Bitwa o Odrę w 1945 roku - ebook

WSTĘP

Szczególna rola przypadła w końcowej fazie II wojny światowej środkowej Odrze. Wynikała ona z miejsca, jakie zajmowała w niemieckim systemie obronnym III Rzeszy. Według założeń hitlerowskiego dowództwa rzeka ta miała być w 1945 roku główną linią oporu broniących się rozpaczliwie faszystowskich Niemiec. Odra była ostatnią ważną przeszkodą dla nacierających wojsk radzieckich nie tylko jako szeroka przeszkoda wodna, lecz również jako ufortyfikowana rubież rozbudowana przez wiele lat, której rola militarna była poddawana wielokrotnym próbom w przeszłości. Wartość obronną rubieży odrzańskiej wyznaczały systemy obronne jakie rozbudowała III Rzesza na tym terenie oraz twierdze Kostrzyn i Frankfurt nad Odrą. Środkowe Nadodrze, przez które w 1945 roku wiodła najkrótsza droga do Berlina, było terenem silnie umocnionym fortyfikacjami stałymi i polowymi, przez co stanowiło trudną do pokonania i zdobycia przeszkodę. Niemcy zdawali sobie doskonale sprawę z faktu, iż przełamanie linii środkowej Odry przez wojska radzieckie stworzy dogodne warunki do bezpośredniej realizacji ostatniego celu wojny – uzyskania całkowitego powodzenia na kierunku berlińskim, a w następstwie zdobycia stolicy faszystowskiej III Rzeszy i jej bezwarunkowej kapitulacji. Dlatego też dowództwo hitlerowskie zmierzało możliwie jak najdłużej utrzymywać rubież Odry, by wyczerpać nad nią nacierające wojska radzieckie, uzyskać czas na przegrupowanie nowych sił i stworzyć odpowiednie sytuacje do wykonania przeciwnatarć. Uzyskana w ten sposób zwłoka miała jednocześnie być wykorzystana do szukania porozumienia z zachodnimi aliantami co do ewentualnych zahamowań działań na froncie w Europie zachodniej. Dlatego też walki żołnierzy radzieckich o przełamanie linii Odry i rozszerzenie zdobytych przyczółków należały do niezwykle zaciętych i krwawych.

Praca niniejsza stanowi studium historyczne mające na celu ukazanie roli środkowej Odry w bitwie o Berlin oraz walk wojsk I Frontu Białoruskiego o przełamanie i jej całkowite zdobycie. Wiąże się z tym zagadnieniem ściśle problem wyzwolenia Środkowego Nadodrza i powrotu tych prastarych słowiańskich ziem do Polski. Przyjęte w pracy za innymi autorami pojęcie geograficzne – Środkowe Nadodrze, używane jest w odniesieniu do terytorium obecnych województw gorzowskiego i zielonogórskiego; natomiast – ziemia lubuska w jej dawnym historycznym znaczeniu. Front obszaru analizowanych walk na rubieży środkowej Odry został wyznaczony liniami rozgraniczenia wojsk I Frontu Białoruskiego: na północy, początkowo z wrogiem na wysokości Cedyni, a następnie z 2 Frontem Białoruskim w rejonie Schwedt i na południu z I Frontem Ukraińskim na wysokości Cigacic. Natomiast tłem operacyjnym rozważań niniejszej pracy jest II etap kampanii zimowo-wiosennej Armii Radzieckiej w 1945 r.

