych tej tradycji jest prorok Elizeusz, a terenem geograficznym, na którym jest osadzona, Państwo Północne.

III. Tradycja kapłańska, oznaczana zazwyczaj kryptonimem P (od słowa niemieckiego Priesterschrift: Priester – kapłan, Schrift – pismo), została spisana podczas niewoli babilońskiej w połowie VI wieku przed Chr. Obejmuje ona przede wszystkim przepisy dotyczące służby Bożej. Pouczenia zawarte w tej tradycji są adresowane głównie do środowisk kapłańsko-lewickich, które – odpowiednio uformowane – miały się troszczyć o czystość kulturalno-moralną całego narodu. Zdaniem uczonych istotne elementy tej tradycji zostały utrwalone w tak zwanym Kodeksie Świętości (Kpł 17–26).

Charakter nieco odmienny ma tradycja spisana w Księdze Powtórzonego Prawa. Stanowi ona jakby czwarta warstwę literacko-teologiczną Pięcioksięgu. Przeważają w niej elementy kaznodziejsko-moralizatorskie, stale przypominające o potrzebie przestrzegania Prawa i dochowania wierności przymierzu. Wydaje się, że ta właśnie tradycja wywierała najbardziej przemożny wpływ na działalność zwłaszcza niektórych proroków.

Kolejni redaktorzy, którzy korzystali z danych najstarszych tradycji, łączyli z nimi późniejsze opowieści o wydarzeniach i osobach, pieśni religijno-historyczne, rodowody, katalogi nazw geograficznych, różne zbiory przepisów prawnych itp. Pięcioksiąg w postaci znanej nam dzisiaj został ostatecznie zredagowany już chyba po niewoli babilońskiej (586–538 przed Chr.) i miał na celu ukazanie dobroci Boga względem całej ludzkości, a zwłaszcza względem Izraela, i to w całych jego dramatycznych dziejach, które podzielono dość wyraźnie na trzy okresy: I. od początku świata do Abrahama; II. od Abrahama do niewoli egipskiej; III. od wyprowadzenia z niewoli egipskiej do śmierci Mojżesza. Na ową dobroć Boga, objawianą nieustannie w dziejach Izraela, ma Izrael odpowiadać godną tej dobroci postawą; te intencje pouczające są bardzo znamienne w częściach narracyjnych całego Pięcioksięgu.

Podział Pentateuchu na pięć części, dokonany – jak należy przypuszczać – bardzo wcześnie, był podyktowany względami praktycznymi: na jednym zwoju pergaminowym lub papirusowym mogła się zmieścić tylko część tekstu. Nie wyklucza się jednak, że pewne granice wytyczały też odrębności treściowo-stylistyczne poszczególnych partii tekstu, którym nadano z czasem specjalne nazwy wzięte – w oryginale hebrajskim – od pierwszych słów każdej księgi, w tłumaczeniach zaś grecko-łacińskich nawiązujące głównie do treści tych ksiąg.

WSTĘP DO KSIĘGI RODZAJU

W języku polskim powszechnie przyjęta nazwa pierwszej Księgi Pentateuchu, Księga Rodzaju, nie bardzo odpowiada jej treści. Tytuł ten powinien brzmieć raczej „Księga Rodzenia” albo „Księga Początków” (taka też mniej więcej jest jej nazwa w języku hebrajskim), gdyż mówi ona o początkach świata i człowieka oraz o narodzinach narodu izrael­­skiego. Inaczej mówiąc, jest to księ­ga o Bogu jako Stwórcy wszechrze­czy i Panu dziejów ludzkości, przy czym Boga, w tych Jego rolach tak się przedstawia, aby nie budziła żadnych wątpliwości teza, że ma On na względzie tylko dobro człowieka, zwłaszcza jego dobro nadprzyro­dzone. Temu celowi służą opisy stworzenia człowieka na obraz i po­do­bieństwo Boga, zawarcia przy­mierza z Noem, wybrania Abraha­ma i jego potomstwa, danie obietnic patriarchom itd. Nawet relacje o upadku człowieka lub kataklizmie potopu nie są pozbawione nadziei na lepsze jutro, którego człowiek może oczekiwać. Redagując tę księ­gę, jej natchniony autor wykorzystał najstarsze tradycje nie tylko Izraela – najczęściej sięgał do tradycji jahwistycznych oraz kapłańskich – lecz także narodów ościennych, interesujących się zarówno począt­kami całej ludzkości, jak i najstar­szymi dziejami Izraela. W tych jak­by podwójnych dziejach – ludzkości oraz Izraela – Bóg wyraża w coraz to inny sposób pragnienie, aby człowiek pozostawał z Nim w ży­wym związku, natomiast człowiek, także na różne dostępne sobie spo­soby, przeciwstawia się z uporem tym zamiarom Bożym.

