Biblioteka publiczna. Instrukcja obsługi - ebook

Instrukcja obsługi. Wersja dla bibliotekarzy

Biblioteki publiczne stanowią największą grupę instytucji kultury w Polsce. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w 2021 roku funkcjonowały 7.693 biblioteki publiczne, które przyjęły 4,8 mln czytelników i wypożyczyły na zewnątrz 89,1 mln woluminów księgozbioru. W niektórych gminach biblioteki są jedynymi instytucjami kultury i jedynymi podmiotami oferującymi bezpłatny dostęp do kultury.

Jednocześnie biblioteki publiczne są szczególnymi formami instytucji kultury o wyraźnie określonych zadaniach i różnym od domów, ośrodków i centrów kultury, a także instytucji artystycznych, statusie. W podstawowym zakresie funkcjonowanie bibliotek reguluje Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach. W sprawach nieuregulowanych w tej ustawie stosuje się przepisy Ustawy z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej.

W praktyce stosowanie przepisów regulujących działalność bibliotek publicznych nastręcza jednak trudności. Z jednej strony mamy bowiem do czynienia z dość ogólnymi zapisami ustawowymi. Z drugiej z coraz większą liczbą orzeczeń sądów administracyjnych i sądów powszechnych w sprawach dotyczących organizowania i prowadzenia działalności kulturalnej.

Niniejsza publikacja, analogicznie jak „siostrzany” poradnik pt. „Samorządowa instytucja kultury. Instrukcja obsługi”, dokonuje przeglądu kluczowych orzeczeń z ostatnich lat i odpowiada na bardzo konkretne i bardzo praktyczne pytania dotyczące prowadzenia działalności kulturalnej w formie biblioteki publicznej. Zawiera same konkrety i omawia rzeczywiste przypadki, z którymi ktoś, gdzieś w Polsce, już się zmierzył. Z tego powodu niemal każdy fragment książki odwołuje się do aktu prawnego, orzeczenia sądu, rozstrzygnięcia nadzorczego wojewody lub innego wiarygodnego źródła.

Pomimo staranności z jaką została przygotowana ta publikacja zastrzec należy, że zawarte w niej treści należy traktować jako zbiór niewiążących opinii, które mogą być pomocne w pracy dyrektorów instytucji kultury. Nie należy traktować ich jako oficjalnej interpretacji przepisów prawa regulujących działalność kulturalną.

_Paweł Kamiński_

_Wrocław, sierpień 2022 r._Ustrój bibliotek publicznych w Polsce

Czym się różni biblioteka…

Biblioteka publiczna jest szczególną formą instytucji kultury. Ogólne zasady działania bibliotek określa Ustawa o bibliotekach. Jednocześnie ustawa wskazuje, że w zakresie nieuregulowanym ustawą do bibliotek stosuje się odpowiednio przepisy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, tj. Ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej.

W praktyce przy stosowaniu przepisów należy pamiętać o tzw. zakresowej (merytorycznej) regule kolizyjnej. Wyraża tę regułę maksyma „Lex specialis derogat legi generali” (łac.). W tłumaczeniu uwzględniającym praktykę jej stosowania regułę tę można wyrazić następująco: norma węższa zakresowo (bardziej szczegółowa) wyłącza zastosowanie normy zakresowo szerszej (bardziej ogólnej). Logika reguły przedstawia się następująco: Skoro prawodawca ustanowił dwie kolidujące normy, z których jedna jest ogólna, zaś druga ma węższy zakres, zastosowanie znajdzie ta druga.

Kolizję tę rozstrzygnąć należy zgodnie z zakresową regułą kolizyjną na korzyść normy węższej (bardziej szczegółowej). Normę węższą należy tutaj traktować jak swoisty wyjątek od ogólniejszej reguły. Gdyby reguła zakresowa nie funkcjonowała w naszej kulturze prawnej, niemożliwe byłoby ustanawianie jakichkolwiek wyjątków od bardzo ogólnych reguł postępowania.

To oznacza, że przepisy Ustawy o bibliotekach należy stosować przed przepisami Ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej.

_Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz. U. 1991 nr 114 poz. 493)_

_https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu19911140493_

_Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. 1997 nr 85 poz. 539)_

_https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu19970850539_

Prowadzenie bibliotek publicznych to obowiązek

Art. 9 Ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej zobowiązuje jednostki samorządu terytorialnego do organizowania i prowadzenia działalności kulturalnej. Prowadzenie takiej działalności jest och zadaniem własnym o charakterze obowiązkowym. Jednocześnie ustawa wskazuje, że jednostki samorządu terytorialnego organizują działalność kulturalną, tworząc samorządowe instytucje kultury, dla których prowadzenie takiej działalności jest podstawowym celem statutowym.

Jednocześnie art. 19 Ustawy o bibliotekach narzuca samorządom obowiązki w zakresie organizowania i prowadzenia bibliotek publicznych. Przede wszystkim jednostki samorządu terytorialnego mają obowiązek organizowania bibliotek publicznych w sposób zapewniający mieszkańcom dogodny dostęp do materiałów bibliotecznych i informacji.

Ponadto przepisy ustawowe wskazują obowiązek organizowania i prowadzenia co najmniej jednej biblioteki każdej jednostce samorządu terytorialnego. W przypadku gmin obowiązek dotyczy prowadzenia co najmniej jednej gminnej biblioteki publicznej, wraz z odpowiednią liczbą filii i oddziałów oraz punktów bibliotecznych. Samorządy powiatowe mają obowiązek co najmniej jedną powiatową bibliotekę publiczną. Zadania powiatowej biblioteki publicznej może wykonywać, na podstawie porozumienia, wojewódzka lub gminna biblioteka publiczna działająca i mająca swoją siedzibę na obszarze powiatu. Samorząd województwa ma obowiązek organizowania i prowadzenia co najmniej jednej wojewódzkiej biblioteki publicznej.

Biblioteki, dla których organizatorami są jednostki samorządu terytorialnego, mogą zawierać, za zgodą organizatora, porozumienia z innymi bibliotekami i instytucjami w sprawie wspólnego prowadzenia obsługi bibliotecznej określonych obszarów i środowisk.

Zadania bibliotek

Biblioteki publiczne są szczególną formą prowadzenia działalności kulturalnej. Zadania bibliotek publicznych określają przepisy Ustawy o bibliotekach. Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy do podstawowych zadań bibliotek należy:

1) gromadzenie, opracowywanie, przechowywanie i ochrona materiałów bibliotecznych;

2) obsługa użytkowników, przede wszystkim udostępnianie zbiorów oraz prowadzenie działalności informacyjnej, zwłaszcza informowanie o zbiorach własnych, innych bibliotek, muzeów i ośrodków informacji naukowej, a także współdziałanie z archiwami w tym zakresie.

Do zadań bibliotek może ponadto należeć prowadzenie działalności bibliograficznej, dokumentacyjnej, naukowo-badawczej, wydawniczej, edukacyjnej, popularyzatorskiej i instrukcyjno-metodycznej.

Z kolei zadania bibliotek publicznych określa art. 18 ust. 1 Ustawy o bibliotekach. Zgodnie z nim biblioteki publiczne służą zaspokajaniu potrzeb oświatowych, kulturalnych i informacyjnych ogółu społeczeństwa oraz uczestniczą w upowszechnianiu wiedzy i kultury.

Krajowa Rada Biblioteczna

Art. 7 ust. 1 Ustawy o bibliotekach konstytuuje Krajową Radę Biblioteczną, działającą przy ministrze właściwym do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego.

Do zadań rady należy w szczególności:

1) opiniowanie aktów prawnych dotyczących bibliotek;

2) koordynowanie ogólnokrajowych przedsięwzięć bibliotecznych;

3) stymulowanie rozwoju najważniejszych kierunków polskiego bibliotekarstwa;

4) opiniowanie działań i inicjatyw istotnych dla rozwoju bibliotek;

5) okresowa ocena działalności bibliotek i skuteczności polityki bibliotecznej;

6) przedstawianie opinii w sprawie połączenia biblioteki z instytucją kultury niebędącą biblioteką.

W skład rady powoływani są: dyrektor Biblioteki Narodowej, dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej, czterej przedstawiciele bibliotek publicznych wskazani przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, czterej przedstawiciele bibliotek szkolnych, pedagogicznych i naukowych wskazani przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania, dwaj przedstawiciele środowisk naukowych wskazani przez ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego i nauki oraz trzej przedstawiciele środowisk bibliotekarskich i twórczych. Członków rady powołuje minister na okres pięciu lat. Minister może też odwołać członka rady przed upływem tego okresu, jeżeli nie uczestniczy on w pracach rady. Przewodniczącego wybiera ze swego grona rada.