Zimowa ofensywa rozpoczęta w styczniu na warszawsko-berlińskim kierunku strategicznym była jedną z największych operacji strategicznych II wojny światowej. Przebieg i jej wyniki miały istotne znaczenie dla naszego narodu, bowiem zostały wówczas wyzwolone spod okupacji hitlerowskiej ziemie położone na zachód od dolnej Narwi i środkowej Wisły. W działaniach tych szczególnie dużą rolę miały odegrać wojska I Frontu Białoruskiego, które zgodnie z założeniami Kwatery Głównej Naczelnego Dowództwa Radzieckich Sił Zbrojnych miały w wyniku zakończenia I etapu kampanii rozbić główne zgrupowania nieprzyjaciela na zachód od Wisły i osiągnąć rubież Bydgoszcz, Poznań, by już w ramach II etapu kampanii przełamać niemieckie umocnienia nad byłą granicą z Polską, opanować z marszu linię Odry, rozbić wojska hitlerowskie i opanować Berlin. W założeniach tych można odczytać, że dowództwo radzieckie zakładało, iż Odra odegra niewielką rolę jako rubież obronna. Faktycznie okazały się bardzo mylne i zmusiły stronę radziecką do weryfikacji, a następnie zmiany planów działań na kierunku berlińskim w 1945 r. Również na dwa etapy podzielić można faktyczny przebieg kampanii. Pierwszy etap obejmował okres – biorąc pod uwagę realizowane przez Armię Radziecką cele strategiczne – od 12.I. do 15.IV.1945 r. określony jako zimowa ofensywa Armii Radzieckiej w 1945 r. Składały się na nią następujące operacje grup Frontów i poszczególnych Frontów: wiślańsko-odrzańska 1 Frontu Białoruskiego, 1 Frontu Ukraińskiego i części sił 4 Frontu Ukraińskiego; wschodniopruska 2 i 3 Frontu Białoruskiego; pomorska 1 i 2 Frontu Białoruskiego; górno- i dolnośląska 1 Frontu Ukraińskiego; balatońska 3 Frontu Ukraińskiego; wiedeńska i bratysławsko-brneńska 2 i 3 Frontu Ukraińskiego. Drugi natomiast etap nazywany wiosenną ofensywą Armii Radzieckiej trwał od 16.IV. do 8.V.1945 r. Składał się z operacji berlińskiej 1 i 2 Frontu Białoruskiego, a także 1 Frontu Ukraińskiego, oraz operacji praskiej 1, 2 i 4 Frontu Ukraińskiego.

Strategiczna ofensywa Armii Radzieckiej, rozpoczęta pod koniec pierwszej połowy stycznia 1945 r. i rozwijana siłami pięciu współdziałających ze sobą Frontów, zniweczyła niemieckie przewidywania co do zamiarów i operacyjnych kierunków działania wojsk radzieckich w początkach 1945 r. Pierwszy Front Białoruski składał się z ośmiu armii ogólno wojskowych, dwóch armii pancernych i jednej armii lotniczej oraz dwóch korpusów kawalerii. Frontem tym dowodził początkowo, do 16 listopada 1944 roku, marszałek K. Rokossowski, a potem pierwszy zastępca naczelnego dowódcy, marszałek G. Żukow. Nominacją tą Stalin, jako naczelny dowódca radzieckich sił zbrojnych, nie tylko podkreślił znaczenie tego Frontu, ale wyznaczył swego zastępcę na dowódcę wojsk, które miały zdobywać Berlin.

Odra stała się rubieżą końcową działań w operacji wiślańsko-odrzańskiej i pozycją wyjściową do rozpoczęcia operacji berlińskiej. Te dwie operacje stały się składnikiem kampanii zimowo-wiosennej i wyznaczały szczególną rolę Odry w działaniach wojsk 1 Frontu Białoruskiego w 1945 r. Operacje te odznaczały się wysokim tempem, dużą głębokością, szerokim i śmiałym manewrem zarówno w celu okrążenia, jak i wykonania głębokich czołowych uderzeń.

