Bitwa pod Łuckiem - ebook

WSTĘP

Bitwa pod Łuckiem – jedna z najważniejszych bitew I wojny światowej – rozegrała się na Wołyniu w czerwcu 1916 r. między wojskami rosyjskimi z jednej strony a siłami austro-węgierskimi wspieranymi przez formacje armii niemieckiej z drugiej. Główne walki, zakończone zdobyciem Łucka przez Rosjan, toczyły się w dniach 4-7 czerwca; w następnych tygodniach wojska rosyjskie zamierzały uwieńczyć rozmiary tego sukcesu dalszymi powodzeniami, co mogło doprowadzić do wyeliminowania Austro-Węgier z grona militarnych przeciwników koalicji. Austro-węgierskie siły zbrojne, wspomagane przez wojska potężnej armii niemieckiej, podejmowały natomiast działania mające na celu zlikwidowanie wyłomu pod Łuckiem.

Bitwa ta w sensie strategicznym zapoczątkowała trzymiesięczną ofensywę rosyjskich wojsk Frontu Południowo-Zachodniego, którymi dysponował Aleksiej Brusiłow. Do 1925 r. całokształt tych zmagań określano jako ofensywę łucką¹. W Związku Radzieckim po śmierci Brusiłowa, w uznaniu ówczesnych zasług tego generała, a także jego niewątpliwego wkładu w zwycięstwo rewolucji rosyjskiej – nazwę jej zmieniono na ofensywę Brusiłowa.

Bitwa pod Łuckiem, mimo że w dużym stopniu zaważyła na dalszych losach wojny, a jej znaczenie wykraczało daleko poza skutki militarne, pozostawała zawsze w cieniu wielkich operacji wojennych na Zachodzie. Wynikało to z wielu przyczyn. Historycy zachodni w swoich badaniach najczęściej nie wychodzili poza obręb frontu zachodniego. Dopiero w 1975 r. ukazała się cenna praca Normana Stone’a o walkach na obszarze operacyjnym frontu wschodniego², a w 2003 r. wartościowy artykuł autorstwa Johna Schindlera³. Historycy radzieccy nie widzieli powodów, aby gloryfikować chwałę oręża wojennego carskiej Rosji, ale mimo to opublikowali wiele cennych materiałów źródłowych⁴. W Rosji Radzieckiej, a następnie w ZSRR zajmowano się bitwą pod Łuckiem przez kilka lat po zakończeniu I wojny światowej; później zapadła wokół niej cisza i dopiero około 1940 r., kiedy zaistniało potencjalne niebezpieczeństwo wojny niemiecko-radzieckiej, dało się zauważyć większe nasilenie zainteresowań. Po II wojnie światowej przez długie lata bitwa pod Łuckiem nie cieszyła się uznaniem badaczy. Dopiero w 1968 r. ukazała się publikacja rosyjskiego emigracyjnego historyka Jewgienija Messnera⁵. Obecnie następuje jednak wzrost zainteresowań I wojną światową i ukazują się w Rosji wartościowe opracowania⁶. Najczęściej są to nazbyt ogólne prace przyczynkarskie⁷. Brakuje natomiast zgodnego z obecnym stanem wiedzy opracowania na temat bitwy pod Łuckiem. Niektórzy historycy rosyjscy zachęcają do głębszego zbadania tej niezwykłej bitwy i do zweryfikowania wielu poglądów na jej temat⁸. Przestrzegają też przed jej mitologizowaniem⁹.

Historycy austriaccy również byli w trudnej sytuacji. Niezbyt zręcznie było zajmować się bitwą, która była kolejnym ogniwem w łańcuchu własnych niepowodzeń podczas I wojny światowej. W okresie międzywojennym zajęli się studiowaniem przebiegu najważniejszych operacji militarnych Austro-Węgier podczas minionej wojny; ukazało się wiele pamiętników. Wokół kampanii toczyła się zawzięta polemika. Arcyksięcia Józefa Ferdynanda, dowódcę 4. Armii austro-węgierskiej, czyniono osobiście odpowiedzialnym za niepowodzenia pod Łuckiem. Do tego zagadnienia podchodzono zbyt emocjonalnie, bez koniecznego w takich przypadkach obiektywizmu. Znaczący postęp przyniosła dopiero rozprawa doktorska austriackiego historyka Rudolfa Jeřábeka¹⁰, wybitnego znawcy zagadnień militarnych na froncie wschodnim, który nie zawahał się wydarzeń bojowych z czerwca-sierpnia 1916 r. na Wołyniu określić mianem przełomowych. W pracy tej w niewielkim stopniu wykorzystano materiały w języku rosyjskim. Autor opierał się głównie na materiałach krajowych i opracowaniach historyków zachodnich.

