Blizny historii. Geografia granic politycznych współczesnego świata - ebook

Wstęp

„Czyż nie można powiedzieć, że po upadku jednego muru, tego widzialnego,
jeszcze bardziej odsłania się inny mur, niewidzialny,
który nadal dzieli nasz kontynent – mur, który przebiega przez ludzkie serca”.

Jan Paweł II,
Homilia Gnieźnieńska, czerwiec 1997 r.

Gdy runął mur berliński postrzegano to jako początek epoki świata bez granic. Jednak w kolejnych latach powstały nowe granice. Granice okupione krwią jak w byłej Jugosławii czy na wyspie Timor, liczące tysiące kilometrów jak na terytorium dawnego ZSRR, „aksamitny rozwód”, który umożliwił podział Czechosłowacji na dwa niezależne państwa. Narody bez własnego terytorium, ruchy separatystyczne, liczne konflikty terytorialne wskazują, że granice polityczne na pewno nie będą anachronizmem w rozpoczynającym się stuleciu.

Czy przyczyną ich powstania i funkcjonowania jest ów „niewidzialny mur”, o którym mówił Ojciec Święty? Czy granice państw są największym absurdem antropogenu, czy doskonałym sposobem organizacji życia społeczeństw?

Może są one podświadomym naśladowaniem postępowania zwierząt, naszych „braci mniejszych”? To „ekologiczny interes wszystkich gatunków osiadłych polega na dokonaniu podziału terytorialnego między osobami własnego gatunku, bez uwzględniania gatunków obcych” – twierdzi twórca nowoczesnej etologii K. Lorenz (2003). Ale w obrębie jednego gatunku też obowiązują określone reguły: „Wejście obcych wilków na terytorium danej watahy może mieć fatalne konsekwencje. W wypadku spotkania się z właścicielami terytorium dochodzi do walk, które kończą się śmiercią niektórych osobników” (Mech L.D. 1977). Może dzięki temu zawdzięcza swą długowieczność przysłowie: „homo homini lupus est”…

Odpowiedzi na pytanie o sens i rolę granic politycznych szukają różne dziedziny nauki: historia, geografia, politologia, prawo, socjologia… każda z dyscyplin bada różne ich cechy. Wspólne są tylko … emocje towarzyszące pojęciu „granica”. Termin ten spotykamy nie tylko w dziełach naukowych czy umowach politycznych, ale także w tekstach hymnów narodowych, na sztandarach i … pomnikach poległych w obronie granic ojczyzny. Zwraca na to uwagę R. Kapuściński (1993): „Ileż ofiar, krwi i bólu związanych jest ze sprawą granic! Cmentarze tych, którzy na świecie polegli w obronie granic nie mają końca. Równie bezkresne są cmentarze śmiałków, którzy próbowali swoje granice poszerzyć…”Nie pozostaje to bez wpływu na naukowe interpretacje przebiegu i roli granic politycznych.

Granice państw to obiekty kontrowersyjne. Spotykamy apologetów świata bez granic, powtarzających za Seneką: „Cały ten świat jest moją ojczyzną” i zwolenników Platona (1958), który przestrzegał: „Niech nikt nie ruszy kamienia, który oddziela jego posiadłość od posiadłości sąsiada”.

Niniejsze opracowanie stanowi skromną próbę ukazania geograficznych aspektów przebiegu i funkcjonowania granic politycznych współczesnego świata. Przedstawienie tak obszernego zagadnienia w ograniczonej możliwościami edytorskimi książce, to wyzwanie dla jej autora. Konieczna okazała się, możliwe, że postrzegana jako subiektywna selekcja przekazywanych informacji. Ograniczenia dotyczą zakresu interpretacji faktów i zjawisk. „Co się tyczy opracowania naszego przedmiotu to wystarczy może, jeśli ono osiągnie ten stopień jasności, na który ów przedmiot pozwala. Nie we wszystkich bowiem wywodach należy szukać tego samego stopnia ścisłości, podobnie jak nie we wszystkich tworach ręki ludzkiej” – pisał najwszechstronniejszy myśliciel starożytności – Arystoteles. W podobnym duchu, odnośnie do badań geograficznych wypowiadał się R. Hartshorne (1956): „Geografia zmierza do opisu całości zróżnicowania przestrzennego w takim stopniu, w jakim zróżnicowanie to jest potrzebne dla zrozumienia przez człowieka świata, na którym żyje”. Te poglądy sformułowane w jakże odległych czasach przyjęto w niniejszej pracy jak istotny postulat metodologiczny.