W wyniku zimowych operacji zaczepnych 1945 r. rozbito, okrążono i zniszczono potężne zgrupowania nieprzyjaciela. Omówiony w pracy okres walk wiąże się ściśle z realizacją zamierzeń i celów tych operacji. Przyjęta w pracy periodyzacja działań o zdobycie linii Odry została wyznaczona przez charakterystyczne momenty działań, osiągnięte rezultaty i koncepcje realizowane przez stronę radziecką w tych okresach. Dokonany przez autora podział zakłada następujące fazy walk:

I. 31.I.-3.II.1945 r. – początek ich wyznacza moment wyjścia wojsk 1 Frontu Białoruskiego nad Odrę i zdobycie z marszu pierwszych przyczółków, zamyka natomiast całkowite opanowanie i oczyszczenie z wroga (poza przedmieściami Kostrzyna, Frankfurtu nad Odrą, Fürstenbergu i Krosna) prawego brzegu rzeki. Działania te prowadzone były w końcowej części operacji wiślańsko-odrzańskiej, która trwała od 14 stycznia do 3 lutego.

II. 4.II-20.II.1945 r. – walki te były prowadzone w okresie tzw. „pauzy operacyjnej” i miały nadal charakter działań zaczepnych z zadaniem pełnej realizacji postawionych celów w założeniach II etapu kampanii zimowej. Koniec ich wyznacza zmiana tych założeń, związana z powstaniem nowego północnego frontu działań skierowanego ku Pomorzu.

III. 21.II-15.IV.1945 r. – działania te przebiegały w okresie stabilizacji frontu na kierunku berlińskim 1 Frontu Białoruskiego. Początek tej fazy walk wiąże się z rozgromieniem nieprzyjaciela na Pomorzu i i walkami o utrzymanie zdobytych przyczółków, a następnie przygotowaniami do przeprowadzenia ostatniej operacji na kierunku berlińskim.

IV. 16.IV.-23.IV.1945 r. – faza ta związana jest z początkiem operacji berlińskiej i kończy się całkowitym opanowaniem rubieży Odry, złamaniem ostatniego oporu nad nią i zdobyciem 23 kwietnia twierdzy frankfurckiej.

Wymienione fakty były powodem przyjęcia chronologicznych ram pracy rozpatrywanej jako część operacji 1 Frontu Białoruskiego. W dotychczasowych badaniach nad historią II wojny światowej wiele uwagi poświęcono zarówno operacji wiślańsko-odrzańskiej, jak i operacji berlińskiej. Natomiast działania 1 Frontu Białoruskiego w okresie tzw. „pauzy operacyjnej” na froncie Odry nie posiadają dorobku w historiografii. Dlatego też założeniem niniejszej pracy było kompleksowe opracowanie tej problematyki. Zapewne wartość jej podnosi zaprezentowanie wielu zagadnień dotychczas nieopracowanych, jak na przykład problematyki walk o twierdze odrzańskie Kostrzyn i Frankfurt nad Odrą czy udziału niektórych jednostek Wojska Polskiego w walkach o Odrę. Należy bowiem podkreślić, że żołnierz polski brał również udział w tych walkach, stając się rzecznikiem powrotu Polski nad Odrę i Nysę Łużycką. Doprowadziło to do rozgromienia wojsk niemieckich i postawienia polskich słupów granicznych nad Odrą.

Przyczyn zahamowania radzieckiego natarcia na rubieży Odry należy upatrywać, co autor stara się ukazać w pracy, w kilku istotnych elementach czy sytuacjach, które wystąpiły pod koniec stycznia 1945 r. Pierwsza wiązała się z powstaniem poważnego kryzysu zaopatrzeniowego wojsk 1 Frontu Białoruskiego w amunicję, sprzęt i paliwo. Powodem tego było wydłużenie się dróg dowozu tych materiałów do walczących wojsk nad Odrą z baz zaopatrzeniowych, które pozostały za Wisłą. Również mianem kryzysu lotniskowego określone zostały problemy braku wsparcia nacierających wojsk przez radzieckie lotnictwo, które nie posiadało lotnisk na tym kierunku, bowiem Niemcy wycofując się zniszczyli wszystkie pasy startowe. Drugim istotnym czynnikiem było zmęczenie wojsk, które dzień i noc rozwijały działania pościgowe za wrogiem i w ciągu dwóch tygodni pokonały niezwykle umocnione i bronione tereny między Wisłą a Odrą ponosząc przy tym dosyć duże straty w ludziach. Kolejny czynnik wiązał się ze wzrastającym zagrożeniem niemieckich działań kontrofensywnych na odsłonięte skrzydła 1 Frontu Białoruskiego, który wysunął się do przodu klinem zwiększając znacznie linię styczności z wrogiem. Następny niepokojący czynnik, który wpłynął na zmianę radzieckich zamiarów to wzrost sił niemieckich nad Odrą, bowiem hitlerowskie dowództwo kierowało tu wszystkie możliwe związki, wycofywane z innych kierunków. I wreszcie niezwykle ważny element, który wpłynął na podjęcie takich decyzji, a niedostrzegany dotychczas w znaczeniu, jakie odegrał to odwilż, jaka nastąpiła w lutym i marcu, co było powodem ruszenia kry na Odrze.