Księga dzieli się na dwie części: I. Początki świata i człowieka (rozdz. 1–11); II. Dzieje patriarchów (rozdz. 12– –50). Obydwa określenia: „początki świata” oraz „dzieje patri­archów”, domagają się pewnych uściśleń. Opis stworzenia świata i człowieka nie ma charakteru rela­cji naukowo-przyrodniczej, a zatem mającej mówić, z czego i jak pow­stał otaczający nas wszechświat, wraz z człowiekiem znajdującym się w jego centrum. Opis ten jest wyrazem ówczesnych przekonań kosmogonicznych, nie wolnych od pewnych przekonań teologicznych o naturze świata i człowieka, a prze­de wszystkim o stosunku Boga do człowieka. Bóg ten zaś jest Bogiem jedynym – nie ma oprócz Niego żad­nych bogów – a człowiek jest przed­miotem upodobania Bożego, i to zarówno jako jednostka, jak też jako część zbiorowości ludzkiej, zwanej narodem wybranym. Dzieje patriarchów również nie są ściśle kronikarskim zapisem, choć liczne polityczne, społeczno-prawne, kulturowe i religijne realia, zawarte w tych dziejach, znajdują swoje potwierdzenie w nienatchnionych historiach Palestyny z okresu śred­niego i późnego brązu. Tym biblij­nym dziejom patriarchów też towa­rzyszą refleksje natury historizo­ficznej albo, dokładniej, historycz­no-religijnej.

Trudno określić nawet w przy­bliżeniu, kiedy księga Rodzaju została ostatecznie zredagowana, przy wykorzystaniu wspomnianych już, chronologicznie bardzo zróż­nicowanych źródeł, a więc kiedy nadano jej postać znaną nam dziś z kanonu ksiąg Pisma Świętego. Pewne świadectwa z końca III wieku przed Chr. zakładają – jak się zdaje – jej istnienie już w formie współcześnie nam znanej.

Ze względu na poruszaną prob­lematykę oraz tezy, które wykła­dowi tej problematyki towarzyszą, Księga Rodzaju wywiera bardzo szczególny wpływ na pozostałe księgi zarówno Starego, jak i No­wego Testamentu. Bez żadnej prze­sady można powiedzieć, że jest to jedna z głównych ksiąg wszystkich religii monoteistycznych.

WSTĘP DO KSIĘGI WYJŚCIA

Księga Wyjścia przedstawia takie oto wydarzenia z dziejów Izra­ela: młodość Mojżesza, jego uciecz­kę z Egiptu, powołanie, powrót do Egiptu, pertraktacje z faraonem w sprawie uwolnienia Izraelitów, spożywanie paschy i bezpośrednie przygotowanie do wyjścia z Egiptu, wyjście z Egiptu, wędrówka przez pustynię i zawarcie przymierza na Synaju. W drugiej części księgi prze­ważają różne pouczenia, z których jedne dotyczą obchodzenia się z Arką Przymierza, inne – posługi kapłańskiej, a jeszcze inne – kultu świątynnego.