Kontrowersyjny jest zapewne wybór omawianych w książce zagadnień. Wynika to z różnie określonego zakresu znaczeniowego pojęcia „geografia”.

Ocenę funkcji granic politycznych ograniczono do przedstawienia roli granic państw jako barier przestrzennych, ich przepuszczalności i przenikalności, oraz geograficznych uwarunkowań kształtowania się więzi transgranicznych.

Przestrzenne zróżnicowanie cech i funkcji granic politycznych ukazano w sześciu jednostkach terytorialnych, częściowo tylko pokrywających się z kontynentalnymi. Rozdział poświęcony granicom morskim to próba ukazania geograficznych aspektów delimitacji i funkcjonowania tych coraz pilniej strzeżonych granic. Opracowanie kończy prezentacja wniosków i refleksji autora.

Ponieważ praca przeznaczona jest dla czytelnika polskiego wyeksponowano problematykę granic Polski i innych państw jednoczącej się Europy. Intencją autora było przygotowanie książki spełniającej kryteria podręcznika akademickiego, a także przydatnej dla wszystkich zainteresowanych problemami współczesnego świata. Dedykowana jest studiującym geografię, politologię, socjologię, europeistykę… Studiującym a nie tylko uczącym się. Stąd brak tu podkreśleń, eksponowania najważniejszych kwestii w ramkach, punktach itp. Celem takiej prezentacji jest inspiracja do własnych ocen czytelnika.

W książce starano się uściślić zakres znaczeniowy niektórych terminów, zwłaszcza w przypadkach gdy ich znaczenie może budzić wątpliwości. Nie jest to próba narzucenia czytelnikowi poglądów autora lecz informacja, że w niniejszej pracy dany termin używany jest w takim właśnie znaczeniu.

* * *

Wstęp do książki to także miejsce na podziękowanie tym, którzy przyczynili się do jej powstania. Różnorodność tematyki i zakres terytorialny pracy stymulowały konieczność konsultacji z licznym gronem naukowców. Wyrazy wdzięczności przekazałem im osobiście.

Teraz chciałbym podziękować moim Bezimiennym Przyjaciołom. Ludziom, których los w różny sposób związał z granicami państw. To oni w trakcie kilku dziesięcioleci moich nadgranicznych wędrówek tak wiele mi pomogli. Zapraszali do ogniska, szałasu, łodzi. Częstowali rakiją, teqilą, czy quzo. Dzielili się smarem do nart. Pomagali wydostać jeepa z pułapek nadgranicznych bezdroży…

Dziękuję: misjonarzom z polskich placówek w Afryce, handlarzom narkotyków ze Złotego Trójkąta, ratownikom alpejskim z przełęczy św. Bernarda, „trajberom” (przemytnikom koni) z nadgranicznych wiosek Spisza, funkcjonariuszom „Biosecurity” z lotniska w Auckland, hodowcom reniferów z Laponii, poszukiwaczom złota znad Rio Madre de Dios, załodze łodzi patrolowej Coast Guard z Bostonu, pasterzom ze skłonów Araratu, rybakom znad dolnego Dunaju, strażnikom Parku Narodowego Iguazú, drwalom z Czarnohory, robotnikom remontującym most na Gwadianie, właścicielom motorówki znad jeziora Titicaca.

Dziękuję tym wszystkim, których wymienić tu nie sposób. To od nich dowiedziałem się o granicach, tego czego nie zapisano w mądrych książkach, nie znalazłem w internecie i nie zaznaczono na tajnych mapach…1. Granice polityczne jako przedmiot badań geograficznych

– Co to znaczy geograf?

– Jest to uczony, który wie, gdzie znajdują się morza, rzeki, miasta, góry i pustynie.