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w sprawie organizacji i trybu działania Krajowej Rady Bibliotecznej rada powinna obradować nie rzadziej niż raz na kwartał. Posiedzenia zwołuje przewodniczący rady z inicjatywy własnej albo na wniosek co najmniej sześciu członków rady lub na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, nie później niż w terminie 14 dni od dnia otrzymania wniosku. Rada do realizacji swoich zadań może powoływać spośród swoich członków zespoły problemowe, które mogą mieć charakter stały lub doraźny. W pracach zespołów problemowych mogą brać udział eksperci, jeżeli jest to niezbędne do wykonywania zadań przez te zespoły. Wnioski i ustalenia zespołów problemowych są przedkładane radzie w formie opinii lub rekomendacji.

_Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 14 lutego 2012 r. w sprawie organizacji i trybu działania Krajowej Rady Bibliotecznej (Dz. U. 2012 poz. 198)_

_https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20120000198_

Ogólnokrajowa sieć biblioteczna

Zgodnie z art. 27 ust. 1 Ustawy o bibliotekach w Polsce działa ogólnokrajowa sieć biblioteczną. Jej celem jest prowadzenie jednolitej działalności bibliotecznej i informacyjnej, umożliwiającej korzystanie z materiałów bibliotecznych i innych źródeł informacji.

W skład sieci bibliotecznej wchodzą biblioteki publiczne. Inne biblioteki mogą być włączone do sieci bibliotecznej, na wniosek organizatora, decyzją ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, który w uzgodnieniu z organizatorem wskazuje jednostkę sprawującą nadzór merytoryczny. Decyzja o włączeniu do sieci bibliotecznej może podlegać uchyleniu w razie naruszenia przez bibliotekę obowiązków wynikających z przynależności do sieci bibliotecznej. Ewidencję bibliotek wchodzących w skład sieci bibliotecznej prowadzi Biblioteka Narodowa.

Biblioteki wchodzące w skład sieci bibliotecznej obowiązane są do współdziałania w zakresie:

1) gromadzenia, opracowywania, przechowywania i udostępniania zbiorów;

2) sporządzania i rozpowszechniania informacji bibliograficznych i dokumentacyjnych;

3) działalności naukowo-badawczej oraz dokształcania i doskonalenia zawodowego pracowników bibliotek;

4) wymiany oraz przekazywania materiałów bibliotecznych i informacji.

Sposób ewidencji materiałów bibliotecznych w bibliotekach wchodzących w skład ogólnokrajowej sieci bibliotecznej określa Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w sprawie sposobu ewidencji materiałów bibliotecznych

_Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 29 października 2008 r. w sprawie sposobu ewidencji materiałów bibliotecznych (Dz. U. 2008 nr 205 poz. 1283)_

_https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20082051283_

Tworzenie bibliotek publicznych

Zgodnie z art. 8 ust. 1 Ustawy o bibliotekach biblioteki są organizowane i prowadzone przez podmioty zwane dalej „organizatorami”. Należy jednak zastrzec, że pojęcie organizatora w Ustawie o bibliotekach nie jest tożsame z pojęciem organizatora w Ustawie o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej. Zgodnie z przepisami Ustawy o bibliotekach organizatorami bibliotek mogą być: ministrowie i kierownicy urzędów centralnych, jednostki samorządu terytorialnego a także: osoby fizyczne, osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej. Tymczasem zgodnie z art. 3 ust. 1 Ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej tworzenie instytucji kultury jest zastrzeżone tylko dla niektórych podmiotów, tj. ministrów i kierowników urzędów centralnych oraz jednostki samorządu terytorialnego.

Zgodnie z art. 18 ust. 2 Ustawy o bibliotekach biblioteki, dla których organizatorem są jednostki samorządu terytorialnego a także Biblioteka Narodowa są bibliotekami publicznymi. Biblioteka publiczna może stanowić samodzielną instytucję kultury albo wchodzić w skład innej instytucji kultury, w tym powstałej w wyniku połączenia. Organizację oraz szczegółowy zakres działania biblioteki publicznej wchodzącej w skład innej instytucji kultury określa organizator w statucie tej instytucji kultury.