Polscy historycy nie podejmowali tego tematu. Ukazywały się tylko nieliczne opracowania przyczynkarskie. W tej sytuacji podjąłem się próby wyjaśnienia przebiegu niezwykle ważnej bitwy z okresu I wojny światowej, stoczonej na obszarze operacyjnym rosyjskiego Frontu Południowo-Zachodniego. Ważną kwestią było ustalenie jej rangi w stosunku do innych operacji wojennych z okresu 1914-1918. Oprócz aspektów militarnych wynikła konieczność uwypuklenia jej skutków społecznych.

Wśród opracowań zwraca uwagę wnikliwe studium wspomnianego historyka austriackiego Rudolfa Jeřábeka. Autor ten wprawdzie oparł się przede wszystkim na źródłach zgromadzonych w Staatsarchiv w Wiedniu, jednak w swoim opracowaniu wiele z tych źródeł cytuje w całości lub w dużej części. Dlatego praca ta składa się z dwóch tomów i jest bardzo obszerna.

Wiele nowego do literatury tematu wnieśli historycy angielscy: C.R.M. Cruttwell¹¹ i N. Stone¹². Z polskich historyków kilkanaście stron w swoich opracowaniach poświęcili zagadnieniu Jan Dąbrowski¹³ oraz Janusz Pajewski¹⁴. Spośród historyków radzieckich bitwą pod Łuckiem zajmowali się: L.W. Wietosznikow¹⁵, J. Wiebier¹⁶ i P. Bałujew¹⁷.

Na uwagę zasługuje też literatura wspomnieniowa i pamiętnikarska. Na pierwszym miejscu należy umieścić pamiętniki generałów: Aleksieja Brusiłowa¹⁸, Ericha Ludendorffa¹⁹, Franza Conrada von Hötzendorfa²⁰, Ericha von Falkenhayna²¹, Aleksieja A. Poliwanowa²², Włodzimierza Suchomlinowa (ministra wojny w latach 1909-1915)²³, Aleksandra Łukomskiego (wiceministra w Ministerstwie Wojny i dowódcę 32. Dywizji Piechoty)²⁴ i Aleksandra Spirydowicza (adiutanta Mikołaja II)²⁵, Aleksandra A. Mosołowa – naczelnika kancelarii w Ministerstwie Dworu Cesarskiego²⁶, Włodzimierza Wojejkowa – komendanta pałacowego²⁷, a także przywódców opozycji wobec systemu carskiego: Aleksandra Guczkowa²⁸ i Pawła Milukowa²⁹.

Do odtworzenia organizacji armii rosyjskiej i jej wyposażenia oraz zaopatrzenia najcenniejsze okazały się następujące prace³⁰: A.A. Manikowskiego³¹, L.G. Bieskrownego³², N.N. Gołowina³³, Wasyla Hurko³⁴, Alfreda Knoxa³⁵, A. von Drygalskiego³⁶, W. Ordona (Wacława Jędrzejewicza)³⁷, A.A. Strokowa³⁸, Adama Dobrońskiego³⁹, A.M. Zajonczkowskiego⁴⁰, anonimowego autora⁴¹ i Aleksandra Smolińskiego prowadzącego wytrwale badania nad kawalerią rosyjską⁴². Do poznania armii austro-węgierskiej szczególnie pomocne są opracowania: Jana Rydla i Michała Baczkowskiego⁴³, austriackie studium zbiorowe⁴⁴, Tomasza Nowakowskiego⁴⁵ i A. Płomieńczyka (A. Skwarczyńskiego)⁴⁶. Organizację armii niemieckiej można było odtworzyć na podstawie opracowania Sztabu Generalnego armii rosyjskiej⁴⁷, D. Sępa (pseudonim)⁴⁸, H. Kuhla⁴⁹, E.O. Volkmanna⁵⁰, najnowszego przyczynku poświęconego omawianemu tematowi, opublikowanego w Niemczech⁵¹, a także materiałom zawartym na świetnie prowadzonej stronie internetowej rosyjskiej oraz w języku polskim⁵².