– To bardzo ciekawe – powiedział Mały Książę.

Nareszcie odkryłem pożyteczne zajęcie!

Antoine de Saint Exupéry,
Mały Książę, tłum. Jan Szwykowski

Prezentacja problematyki granic politycznych jako obiektu badań geograficznych wymaga sprecyzowania zakresu znaczeniowego kilku klasycznych pojęć: „geografia”, „granica polityczna”, „państwo”, wreszcie „geografia granic politycznych”.

Gdyby przedmiot zainteresowań geografii można było ograniczyć do wyjaśnienia jakie usłyszał Mały Książę nie byłoby ogromnej literatury na temat definicji, metod, zakresu badań czy struktury tej nauki. Śledząc zawarte w niej rozważania można zgodzić się z opinią Eugeniusza Romera (1969), że „żadna nauka nie dała powodu do tylu rozległych i wszechstronnych dociekań na temat zadań i celów badania jak geografia”. Zdaniem autora tych słów owe „rozległe dociekania” nie przyniosły pozytywnego rezultatu, skoro „na całej linii panuje w sprawie metody, istoty i celów geografii najzupełniejszy zamęt”.

Nie podejmując próby rozwikłania tego problemu, konieczne wydaje się przybliżenie zakresu znaczeniowego geografii czytelnikowi oczekującemu przynajmniej względnej jasności w tej kwestii.

Wyjaśnienie terminu „geografia” na podstawie jego etymologii (gr. geographia – opis ziemi) może mieć już tylko znaczenie historyczne, gdy w przeszłości głównym jej zadaniem były opisy nowo poznawanych obszarów. Przykładem tak rozumianej geografii może być tajny rozkaz admiralicji jaki otrzymał James Cook w roku 1769: „Jeżeli odkryje pan kontynent, zwróci pan całą swą uwagę na to, aby zbadać na możliwie wielkiej przestrzeni jego wybrzeża. Winien pan następnie sporządzić mapy… Zbada pan właściwości lądu… żyjące tam ptaki i zwierzęta… Tak samo zbada pan obyczaje tubylców oraz ustali w przybliżeniu ich liczebność” (Herrmann P. 1901).

Nawet bardzo skrótowe przedstawienie ewolucji poglądów na temat definicji geografii zaburzyłoby strukturę niniejszego opracowania. Wynika to między innymi z dziejów tej nauki. Twórcą pierwszej pracy, która nosiła nazwę „geografia” (Geographica) był Eratostenes (275–194 p.n.e.). Okres nowożytnych dziejów geografii rozpoczyna wydane w 1650 roku dzieło Bernharda Vareniusa Geographia generalis. W kolejnych stuleciach geografia z nauki opisowej, chorologicznej, zajmującej się przestrzennym rozmieszczeniem fauny i flory, stawała się nauką wyjaśniającą, badającą cechy, specyfikę oraz zmiany środowiska przyrodniczego i jego relację ze społeczeństwem.

Próbę zwięzłego i komunikatywnego zdefiniowania geografii podjęto na XVIII Kongresie Międzynarodowej Unii Geograficznej w Rio de Janeiro w roku 1956. Określono ją jako naukę o związkach między człowiekiem a Ziemią (man-land relationships). Do wypracowanej tam definicji nawiązują hasła definiujące geografię w większości współczesnych encyklopedii, jak np. ta zamieszczona w Nowej encyklopedii powszechnej PWN (1998): „Geografia – nauka badająca powłokę Ziemi, jej przestrzenne zróżnicowanie pod względem przyrodniczym i społeczno-gospodarczym, oraz związki, które zachodzą między środowiskiem przyrodniczym a działalnością społeczeństw”.

Pełna akceptacja cytowanej definicji utrudnia jednak postępująca specjalizacja i różnorodność zainteresowań geografów. Stąd pojawiające się określenie „nauki geograficzne” (Leszczycki S. 1962). O różnorodności geografii świadczy zestaw haseł w Słowniku pojęć geograficznych (Pietkiewicz S., Żmuda S. 1973). Hasło „geografia” uzupełnia tu siedemnaście definicji różnych dziedzin tej nauki.