Miejsce centralne pośród tych tak różnych tematów niewątpliwie zajmuje opis wyjścia Izraelitów z Egiptu. Nic zatem dziwnego, że cała księga bierze swoją nazwę od tego wydarzenia.

Zdaniem uczonych właśnie ta część Księgi Wyjścia przekazuje najstarszą – bo sięgającą być może nawet XIII wieku przed Chr. – tradycję izraelską. Nie ma ona żad­nych odpowiedników w przekazach nienatchnionych, co utrudnia dok­ładniejszą ocenę poszczegól­nych relacji pod względem ich histo­ryczności. Obecnie jednak nie budzi już raczej wątpliwości autentycz­ność takich wydarzeń jak pobyt Izraelitów w niewoli egipskiej, ich wyjście z Egiptu pod kierownic­twem Mojżesza i obfitujące w nie­zwykłe wydarzenia zawarcie przy­mierza na Synaju, początki kształto­wania się ustawodawstwa izra­elskiego itp. W części zaś prawno­pouczającej fragmentem zdecydo­wanie najważniejszym jest Deka­log. Niewykluczone, że zarówno sam Dekalog, jak i inne zbiory przepisów prawnych (np. 34,11–26) istniały jako odrębne całości już znacznie wcześniej i swoimi począt­kami sięgały, być może czasów samego Mojżesza. To samo dotyczy pieśni na cześć Boga, śpiewanej po przeprawieniu się prze Morze Czer­wone (15,1–18).

Zarówno partie narracyjne, jak i cykle prawnopouczające stanowiły – jak się dziś wydaje – treść przeka­zów, których ośrodkiem były san­ktuaria wczesnoizraelskie. Kapłani pełniący służbę przy tych sanktu­ariach byli chyba głównymi przeka­zicielami tych tradycji. Możliwe jest, że to za ich sprawą dokonywało się stopniowe, na przestrzeni całych wieków, gromadzenie i scalanie poszczególnych, nieraz odosobnio­nych tradycji, i to zarówno ustnych, jak i już spisanych. Ostatnia redak­cja tej księgi przypadła najprawdo­podobniej już na czasy niewoli babi­lońskiej. Jedną z przewodnich myśli całej Księgi Wyjścia jest proces tworzenia się i rozrastania narodu izraelskiego, przy czym – rzecz nie­zwykła – myśli tej dano wyraz w czasach niewoli, gdy Izrael poz­bawiony był własnego państwa, a więc wyraźnie za sprawą Boga, któremu ten naród nie potrafił zre­sztą okazać ani pełnej wdzięcz­ności, ani wierności długotrwałej. To właśnie owe inicjatywy Boga, który wyprowadza Izraela z nie­woli, a potem wiąże go ze sobą pra­wem przymierza, sprawiają, że w teologii Księgi Wyjścia dominuje idea dobroci i mądrości Boga, praw­dziwego przywódcy narodu wybra­nego. To właśnie pod wpływem Księgi Wyjścia na takie same przy­mioty Boga wskazują prorocy staro­testamentowi z Izajaszem na czele.

Nic dziwnego, że większość wydarzeń opisanych w Księdze Wyjścia ma charakter typiczny w soteriologii nowotestamentowej, zwłaszcza u św. Pawła, a działal­ność Mojżesza na rzecz Izraela jest zapowiedzią wystąpień Jezusa jako pośrednika między Bogiem a ludźmi dla dobra całej ludzkości.

WSTĘP DO KSIĘGI KAPŁAŃSKIEJ

Księga nazywa się „kapłańską” dlatego, że zawiera prawie wyłącz­nie przepisy – fragmenty ściśle nar­racyjne są właściwie tylko dwa: 10,1–5 oraz 24,10–15, – dotyczące życia i posługi kapłańskiej. W księ­dze tej najobficiej też została udoku­mentowana tradycja kapłań­ska, będąca, jak już wiadomo, jed­nym z czterech tak zwanych źródeł całego Pięcioksięgu. Przepisy owe mają charakter napomnień, udziela­nych Izraelowi podczas jego wę­drówki przez pustynię.