Zgodnie z art. 11 ust. 1 Ustawy o bibliotekach biblioteka stanowiąca samodzielną jednostkę organizacyjną działa na podstawie aktu o utworzeniu biblioteki oraz statutu nadanego przez organizatora. Akt o utworzeniu biblioteki określa: nazwę, siedzibę, teren i zakres działania biblioteki oraz źródła finansowania. W przypadku samorządowych instytucji kultury jest to uchwała organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego, tj. rady gminy, rady miejskie, rady powiatu lub sejmiku województwa. Dodatkowo, zgodnie z art. 11 ust. 1 Ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej akt musi określać czy dana instytucja kultury jest instytucją artystyczną. Instytucjami artystycznymi są według ustawy instytucje kultury powołane do prowadzenia działalności artystycznej w dziedzinie teatru, muzyki, tańca, z udziałem twórców i wykonawców, w szczególności: teatry, filharmonie, opery, operetki, orkiestry symfoniczne i kameralne, zespoły pieśni i tańca oraz zespoły chóralne.

Kto jest organizatorem biblioteki publicznej?

Pytanie jest z pozoru oczywiste, ale praktyka wskazuje, że nie wszyscy organizatorzy znają prawidłową odpowiedź na to pytanie. Należy do nich m.in. Rada Miejska w Trzemesznie w województwie wielkopolskim, która w 2022 r. w statucie biblioteki publicznej wskazała jako organizatora… siebie. Zapis zakwestionował Wojewoda Wielkopolski a jego stanowisko podtrzymał WSA w Poznaniu.

Zgodnie z art. 9 ust. 2 Ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej prowadzenie działalności kulturalnej jest zadaniem własnym jednostek samorządu terytorialnego o charakterze obowiązkowym. Zgodnie z art. 8 ust. 1 i ust. 2 pkt 2 Ustawy o bibliotekach biblioteki są organizowane i prowadzone m.in. przez jednostki samorządu terytorialnego. Zatem, ja stwierdził sąd, przepisy Ustawy o bibliotekach wprost wskazują, jakie podmioty są organizatorami bibliotek. W art. 8 ust 2 Ustawy o bibliotekach ustawodawca użył zwrotu „organizatorami bibliotek są”, oznacza to, że podmioty te z mocy ustawy są organizatorami bibliotek. Innymi słowy jest to ich ustawowy obowiązek zorganizowania i prowadzenia bibliotek. Powyższe stanowisko znajduje potwierdzenie w powołanym wyżej art. 9 ust. 2 Ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej. Ustawę tę na mocy art. 2 Ustawy o bibliotekach stosuje się do bibliotek w sprawach nieuregulowanych w Ustawie o bibliotekach. Zgodnie natomiast z art. 19 ust. 2 Ustawy o bibliotekach gmina ma obowiązek zorganizowania i prowadzenia co najmniej jednej biblioteki na swoim terenie, a także odpowiednią liczbę filii, oddziałów oraz punktów bibliotecznych. To oznacza, że wskazanie w statucie jako organizatora biblioteki rady miejskiej a nie jednostki samorządu terytorialnego wprost narusza art. 8 ust.2 pkt 2 Ustawy o bibliotekach.

_Wyrok WSA w Poznaniu z 27 kwietnia 2022 r. — sygn. akt IV SA/Po 187/22_

_https://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/03E9422946_

Obowiązki organizatora wobec biblioteki publicznej

Zgodnie z art. 12 Ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej organizator zapewnia instytucji kultury środki niezbędne do rozpoczęcia i prowadzenia działalności kulturalnej oraz do utrzymania obiektu, w którym ta działalność jest prowadzona.

Jeżeli tworzona instytucja ma mieć status biblioteki lub jedną z form działalności będzie działalność biblioteki publicznej lista obowiązków organizatora wobec instytucji jest bardziej szczegółowa. Zgodnie z art. 9 ust. 1 Ustawy o bibliotekach organizator ma obowiązek zapewnić bibliotece warunki działalności i rozwoju biblioteki, odpowiadające jej zadaniom. Dotyczy to w szczególności: lokalu oraz środków na: wyposażenie, prowadzenie działalności bibliotecznej, zwłaszcza zakup materiałów bibliotecznych oraz doskonalenie zawodowe pracowników.

Biblioteka publiczna w rejestrze instytucji kultury

Zgodnie z art. 14 ust. 1 Ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej biblioteka publiczna jako instytucja kultury uzyskują osobowość prawną i może rozpocząć działalność z chwilą wpisu do rejestru prowadzonego przez organizatora. Instytucja kultury podlega wpisowi do rejestru z urzędu.