H. R. Trevor-Roper w monografii poświęconej Hitlerowi pisze, że Führerowi przytrafiły się dwa cuda, ocalenie 20 lipca i odwilż na Odrze¹. Utrudniła ona budowę przepraw, a tym samym pokonanie rzeki większymi siłami oraz zaopatrzenie wojsk, które znalazły się już na przyczółkach. Nie należy pomijać ostatniego czynnika-politycznego, który zdaniem autora odegrał istotną rolę w radzieckiej ocenie sytuacji w lutym 1945 r. Prawidłowe naświetlenie tego problemu stało się możliwe dopiero po uzyskaniu dokumentów niemieckich ze zbiorów tzw. aleksandryjskich i znalazło swoje należne miejsce w podrozdziale czwartym piątego rozdziału pracy.

Stan badań nad działaniami wyzwoleńczymi Armii Radzieckiej na terenie Środkowego Nadodrza² i walk o Odrę jest dotychczas niezadowalający. Jak wspomniano, istnieje pewna ilość literatury dotyczącej różnorodnej problematyki końcowych operacji wojsk 1 Frontu Białoruskiego na kierunku berlińskim, ale nie ma wśród niej opracowania, które by całościowo przedstawiało i omawiało problem zakreślony tytułem niniejszej pracy. Zadaniem autora było więc opracowanie zagadnienia istotnego dla ukazania działań wojennych nad Odrą na początku 1945 r. Kilkuletnie poszukiwania materiałów mogących zrekonstruować tę historię, a następnie przeprowadzone badania i wszechstronne studia stanowią istotę prezentowanej pracy, powstałej ze społecznej potrzeby poznania dziejów własnego regionu.

W niektórych przypadkach autor zmuszony był celowo zawężać zakres i przedmiot rozważań. Dotyczy to tych zagadnień w pracy, które doczekały się już dosyć szerokiego opracowania, jak na przykład udział w ostatniej fazie walk o Odrę 1 Armii Wojska Polskiego lub również dosyć często potrzeba koncentracji wysiłku badawczego na zagadnieniach, które dotychczas nie zostały zbadane i opracowane, jak również zastosowane szeroko metody operacyjnej analizy i oceny tych działań. W związku z tym zaszła potrzeba rozszerzenia nieco pola badań o analizy najistotniejszych elementów położenia walczących wojsk i koncepcji dalszych ich działań. W tych wypadkach dążeniem autora było zrekonstruowanie szczegółowego opisu wydarzeń przy jak najszerszym stosowaniu metody porównawczej. Z operacyjnej analizy wydarzeń, uwzględniającej przede wszystkim rezultaty działań wojsk 1 Frontu Białoruskiego, wynika wniosek o strategiczno-operacyjnej logice, współzależności i ciągłości walk wojsk radzieckich i polskich w okresie od stycznia do kwietnia o zdobycie rubieży Odry w ramach realizacji zadań kampanii 1945 r. Wydaje się, że próba ogólniejszego spojrzenia na te działania oraz dążenie do ujawnienia prawidłowości i wzajemnego związku kolejnych walk na froncie Odry zasługują na uwagę z wielu względów. Do nich należy zaliczyć brak syntezy historii walk o Odrę, która stanowi naszą historycznie sprawiedliwą granicę zachodnią, a słowa wypowiedziane przez prof. Z. Wojciechowskiego, że: „…dzieje Polski zaczęły się nad Odrą”³ zawierają wielką dziejową prawdę, która mogła doczekać się realizacji dopiero właśnie w wyniku kampanii zimowo-wiosennej 1945 r.