Z niemieckich opracowań, oprócz wcześniej wymienionych, na uwagę zasługuje przede wszystkim rozprawa doktorska Gytisa Gudaitisa⁵³. Autor dostarcza uporządkowane od nowa informacje o obu armiach podczas I wojny światowej. Wielką wartość przedstawiają różnego rodzaju rozproszone publikacje zawierające cenne artykuły, m.in. o „zapomnianym” froncie wschodnim 1914/1915 roku⁵⁴, ocenę działań niemieckich w omawianym okresie⁵⁵, a także książka francuskiego autora, gen. Buata, o armii niemieckiej⁵⁶. Uzupełnieniem tych treści jest opracowanie wywiadu amerykańskiego o armii niemieckiej z krótkimi informacjami o poszczególnych dywizjach niemieckich w latach 1914-1918⁵⁷.

Wśród publikacji źródłowych na szczególną uwagę zasługuje tom zawierający rozkazy i meldunki Stawki, dowództwa Frontu Południowo-Zachodniego oraz czterech armii – 8., 11., 7. i 9. – w okresie od stycznia do września 1916 r. Dokumenty te zostały wydane bardzo starannie⁵⁸. Należy też dodać, że wspomniane materiały źródłowe do tej pory przez historyków austriackich nie były wykorzystywane. Z historyków radzieckich uwzględnił je tylko Rostunow we fragmencie swej książki⁵⁹ oraz w zbiorowym opracowaniu o I wojnie światowej⁶⁰. Z historyków angielskich dotarł do tych materiałów Norman Stone. Niezwykle cenne informacje zawierają prace Władysława Kłembowskiego⁶¹ i Andrieja Zajonczkowskiego⁶². W okresie międzywojennym historycy austriaccy ze Statsarchiv w Wiedniu w oparciu o źródła archiwalne skrupulatnie zajęli się operacjami wojennymi, w których uczestniczyła armia austro-węgierska podczas I wojny światowej. Uwieńczeniem ich pracy było siedmiotomowe studium. Nas najbardziej interesowały dwa tomy – trzeci i czwarty⁶³. Historycy niemieccy opublikowali czternaście tomów opracowań, wykorzystując bezcenne materiały archiwalne, o działaniach militarnych ich armii na frontach I wojny światowej. W niniejszej rozprawie nieodzowne okazały się przede wszystkim tomy dziewiąty i dziesiąty wspomnianego wydawnictwa⁶⁴.

Autor niniejszego opracowania poczynił starania, aby dotrzeć do materiałów archiwalnych w Moskwie. W Rossijskim Gasudarstwiennym Wojenno-Istoriczeskim Archiwie odnalazł rozkazy i meldunki Stawki⁶⁵, sztabu Dowódcy (Gławnokomandujuszcziego) Armii Frontu Południowo-Zachodniego⁶⁶, sztabu 8., 9. i 7. Armii Okazało się, że wszystkie te najważniejsze dokumenty zostały opublikowane i znajdują się w starannie opracowanym zbiorze źródeł, wspomnianym już: Nastuplenije Jugo-Zapadnogo Fronta…⁶⁷. Odpisy rozkazów, meldunków sztabów frontów, sztabów poszczególnych armii, duże zasoby opracowań, szczególnie sprzed I wojny światowej, z okresu wojny, jak i po jej zakończeniu znajdują się w niezwykle przyjaźnie ustosunkowanej do czytelnika Bibliotece im. Lenina (popularnej Lenince) w Moskwie.

Wartościowe materiały znajdują się w Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie (Rembertowie). Najcenniejsza jest Podróż historyczno-taktyczna 1938 r. Materiały do działań XX Korpusu…⁶⁸.

Opracowania przebiegu działań bojowych w okresie I wojny światowej podjęli się historycy francuscy⁶⁹ i brytyjscy⁷⁰. Inną wartościową publikacją brytyjską jest dwunastotomowe dzieło, które ukazało się już w okresie I wojny światowej. Najbardziej przydatne tomy do omawianego zagadnienia to V-VII⁷¹.

Ostatnio w polskiej historiografii ukazują się cenne prace dotyczące „wielkiej wojny”. Nie zajmują się one bezpośrednio działaniami pod Łuckiem, ale analizują przebieg działań bojowych w latach 1914/1915 w Galicji, zajmują się biografiami Polaków sprawujących funkcje dowódcze w armii i flocie rosyjskiej lub podejmują temat służby rekrutów polskich w armii rosyjskiej. Wszystkie te zagadnienia są niezwykle ważne z punktu widzenia badań działań bojowych na froncie wschodnim. Wśród tych publikacji należy wymienić książki Andrzeja Olejki⁷², Juliusza Batora⁷³ i Mariusza Kulika⁷⁴, Tomasza Wesołowskiego⁷⁵, Jacka Legiecia⁷⁶ oraz niżej podpisanego⁷⁷.