Część księgi, prawdopodobnie najstarsza, stanowi fragment skła­dający się z rozdziałów 17–26, zwany też Kodeksem Świętości. Jest to zbiór przepisów obyczajowo – kultycznych, ułożonych na wzór kodeksów prawnych, znanych na starożytnym Wschodzie, i zakończo­nych serią błogosławieństw i prze­kleństw. Przepisy, zawarte aż w siedmiu rozdziałach (1–7), odnoszą się do różnych ofiar, trzy rozdziały (8–10) są poświęcone sprawie ustanawiania kapłanów, aż pięć (11–15) dotyczy czystości rytualnej, jeden (16) mówi o spo­sobie obchodzenia Święta Prze­bła­gania. Księgę zamykają przepisy traktujące o dziesięcinach i ślubach (27). Cały ten materiał dopiero po niewoli babilońskiej został ujęty w oddzielną księgę jako zbiór praw opatrzonych autorytetem jeśli nie samego Boga, to przynajmniej Mojżesza; różne jednak praktyki regulowane przez przepisy prawne, a tym samym przez owe przepisy, były znane już przed wieloma stu­leciami przed niewolą babilońską. Redaktorowi wszystkich przepisów prawno – obyczajowych, zawartych w Księdze Kapłańskiej, towarzyszy podwójna troska: po pierwsze, żeby Izraelita we wszystkim, co czyni, miał zawsze wzgląd na Boga, co znajduje wyraz w ścisłym powią­zaniu z religią najbardziej prozaicz­nych spraw życia codziennego, a po wtóre, żeby naród ustawicznie wys­trzegał się wszystkiego, co może mieć jakikolwiek związek z kultem innych bogów.

Księga Kapłańska stanowiła podstawę prawną reformy przepro­wadzonej przez Ezdrasza i Nehem­iasza. Zdaniem zaś wielu history­ków to właśnie dzięki przestrze­ganiu przepisów zawartych w Księ­dze Kapłańskiej Izrael zachował po dzień dzisiejszy swoją tożsamość religijną i narodową.

WSTĘP DO KSIĘGI LICZB

W księdze tej pojawiają się – częściej niż w którejkolwiek innej – liczby, co znajduje wyraz w jej tytule. Najwięcej tych liczb zawierają wykazy mężów izrael­skich zdolnych do noszenia broni lub do pełnienia służby kapłańskiej. Księga obejmuje także wiele materiału narracyjnego, dotyczą­cego głównie wędrówki Izraelitów przez pustynię (rozdz. 11–14; 20–25), i mnóstwo przepisów prawnych rozsianych po całej księdze, a odno­szących się do takich spraw, jak czystość i obrzędy oczyszczania, daniny na świątynię, ślub nazire­atu, służba kapłańska, obchody święta Paschy, podział Kanaanu na obszary przeznaczone dla poszcze­gólnych pokoleń i dla miast schro­nienia (rozdz. 33–35) itp.

Podobnie jak w pozostałych księ­gach Pentateuchu – oprócz księgi Powtórzonego Prawa – również w tej księdze można wyodrębnić trzy tradycje: jahwistyczną, elohis­tyczną i kapłańską. Wszystkie do­czekały się – tak jak w pozostałych księgach – swoistego opracowania teologicznego, przy czym poszcze­gólne tradycje wzajemnie na siebie oddziaływały, nadto zaś tu i ówdzie spotkać można również pewne ślady tradycji pozaizraelskich (np. opowieść o Balaamie, rozdz. 22–24).

W procesie wychowywania kolej­nych pokoleń izraelskich Księga Liczb miała z jednej strony przypo­minać – ku zawstydzeniu i skrusze – bolesne apostazje oraz bunty Izraelitów podczas ich wędrówki przez pustynię, z drugiej zaś trwale świadczyć – ku pokrzepieniu ludz­kiego ducha – o wielkoduszności i miłosierdziu Boga, który niezmor­dowanie przebaczał Izraelowi. Medytujący nad treścią tej księgi jej czytelnicy, gdziekolwiek i kiedy­kolwiek by żyli, mają ostatecznie dochodzić do wniosku, że jak kie­dyś przeprowadził Bóg Izraelitów przez pustynię i wprowadził do Ziemi Obiecanej, tak przeprowadzi też całą ludzkość przez jej dzieje i doprowadzi ją do szczęśliwego końca.