Ustawa określa zakres danych, które są gromadzone w rejestrze. Są to następujące dane:

1) oznaczenia instytucji kultury, w szczególności podmiotu, z którym organizator wspólnie prowadzi instytucję kultury, oraz imię i nazwisko pełnomocnika organizatora dokonującego wpisu;

2) organizacji instytucji kultury, w szczególności:

a) imię i nazwisko dyrektora instytucji kultury i jego zastępców albo oznaczenie osoby fizycznej, której powierzono pełnienie obowiązków dyrektora, albo której powierzono zarządzanie instytucją kultury,

b) imiona i nazwiska pełnomocników instytucji kultury uprawnionych do dokonywania czynności prawnych w imieniu instytucji oraz zakres ich upoważnień,

c) imię i nazwisko pełnomocnika organizatora dokonującego wpisu;

3) dotyczące mienia instytucji kultury, w szczególności imię i nazwisko pełnomocnika organizatora dokonującego wpisu;

4) połączenia, podziału i likwidacji instytucji kultury, w szczególności imię i nazwisko likwidatora oraz imię i nazwisko pełnomocnika organizatora dokonującego wpisu.

Sposób prowadzenia i udostępniania rejestru instytucji kultury, w tym zakres danych zamieszczanych w rejestrze, tryb dokonywania wpisów, zmian i wykreśleń wpisów oraz wzór księgi rejestrowej określa Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 stycznia 2012 r. w sprawie sposobu prowadzenia i udostępniania rejestru instytucji kultury.

Akta rejestrowe nie mogą być wynoszone poza miejsce ich przechowywania. Rejestr, informację o rejestrze oraz sposobie udostępniania danych w nim zawartych zamieszcza się w Biuletynie Informacji Publicznej na stronie organizatora. Dane zawarte w rejestrze udostępnia się przez otwarty dostęp do zawartości rejestru lub wydanie odpisu z rejestru albo księgi rejestrowej. Udostępnianie danych zawartych w rejestrze w formie odpisu jest bezpłatne i odbywa się przez stronę Biuletynu Informacji Publicznej organizatora.

Każdy ma prawo przeglądać w godzinach urzędowych akta rejestrowe oraz księgi rejestrowe instytucji kultury. Organizator prowadzący rejestr instytucji kultury ma obowiązek wydać urzędowo poświadczony odpis każdemu, kto zwróci się z wnioskiem o jego wydanie.

Odpis z rejestru instytucji kultury może być pełny lub skrócony. Odpis pełny zawiera treść wszystkich wpisów dokonanych w księdze rejestrowej. Odpis skrócony zawiera treść aktualnych wpisów dokonanych w rejestrze. Odpisy muszą być opatrzone datą, pieczęcią urzędową oraz podpisem osoby, która je sporządziła, z podaniem jej imienia i nazwiska oraz stanowiska służbowego. Odpis przesyła się wnioskodawcy w terminie 14 dni od dnia otrzymania wniosku, na adres wskazany we wniosku, przesyłką poleconą lub przekazuje się osobiście wnioskodawcy albo osobie przez niego upoważnionej, za pisemnym potwierdzeniem odbioru. Odpis może być przesłany również w postaci dokumentu elektronicznego.

_Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 stycznia 2012 r. w sprawie sposobu prowadzenia i udostępniania rejestru instytucji kultury (Dz. U. 2012 poz. 189)_

_http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20120000189_Reprezentatywną zakładową organizacją związkową jest zakładowa organizacja związkowa: 1) jednostką organizacyjną albo organizacją członkowską ponadzakładowej organizacji związkowej uznanej za reprezentatywną w rozumieniu Ustawy o Radzie Dialogu Społecznego, zrzeszająca co najmniej 8% osób wykonujących pracę zarobkową zatrudnionych u pracodawcy lub 2) zrzeszająca co najmniej 15% osób wykonujących pracę zarobkową zatrudnionych u pracodawcy.

„Czy prezydent musi uszanować rozstrzygnięcie konkursu na dyrektora instytucji kultury?" - https://xn--menederkultury-fdd.pl/czy-prezydent-musi-uszanowac-rozstrzygniecie-konkursu-na-dyrektora-instytucji-kultury/