Wykorzystano także dokumenty osobistego archiwum generała Brusiłowa, które w 1932 r. jego żona przekazała emigracji rosyjskiej w Pradze. Te materiały wraz z całym archiwum rosyjskiej emigracji przesłane zostały przez rząd czechosłowacki Związkowi Radzieckiemu w 1946 r. Część dokumentów została opublikowana⁷⁸. Wydane zostały również dokumenty Aleksieja Brusiłowa z okresu dowodzenia Frontem Południowo-Zachodnim (maj-lipiec 1916 r.), znajdujące się w Rossijskom Gosudarstwiennom Wojenno-Istoriczeskom Archiwie. Najwięcej z nich zamieszczono w obszernym zbiorze⁷⁹.

Wartościową pracą okazała się publikacja J.W. Sokołowa poświęcona Brusiłowowi. Autor, uznając Brusiłowa za postać zagadkową, próbuje rozwikłać wiele tajemnic z jego burzliwego życia⁸⁰.

Do opracowania zagadnień polityczno-wojskowych wykorzystano znakomite prace Ludwika Bazylowa⁸¹, Mieczysława Tantego⁸² i Marka Hermy⁸³. Dużo wartościowych informacji znajduje się w biografii Mikołaja II⁸⁴ i w niedokończonej publikacji rosyjskiej⁸⁵, w której zamieszczono dokumenty o treści dyplomatycznej i wojskowej z okresu sprzed I wojny światowej do kwietnia 1916 r. Sięgnięto do pamiętników Sergiusza Sazonowa, ministra spraw zagranicznych Rosji od 1910 do lipca 1916 r. ⁸⁶, Aleksandra Izwolskiego⁸⁷ – w czasie wojny ambasadora rosyjskiego w Paryżu, marszałka francuskiego Josepha Joffre⁸⁸, ambasadora francuskiego w Rosji Maurice’a Paléologue’a⁸⁹, ambasadora brytyjskiego w Rosji Georgie Buchanana⁹⁰, szefa brytyjskiej misji przy rosyjskiej Stawce generała Johna Hanbury Williamsa⁹¹. Wiele kwestii zdołano wyjaśnić dzięki opublikowaniu obfitej korespondencji Mikołaja II z żoną Aleksandrą⁹².

Zapoznano się z zeznaniami ponad sześćdziesięciu najwyższych dostojników carskich złożonymi przed Nadzwyczajną Komisją Śledczą Rządu Tymczasowego⁹³. Były to protokoły z zeznań: premierów, ministrów, generałów, przywódców partii, przewodniczących Dumy Państwowej i najwyższych osobistości z policji i żandarmerii. Stenogramy z tych przesłuchań zostały opublikowane w siedmiu tomach liczących łącznie 3276 stron⁹⁴. Ostatni tom zawiera indeks wszystkich osób wymienionych w stenogramach wraz z krótkimi biogramami. Redaktorem tych materiałów był poeta Aleksander Błok. Na podstawie dostępnych mu stenogramów przesłuchań opracował stustronicowy esej⁹⁵. Początkowo historycy z nieufnością odnosili się do tej publikacji Nadzwyczajnej Komisji. Obecnie zdecydowanie przeważa opinia o wiarygodności tych materiałów. Opublikowane stenogramy z przesłuchań prowadzonych przez Nadzwyczajną Komisję są nieodzowne do zrozumienia skomplikowanej sytuacji wewnętrznej w Rosji w okresie wojny.

Niniejsze opracowanie składa się z sześciu rozdziałów. W rozdziale I scharakteryzowana została sytuacja międzynarodowa i wewnętrzna Rosji w pierwszych dwóch latach wojny światowej. Przy omawianiu polityki zagranicznej Rosji szczególną uwagę zwrócono na kwestię cieśnin Bosfor i Dardanele oraz problem przystąpienia Rumunii do wojny. Analiza sytuacji międzynarodowej Rosji w latach 1915-1916 pozwoliła szeroko ująć kwestię domniemanego pokoju separatystycznego z Niemcami. Przy omawianiu sytuacji wewnętrznej Rosji zwrócono szczególną uwagę na wielkość potencjału gospodarczego Rosji i wpływ nasilającego się kryzysu gospodarczego na wyposażenie i zaopatrzenie Armii Rosyjskiej.