W wydanym w roku 2008 dziele Historia geografii polskiej (Jackowski A., Liszewski S., Richling A. – pod red.) przedstawiono szesnaście zagadnień określonych jako „główne kierunki badań geograficznych”.

Różnicującą się strukturę nauk geograficznych dostrzegł i trafnie ocenił już w roku 1919 Wacław Nałkowski: „I choćby jak najwięcej gałęzi geografii wydzieliło się z niej … to przez to geografia nie zniknie, nie stanie się pustą formą, z której uleciały treści”.

Istotny jest fakt, że wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym relacje pomiędzy środowiskiem przyrodniczym a człowiekiem przybierają nowe formy (Hägerstrand T. 1979), oraz jak zauważa Bolesław Dumanowski (1981) „wraz ze wzrostem złożoności wykorzystania środowiska wzrasta również złożoność wzajemnych relacji”.

Na istotną cechę współczesnej geografii zwraca uwagę Andrzej Richling (2005) wskazując, że „występuje nasilające się zjawisko przenikania się dyscyplin geograficznych i nauk niezaliczanych do geografii”. I jeszcze jedna opinia cytowanego już geografa zrekapitulowana przez Dobiesława Jędrzejczyka (1999): „W ujęciu Nałkowskiego geografia miała być nauką syntetyczną, wiążącą ze sobą zjawiska z różnych wydawałoby się nieraz bardzo odległych przestrzeni bytu w jedną harmonijną całość. Dzięki temu pozwala nie tylko lepiej rozumieć człowieka i jego środowisko, tak przyrodnicze jak i społeczne, lecz również rzeczywistość tę optymalizować i racjonalizować”.

Czytelnikowi rozczarowanemu przytoczeniem powyższych poglądów i spostrzeżeń, zamiast podania „jedynie słusznej” definicji geografii, można zadedykować opracowania na temat przedmiotu i zadań tej nauki prezentujące jakże rozbieżne stanowiska i oceny: Nałkowski W. 1912; Hartshorne R. 1956; Leszczycki S. 1962; Beaujeu-Garnier J. 1971; Chojnicki Z.1981; Lisowski A. (pod red) 1999; Jackowski A. 2005; Richling A. 2005; Plit F. 2005; Wojtanowicz J. 2006; Jackowski A., Liszewski S., Richling A. 2008.

Zmierzając do wyjaśnienia tytułu niniejszego opracowania należy określić zakres znaczeniowy pojęcia „granica państwa”. Puryści terminologii rozgraniczają dwa pojęcia: „granice polityczne” i „granice państwa”. Pierwsze z nich to granice państw jak i wewnętrzne granice administracyjne. W literaturze i atlasach pojęcia te bywają najczęściej używane zamiennie. Można spotkać też określenie „granica państwowa” (Dz. Ustaw RPNr 78/1990) czy „granica międzypaństwowa” (Sobczyński M. 1993). Używając określenia granice polityczno-prawne (jurydyczne) J. Wojtanowicz (2008) zalicza do nich granice państwowe, granice regionów i stowarzyszeń politycznych, granice euroregionów, administracyjne i granice historyczne. Podkreśla jednak, że „granica państwa jest inna od wszystkich pozostałych granic, inna w swojej strukturze, sposobie wyznaczania…”

W niniejszym opracowaniu „granice państw” i „granice polityczne” traktowane są jako synonimy.

Etymologia słowa „granica” jest skomplikowana i kontrowersyjna. Jej wyjaśnienie znajdziemy między innymi w opracowaniach: M. Pille (2004) oraz J. L. Łapińskiego (2006).

Bogata jest historia powstawania, zmian przebiegu i funkcji granic politycznych. Współczesna koncepcja granicy państwowej pochodzi z lat bardzo odległych. O powszechnym, precyzyjnym rozgraniczeniu terytoriów państw można jednak mówić dopiero od przełomu XIX i XX wieku. Współczesne granice o przebiegu liniowym poprzedzały strefy graniczne o nieokreślonej przynależności. Zwykle były to tereny mało atrakcyjne dla osadnictwa i gospodarki. Niektóre takie strefy tworzono sztucznie ze względów strategicznych.