Prezentowane opracowanie jest rezultatem studiów nad literaturą tematu. Wykorzystana bibliografia obejmuje przede wszystkim podstawowe pozycje historiografii radzieckiej i polskiej, a także niezbędne opracowania w języku niemieckim. Literaturę przedmiotu można umownie podzielić na kilka grup różniących się zakresem poruszanej problematyki, a mianowicie; prace, w których operacje wiślańsko-odrzańska i berlińska 1 Frontu Białoruskiego rozpatrywane są równolegle z innymi operacjami na Froncie Wschodnim; prace dotyczące wyłącznie operacji wiślańsko-odrzańskiej czy berlińskiej lub w których operacja ta jest jednym z głównych wątków rozważań; prace dotyczące działań sąsiadów 1 Frontu Białoruskiego (2 Frontu Białoruskiego i 1 Frontu Ukraińskiego); prace dotyczące poszczególnych operacji armijnych przeprowadzonych w ramach rozpatrywanych operacjach frontowych; wreszcie artykuły przyczynkowe poruszające problematykę o różnorodnym charakterze związaną z problematyką pracy oraz literatura wspomnieniowa i pamiętniki.

W literaturze ogólnej przedmiotu autor korzystał przede wszystkim z wydanych w ZSSR i w Polsce prac: „Historia Wielkiej Wojny Narodowej Związku Radzieckiego 1941-1945”, „Druga Wojna Światowa” pod red. S. Płatonowa, „Wielka Wojna Narodowa Związku Radzieckiego 1941-1945” pod red. P. N. Pospiełowa oraz niewydanej jeszcze „Historii II wojny światowej 1939-1945” pod red. D. F. Ustinowa (tom 10 dotyczący omawianej problematyki wydany został w Moskwie w 1979, natomiast polska edycja planowana jest w 1983 r.)⁴.

W pracach tych wiślańsko-odrzańska operacja 1 Frontu Białoruskiego rozpatrywana jest w kontekście całokształtu badań nad historią II wojny światowej czy też w powiązaniu z działaniami na całym Froncie Wschodnim; stąd jest przedstawiona w dużym uogólnieniu. Wykorzystanie tej grupy literatury w niniejszej pracy miało miejsce w zasadzie w tych przypadkach, gdy autorowi chodziło o przedstawienie całokształtu sytuacji na Froncie Wschodnim.

Następna grupa literatury przedmiotu, zajmująca się wyłącznie problematyką kolejnych operacji 1 Frontu Białoruskiego w 1945 r. jest stosunkowo niewielka i do niej należy zaliczyć: „Sbornik materiałow po izuczeniu opyta wojny nr 25”– dotyczący w całości operacji wielańsko-odrzańskiej; Z. Stąpora „Bitwa o Berlin”; Żukowa, Worobiowa, Parotkina, Szymańskiego, „Ostatni szturm” czy niepublikowana praca T. Sawickiego „Działania 1 Frontu Białoruskiego na berlińskim kierunku strategicznym w okresie 26.I.-20.II. 1945 r.”; oraz tego samego autora „Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim”. Są to najcenniejsze pozycje radzieckiej i polskiej bibliografii dotyczące dwóch operacji: wiślańsko-odrzańskiej i berlińskiej. Można je określić jako podstawowe kompendia wiedzy o działaniach 1 Frontu Białoruskiego na początku 1945 r., zawierające niezbędne dane do analizy i oceny tych walk. Biorąc pod uwagę potrzeby wynikające z tematu pracy należy podkreślić, że przydatność literatury niemieckiej (jak np. W. Görlitza „Der Weltkrieg 1939-1945” czy K. Tippelskircha – „Geschichte des Zweiten Weltkrieges 1939-1945” i inne) nie jest zbyt wartościowa ze względu na jej wielką ogólnikowość.