W rozdziale II scharakteryzowano militarne przesłanki do przyszłej wielkiej bitwy pod Łuckiem. Rozpoczęto od omówienia operacji wołyńsko-galicyjskiej z jesieni 1915 r. i jej rezultatów. Przedstawiono zamierzenia militarne na 1916 r. zarówno państw centralnych, jak i koalicji, sytuację na frontach: wschodnim i zachodnim. Nie omieszkano także przeanalizować walk na wschodnim teatrze wojny poprzedzających wielką bitwę; ofensywę noworoczną w Galicji Wschodniej (27 grudnia 1915 - 19 stycznia 1916 r.) oraz bitwę nad jeziorem Narocz. Rozdział ten zamyka analiza rosyjskich planów operacyjnych zarówno Naczelnego Dowództwa, Frontu Południowo-Zachodniego, jak i poszczególnych armii wchodzących w jego skład.

Rozdział III został poświęcony szczegółowej analizie sił rosyjskich, austro-węgierskich i niemieckich oraz opisowi terenu przyszłych działań operacyjnych, zaś rozdział kolejny – omówieniu przygotowań do ofensywy wojsk rosyjskich i strony przeciwnej do działań obronnych. Oba ostatnie z wymienionych rozdziałów zostały przygotowane według metodologicznych zasad, których prekursorem był nasz wybitny historyk wojskowości Wacław Tokarz.

Najobszerniejszy V rozdział pracy omawia poszczególne fazy bitwy pod Łuckiem począwszy od działań zaczepnych 8. Armii rosyjskiej gen. Aleksieja Kaledina na Łuck (4 czerwca 1916 r.), poprzez kontrofensywę grupy armii gen. Linsingena (16-25 czerwca), aż po zatrzymanie wojsk rosyjskich na linii Stochodu (4-10 lipca 1916 r.).

Ostatni, podsumowujący rozdział rozprawy pomyślany został jako kompleksowe ujęcie finału bitwy pod Łuckiem i jej następstw w kontekście militarnym i politycznym.

Rozprawa ta stanowi postęp w wyjaśnianiu ważnych kwestii rozgrywających się na obszarze operacyjnym frontu wschodniego w okresie I wojny światowej. Gwoli ścisłości trzeba dodać, że bitwa stoczona została na obszarze dawnych ziem polskich.

W pracy tej nie zabrakło akcentu polskiego. Czterech generałów polskiego pochodzenia piastowało w okresie bitwy wysokie funkcje wojskowe. Stanowiska szefów sztabu frontu zajmowali: gen. Michał F. Kwieciński (Front Zachodni) i gen. Władysław Kłembowski (Front Południowo-Zachodni)⁹⁶. Dwaj pozostali generałowie to Aleksander Łukomski i Aleksander Spirydowicz (generał żandarmerii), adiutant cara Mikołaja II. Z racji pełnionych funkcji byli czołowymi postaciami, pomysłodawcami i wykonawcami tego, co wydarzyło się na polu bitwy pod Łuckiem. W tym miejscu chciałbym podziękować recenzentom wydawniczym: prof. dr. hab. Mieczysławowi Wrzoskowi i prof. dr. hab. Januszowi Szczepańskiemu za niezwykle cenne uwagi.

Podziękowania składam mojej Żonie, która wykazała cierpliwość podczas wieloletnich prac nad tą publikacją i dzielnie wspierała w pokonywaniu zawiłości stylistycznych, gramatycznych i interpunkcyjnych.

Słowa uznania należą się mojej siostrze Danieli Stryek, która jako doświadczona polonistka i korektorka od początku mojej kariery naukowej uczestniczyła w przygotowaniu redakcyjnym tekstów.

Nie byłoby tej książki, gdyby nie życzliwość i wsparcie moich bezpośrednich przełożonych z Instytutu Historii i Nauk Politycznych Wydziału Historyczno-Socjologicznego Uniwersytetu w Białymstoku.

Bardzo dziękuję Panu Redaktorowi Michałowi Swędrowskiemu, który jako świetnie zapowiadający się historyk błysnął talentem redakcyjnym. Podziękowania składam Panu mgr. Piotrowi Popławskiemu za przygotowanie map. Wdzięczny też jestem Wydawnictwu NapoleonV za to, że po dziesięciu latach od ukazania się poprzedniego wydania dostrzegło moją publikację i zdecydowało się na ponowny jej druk w rozszerzonej i uaktualnionej wersji⁹⁷.