Pozostawiając dzieje granic historykom należy wskazać ich cechy istotne dla badań geograficznych. Znajdziemy je śledząc znaczenie pojęcia „granica” w literaturze obcojęzycznej. Język angielski rozróżnia „boundaries” – jako linie graniczne oraz „border” lub „borderlands” jako region graniczny. Określenia „frontier” używano w przeszłości jako odpowiadające polskiemu – „rubieże” lub „kresy”. Rozróżnienie linii granicznej i pogranicza w języku niemieckim to „Grenzlinien” i „Grenzraum”.

W polskiej literaturze przedmiotu, słownikach i dokumentach dostrzegamy swoistą ewolucję rozumienia pojęcia „granica państwa”. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu dominowało wyjaśnienie, że jest to linia oddzielająca terytorium jednego państwa od terytorium innych państw i od pełnego morza. Można też było spotkać wyjaśnienie, że „linia granicy rozdziela również w kierunku pionowym przestrzeń powietrzną, wody oraz wnętrze ziemi” (Dz. Ustaw PRL 1959 Nr 27 poz. 168). Ponieważ linia nie może spełniać tej funkcji pojawiło się określenie „płaszczyzna” (Rykiel Z. 2006). Może być ono słuszne jedynie dla granic biegnących w linii prostej, stąd w nowszych źródłach już konsekwentnie granicę państwa określa się jako „Powierzchnię pionową przechodzącą przez linię graniczną, oddzielającą terytorium, podziemie i obszar powietrzny jednego państwa od innych państw, lub od obszarów niczyich” (Wielka Encyklopedia PWN 2002 s. 392). W podręcznikach prawa międzynarodowego mocno akcentuje się fakt, że na granicach kończy się władza państwa (Klafkowski A. 1970). W praktyce nie zawsze bywa to przestrzegane. Pozytywnym przykładem może być rozkaz Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych z sierpnia 1939 roku Edwarda Rydza-Śmigłego, który nawet wobec nasilających się prowokacji na granicy polsko-niemieckiej zawierał zastrzeżenie: oddziały niemieckie, które wtargnęły przez granicę odeprzeć siłą wyłącznie na naszym terytorium.

Uzupełniając cytowaną, encyklopedyczną definicję można dodać, że lądowa granica państwa oddziela jego terytorium nie tylko od terytorium innego państwa, ale też od obszaru niebędącego samodzielnym państwem, jak np. granica Hiszpanii i Gibraltaru.

Istotnym także dla badań geograficznych mankamentem wszystkich definicji jest fakt, że nie określają one zakresu przestrzeni powietrznej, którą ona oddziela. Według zasad prawa rzymskiego przestrzeń ta jest nieograniczona. Nawiązuje do niego stwierdzenie, które pojawiło się w XIII wieku: dominus soli est dominus coeli et inferorum „właściciel gruntu jest właścicielem nieba (nad gruntem) i podziemi (pod gruntem)” (Gottmann J. 1964). Zainteresowanie tym problemem zapoczątkował rozwój lotnictwa w początkach XX wieku. Pierwszą międzynarodową konferencją na temat żeglugi powietrznej zorganizowano z inicjatywy rządu francuskiego już w roku 1906. Nie doszło jednak do podpisania konwencji regulującej status przestrzeni powietrznej znajdującej się nad terytorium lądowym i morskim państw.

Aktualne ustalenia prawne w tej kwestii można sprowadzić do trzech zasad:

1. Przestrzeń powietrzna nad terytorium lądowym i morskim państwa podlega jego wyłącznej i pełnej suwerenności;

2. Państwo ma prawo regulowania dostępu obcych statków powietrznych do swojej przestrzeni powietrznej;

3. Każdy statek powietrzny musi posiadać określoną przynależność państwową (Bierzanek R., Symonides J. 2000).

Żadna konwencja nie daje jednak odpowiedzi na pytanie na jakiej wysokości kończy się przestrzeń powietrzna należąca do konkretnego państwa. Zasięg ten starano się określić w różny sposób:

1. Ustalenie jego wysokości na granicy atmosfery. Taką regulację uniemożliwia jednak różne rozumienie przez geofizyków jej zasięgu (Górbiel A. 1980);

2. Ustalenie zakresu wysokości na granicy grawitacji ziemskiej okazało się niemożliwe, gdyż siła przyciągania nie jest wartością stałą (Otok S. 2004);

3. Ustalenie omawianego parametru na pograniczu przestrzeni powietrznej i kosmosu, który to za zgodą społeczności międzynarodowej nie podlega zawłaszczeniu, z różnych przyczyn nie zostało zaakceptowane;

4. Wydaje się, że aktualnie najwięcej zwolenników ma tzw. kryterium efektywności władztwa (Kelsen H. 1952). Określa ono wysokość przysługującą każdemu państwu w zależności od możliwości obrony jego przestrzeni powietrznej. Postęp w dziedzinie ustalenia wspomnianego parametru jest w chwili obecnej trudny do przewidzenia.

Rzadziej dyskutowana jest sprawa zasięgu granicy państwa w głąb litosfery. Problem staje się istotny w przypadku konfliktów o wody podziemne lub złoża surowców na pograniczach państw. Ta luka w regulacjach prawnych istotna jest np. w regionie dwóch nadgranicznych miast: amerykańskiego El Paso i meksykańskiego Ciudad Juarez. Wobec bardzo niewielkich opadów (ok. 230 mm rocznie) – oba miasta wykorzystują wody granicznej rzeki Rio Grande. Pozyskiwana ilość wody okazuje się niewystarczająca. Zdecydowano się na pobór wód podziemnych. W roku 1981 osiągał on 72,6 mln m³. Okazało się, że wartość ta przekracza wielkość naturalnego odnawiania się zasobów. Trudno podjąć tu wiążące obie strony decyzje, gdyż podziemne zbiorniki wody obu miast są ze sobą połączone. Potencjalnie zagrożona konfliktem międzynarodowym jest też eksploatacja na dużą skalę wód podziemnych Sahary przez Libię, co może mieć wpływ na wielkość przepływu wód Nilu – istotny dla gospodarki Egiptu.

Innym problemem definiowania granicy państwa jest zakres znaczeniowy pojęcia „państwo”. Dostrzegamy tu wyraźną rozbieżność pomiędzy niebudzącym wątpliwości jego potocznym rozumieniem a kontrowersjami towarzyszącymi jego precyzyjnej definicji. Wskazuje na to podawana różna liczba państw świata. Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna (ISO) podaje liczbę 239 państw (2006 r.). Według obliczeń M. Sobczyńskiego (2008) w roku 2005 było 198 państw i 70 jednostek quazi-państwowych. Inne źródła podają, że w tym właśnie roku było 216 państw.Wydawnictwo Akademickie DIALOG

specjalizuje się w publikacji książek dotyczących języków, zwyczajów, wierzeń, kultur, religii, dziejów i współczesności świata Orientu.

Naszymi autorami są znani orientaliści polscy i zagraniczni, wybitni znawcy tematyki Wschodu.

Wydajemy także przekłady bogatej i niezwykłej literatury pięknej krajów Orientu.

Redakcja: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/219
tel. (22) 620 32 11, (22) 654 01 49
e-mail: [email protected]

Biuro handlowe: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218
tel./faks (22) 620 87 03
e-mail: [email protected]
www.wydawnictwodialog.pl

Serie Wydawnictwa Akademickiego DIALOG:

• Języki orientalne

• Języki Azji i Afryki

• Literatury orientalne

• Skarby Orientu

• Teatr Orientu

• Życie po japońsku

• Sztuka Orientu

• Dzieje Orientu

• Podróże – Kraje – Ludzie

• Mądrość Orientu

• Współczesna Afryka i Azja

• Vicus. Studia Agraria

• Orientalia Polona

• Literatura okresu transformacji

• Literatura frankofońska

• Być kobietą

• Temat dnia

• Życie codzienne w…

Prowadzimy sprzedaż wysyłkową