Kolejna grupa literatury przedmiotu jest dosyć liczna, znajduje się w niej wiele pozycji, opracowanych na szerokiej bazie źródłowej. Jako główne należy wymienić: szereg prac K. Sobczaka oraz Zawiałowa, Kaladina „Wostoczno-pomeranskaja nastupatielnaja operacila sowietskich wojsk”, „Niżnie-silezskaja nastupatielnaja operacija wojsk 1 Ukrainskowo Fronta” (Sbornik nr 10-11), oraz dwie prace S. Blinowa: „Ot Wisły do Odiera” i „Razgrom silezskoj gruppirowki protiznika wojskami 1 Ukrainskowo Fronta”. Pozycje te wykorzystane zostały przez autora przy analizie sytuacji na skrzydłach 1 Frontu Białoruskiego lub podczas przedstawiania oddziaływania operacji 1 Frontu Białoruskiego na sytuację na innych frontach lub kierunkach.

Prace dotyczące poszczególnych operacji armijnych lub działań rodzajów wojsk w kolejnych etapach działań 1 Frontu Białoruskiego pozwoliły autorowi wyjaśnić wiele istotnych szczegółów i przez to odtworzyć w miarę możliwości wiele istotnych momentów w tych działaniach. Należy wyróżnić tu takie prace jak: R. Dzipanowa „1 Armia WP w bitwie o Wał Pomorski”, K. Sobczaka „Wyzwolenie Warszawy – styczeń 1945 r.”, Z. Szumowskiego „Boje o Poznań”. Najbardziej liczną grupę stanowią artykuły przyczynkowe poruszające niezmiernie szeroką problematykę. Szczególnie szereg niezwykle cennych prac T. Sawickiego wniósł wiele ważnego materiału, który autor skrzętnie wykorzystał. Należy stwierdzić, że ta grupa literatury przedmiotu stanowiła najbardziej cenną pomoc przy opracowywaniu poszczególnych zagadnień.

W pracy autor szeroko wykorzystał literaturę wspomnieniową uczestników walk o Odrę. W ostatnim okresie ukazała się znaczna ilość pamiętników i wspomnień poruszających szeroki wachlarz zagadnień dotyczących tych działań. Wśród tych publikacji na szczególną uwagę zasługują pamiętniki i wspomnienia radzieckich czołowych dowódców i pracowników sztabów: marszałków – G. Żukowa, W. Czyjkowa oraz generałów: N. Antipienki, W. Antonowa, A. Babadżanjana, A. Getmana, J. Juszczuka, A. Katunkowa, G. Nadysewa, N. Popiela, A. Radzijewskiego, S. Rudenki, W. Szatiłowa, M. Sołomatina, S. Sztemienki. Prace te stanowiły dużą pomoc przy odtwarzaniu atmosfery przebiegu wielu działań.

Duży udział w pracy mają również zebrane przez autora relacje uczestników wydarzeń i omawianych walk. Stanowią one cenne uzupełnienie znanych opracowań.

Znaczne części pracy opracowano na podstawie dokumentów archiwalnych. W niezbędnym zakresie wykorzystano dokumenty niemieckie stanowiące tzw. zespół aleksandryjski udostępniony przez Wojskowy Instytut Historyczny. Dokumenty pozwalające odtworzyć działania Wojska Polskiego uzyskano w Centralnym Archiwum Wojskowym. Materiały zgromadzone przez autora dotyczące walk o twierdzę Frankfurt weszły w stan zasobu Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Zielonej Górze.