WYKAZ SKRÓTÓW I OZNACZEŃ

Ab – Księga Abdiasza

Ag – Księga Aggeusza

Am – Księga Amosa

Ap – Apokalipsa św. Jana

Ba – Księga Barucha

Dn – Księga Daniela

Dz – Dzieje Apostolskie

Ef – Św. Pawła List do Efezjan

Est – Księga Estery

Ez – Księga Ezechiela

Ezd – Księga Ezdrasza

Flm – Św. Pawła List do Filemona

Flp – Św. Pawła List do Filipian

Ga – Św. Pawła List do Galatów

Ha – Księga Habakuka

Hbr – List do Hebrajczyków

Hi – Księga Hioba

Iz – Księga Izajasza

J – Ewangelia według św. Jana

1 J – 1 List św. Jana

2 J – 2 List św. Jana

3 J – 3 List św. Jana

Jdt – Księga Judyty

Jk – List św. Jakuba

Jl – Księga Joela

Jon – Księga Jonasza

Joz – Księga Jozuego

Jr – Księga Jeremiasza

Jud – List św. Judy

Koh – Księga Koheleta (Eklezjastesa)

Kol – Św. Pawła List do Kolosan

1 Kor – Św. Pawła 1 List do Koryntian

2 Kor – Św. Pawła 2 List do Koryntian

Kpł – Księga Kapłańska

1 Krl – 1 Księga Królewska

2 Krl – 2 Księga Królewska

1 Krn – 1 Księga Kronik

2 Krn – 2 Księga Kronik

Lb – Księga Liczb

Lm – Lamentacje Jeremiasza

Łk – Ewangelia według św. Łukasza

1 Mch – 1 Księga Machabejska

2 Mch – 2 Księga Machabejska

Mdr – Księga Mądrości

Mi – Księga Micheasza

Mk – Ewangelia według św. Marka

Ml – Księga Malachiasza

Mt – Ewangelia według św. Mateusza

Na – Księga Nahuma

Ne – Księga Nehemiasza

Oz – Księga Ozeasza

1 P – 1 List św. Piotra

1 P – 2 List św. Piotra

Pnp – Pieśń nad Pieśniami

Prz – Księga Przysłów

Ps – Księga Psalmów

Pwt – Księga Powtórzonego Prawa

Rdz – Księga Rodzaju

Rt – Księga Rut

Rz – Św. Pawła List do Rzymian

Sdz – Księga Sędziów

1 Sm – 1 Księga Samuela

2 Sm – 2 Księga Samuela

So – Księga Sofoniasza

Syr – Mądrość Syracha (Eklezjastyk)

Tb – Księga Tobiasza

1 Tes – 1 List św. Pawła do Tesaloniczan

2 Tes – 2 List św. Pawła do Tesaloniczan

1 Tm – 1 List św. Pawła do Tymoteusza

2 Tm – 2 List św. Pawła do Tymoteusza

Tt – Św. Pawła List do Tytusa

Wj – Księga Wyjścia

Za – Księga Zachariasza

aram. aramajski

dosł. dosłownie

gr. grecki

hebr. hebrajski

LXX Septuaginta, grecki przekład ST

n. następny

NT Nowy Testament

par. miejsca paralelne

popr. poprawka lub: poprawiają

por. porównaj

rkp. rękopis, -y

Targ. Targum

ST Stary Testament

tłum. tłumaczą

TM tekst masorecki

Wulg Wulgata

wg według

ww. (w.) wiersze

zob. zobacz

zamyka słowa dodane do tekstu celem lepszego zrozumienia

(...) opuszczenie tekstu