Cenna dla autora okazała się również pomoc w zbieraniu materiałów i uwagi przekazane przez promotora pracy prof. dr hab. H. Szczegółę oraz płk. prof. dr. hab. K. Sobczaka, płk doc. dr E. Kozłowskiego, płk dr hab. T. Sawickiego, płk dypl. T. Rawskiego z Wojskowego Instytutu Historycznego, płk doc. dr R. Majewskiego z Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Zmechanizowanych we Wrocławiu, prof. dr hab. E. Serwańskiego z Instytutu Zachodniego w Poznaniu i płk doc. dr G. Förstera z Militärgeschichten Institut w Poczdamie.

Praca składa się z siedmiu rozdziałów. W rozdziale pierwszym ukazano rolę środkowej Odry w systemie niemieckiej obrony. Szczególne znaczenie ziem nadodrzańskich wiąże się z historyczną rolą jaką odegrały one w przeszłości. Strona radziecka przewidywała, że tereny te zostaną przygotowane do długotrwałej obrony. Dlatego też pod koniec 1949 r. w celu rozpoznania zbudowanych fortyfikacji i umocnień nad Odrą wysłane zostały polskie grupy wywiadowcze. Ich działalność przyczyniła się do prawidłowych decyzji w opracowywanych założeniach kampanii 1945 r.

Sytuacja wojskowo-polityczna i zamiary walczących stron w 1945 roku, jakie towarzyszyły przygotowaniom do rozpoczęcia kolejnych działań, zostały przedstawione w rozdziale drugim.

Rozdział trzeci poświęcony został ukazaniu przebiegu działań wojsk 1 Frontu Białoruskiego w kampanii zimowej 1945 r. Dotyczy on realizacji zadań I i części II etapu kampanii 1945 r. a więc w końcowej fazie walk przełamania z marszu Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego, Wyzwolenia Środkowego Nadodrza i osiągnięcia frontu rzeki Odry. Rozwój tych działań miał istotne znaczenie dla dalszego rozwoju wypadków.

Pierwsza faza walk o środkową Odrę (31.I.-3.II.1945) stanowi rozdział czwarty. Jest ona konsekwencją realizacji II etapu kampanii zimowej, bowiem w radzieckich koncepcjach Odra nie miała stanowić rubieży pośredniej, na której planowano wstrzymanie natarcia. Wyjście Wojsk I Frontu Białoruskiego nad Odrę i zdobycie przyczółków jest treścią tych rozważań. W okresie tym podjęto również nieudaną próbę zdobycia „z marszu” twierdzy Kostrzyn.

Dalsze walki w ramach wydzielonej przez autora drugiej fazy działań mających na celu rozszerzenie zdobytych przyczółków (4.II.-20.II.1945) zostały ukazane w rozdziale piątym. W okresie tym powstał nowy front działań skierowany na północ. Działania wojsk 1 Frontu Białoruskiego w tym okresie wytyczają dwie daty: zakończenia operacji wiślańsko-odrzańskiej i zmiana zamiarów co do dalszego natarcia na Berlin. Zmiany te stanowią treść podrozdziału omawiającego radzieckie oceny powstałej sytuacji i koncepcje dalszych działań. Również w tym rozdziale omówiono położenie wojsk na zdobytych przyczółkach i próby ich rozszerzenia. W okresie tym podjęto również walki o zdobycie twierdzy Frankfurt nad Odrą, co zostało ukazane w trzecim podrozdziale. Znalazło się tam miejsce na naświetlenie problematyki niemieckich zamiarów działań kontrofensywnych.

Trzecia faza walk o utrzymanie przyczółków (21.II-15.IV.1945) została opracowana w rozdziale szóstym. Przedstawiono w nim wyniki badań dotyczące udziału w walkach o Odrę niektórych jednostek Wojska Polskiego. Znaczną część rozdziału stanowi opis walk o zdobycie Kostrzyna.

Ostatnią fazę walk o całkowite zdobycie linii Odry (16.IV.-23.IV.1945) ukazano w końcowym – siódmym rozdziale pracy.

W okresie tym wojska 1 Frontu Białoruskiego zdobyły twierdzę Frankfurt i całkowicie opanowały rubież Odry, by w dalszych działaniach przejść do pościgu za wrogiem. Konsekwencją tych walk było okrążenie zepchniętych wojsk niemieckich z linii Odry w tzw. zgrupowaniu frankfurcko-gubińskim, rozbicie go, a następnie nawiązanie walk o stolicę III Rzeszy.WYKAZ ŹRÓDEŁ I LITERATURY

¹ H. R. Trevor-Roper, Ostatnie dni Hitlera, Poznań 1966, s. 121.

² Zestawienie literatury dotyczącej tej problematyki opublikował autor w opracowaniu: A. Toczewski, Bibliografia wyzwolenia Środkowego Nadodrza, „Przegląd Lubuski” 1973, nr 4, s. 85-99.

³ W. Wojciechowski, Polityczne znaczenie Odry w czasach historycznych (w:) Monografia Odry, Poznań 1943, s. 1.

⁴ Szczegółowe informacje bibliograficzne o pracach omawianych we wstępie podano w wykazie źródeł i literatury.

¹ Por. S. Herbst, Znaczenie strategiczne Europy środkowej w II wojnie światowej, „Dzieje Najnowsze” 1971, nr 1-2, s. 290; T. Sawicki, Zimowa ofensywa Armii Radzieckiej 1945 r., „Myśl Wojskowa” 1969, nr 1, s. 107-113.

² Szeroko piszą o tym: B. Miśkiewicz, Studia nad obroną polskiej granicy zachodniej w okresie wczesno-feudalnym, Poznań 1961; K. Olejnik, Obrona polskiej granicy zachodniej 1138-1385, Poznań 1970.

³ Termin „Brama Lubuska” nie jest używany w naukowej nomenklaturze geograficznej. Powstał on w wyniku funkcji, jakie historyczna Ziemia Lubuska spełniała w związku ze swoim położeniem na przestrzeni wieków. Jest więc pojęciem historycznym. W dalszych częściach tekstu w odniesieniu do współczesności używam terminu – Środkowe Nadodrze. Patrz: Wstęp i „Bellona” 1948, s. 1104-1105.

⁴ Z. Wojciechowski, Polityczne znaczenie Odry w czasach historycznych (w:) Monografia Odry, Poznań 1948, s. 1.

⁵ M. Sczaniecki, W. Korcz, Dzieje Ziemi Lubuskiej w wypisach, Warszawa 1960, s. 5; M. Kiełczewska, Podstawy geograficzne Polski, Poznań 1946, s. 47-48.

⁶ B. Miśkiewicz, Studia nad obroną…, s. 72.

⁷ Ibidem, s. 73-75.

⁸ Ibidem, s. 78 i 241.

⁹ Z. Kaczmarek, Kolonizacja niemiecka na wschód od Odry, Poznań 1945, s. 88.

¹⁰ M. Sczaniecki, S. Zajchowska, Ziemia Lubuska, Poznań 1950, s. 135-137.

¹¹ S. Lencewicz, J. Kondracki, Geografia fizyczna Polski, Warszawa 1970, s. 260.

¹² B. Krygowski, Geografia fizyczna Niziny Wielkopolskiej, Poznań 1961, s. 43.

¹³ S. Lencewicz, J. Kondracki, Geografia…, s. 260.

¹⁴ Z. Mikulski, Zarys hydrografii Polski, Warszawa 1971, s. 281.

¹⁵ J. Kostrowicki, Środowisko geograficzne Polski, Warszawa 1968, s. 254.

¹⁶ S. Zajchowska, Zarys geograficzny Nadodrza (w:) Odra i Nadodrze, Warszawa 1976, s. 106-108.

¹⁷ J. Kondracki, Geografia fizyczna Polski, Warszawa 1965, s. 89.

¹⁸ K. Dębski, Charakterystyka hydrologiczna Polski, Warszawa 1961, s. 213.