Bolesław Chrobry. Król Polski, przyjaciel i wróg cesarzy - ebook

WSTĘP

Postaci Bolesława Chrobrego nie trzeba chyba nikomu przedstawiać. Na jego temat napisano już sporo różnych opracowań. I trudno się dziwić, Bolesław był bowiem władcą nietuzinkowym, co przyznawali już jego współcześni. Pomimo niemałych osiągnięć historiografii i postępu badań nad najwcześniejszymi dziejami państwa polskiego o synu Mieszka I wiadomo jednak w sumie nie za dużo. Wiele momentów z życia pierwszego króla Polski pozostaje owianych tajemnicą, a pewne pytania nadal domagają się jednoznacznej odpowiedzi. Pisząc biografię Bolesława, trzeba mieć to wszystko na względzie.

Prezentowana publikacja ma charakter popularnonaukowy, a jej głównym celem jest przypomnienie i przybliżenie sylwetki Bolesława Chrobrego. W miarę możliwości ograniczono aparaturę naukową. Dociekliwy czytelnik na końcu książki znajdzie bibliografię pomocną przy studiowaniu zagadnień, które podczas lektury w sposób szczególny go zainteresowały, a nie zostały wyczerpane w niniejszej publikacji. Każdy znajdzie w opracowaniu coś dla siebie. Miłośnicy militariów z wypiekami na twarzy będą mogli śledzić przebieg kolejnych działań zbrojnych z udziałem wojowniczego Piasta. Pasjonaci dziejów politycznych będą mieli doskonałą okazję, by przyjrzeć się politycznym i dyplomatycznym zdolnościom i osiągnięciom króla. Niemało uwagi poświęcono także stosunkowi monarchy do Kościoła oraz wielu innym kwestiom, które znalazły odbicie w źródłach.

Biografia Bolesława I byłaby niepełna, gdyby zabrakło w niej informacji dotyczących jego życia prywatnego. Chcąc opisać relacje międzyludzkie i wniknąć w osobowość opisywanej postaci, autor musiał często posiłkować się domysłami. Starał się w ten sposób wypełnić występujące w materiale źródłowym luki, a tych – jak przekona się Czytelnik w dalszej części narracji – jest bardzo wiele.

Prezentowany tekst jest w założeniu biografią próbującą uchwycić wszystkie aspekty życia i działalności pierwszego króla na tronie Polski. Gros rozważań poświęcono militarnej i politycznej działalności Bolesława Chrobrego, co winno pomóc w określeniu tego, jakim był władcą i wodzem. Dołożono starań, aby zaprezentować także inne fakty z życia Bolesława. Dzięki temu można się dowiedzieć, jakim był człowiekiem, mężem i ojcem.

Książka składa się z 11 rozdziałów. Pierwszy z nich zaznajamia z dzieciństwem i młodością tytułowego bohatera, opowiada też o jego trzech pierwszych małżeństwach. Drugi rozdział zawiera opis początkowego etapu rządów Bolesława Chrobrego, gdy był skonfliktowany m.in. ze swą macochą Odą i przyrodnimi braćmi. Kolejny traktuje o przyczynach, przebiegu i skutkach osławionego zjazdu gnieźnieńskiego z 1000 roku. W rozdziałach 4–9 szczegółowo omówiono aktywność militarną Bolesława podczas jego zmagań z Niemcami i ich sojusznikami. Dalej przedstawiono dzieje stosunków polsko-ruskich do 1018 roku. W tej części tekstu skupiono się nie tylko na kwestiach dotyczących prowadzenia wojny, ale również ukazano tło obyczajowe (sprawa romansu z księżniczką ruską Przedsławą). W ostatnim rozdziale scharakteryzowano schyłkowe lata rządów króla i omówiono temat jego koronacji. Zakończenie książki to podsumowanie wcześniejszych rozważań na temat Bolesława.

Niniejsza publikacja nie powstałaby, gdyby nie przekazy pisane wzmiankujące o Bolesławie Chrobrym. Najważniejszym źródłem jest w tym kontekście kronika merseburskiego biskupa Thietmara, naocznego świadka wielu wydarzeń z udziałem Bolesława. Analizując informacje zawarte w tym dziele, należy być jednak niezwykle czujnym i ostrożnym, jej autor bowiem, mówiąc najoględniej, nie lubił władcy piastowskiego i jego poddanych. Nieco bardziej bezstronne są pozostałe przekazy niemieckie, w tym roczniki i żywoty. W pracy wykorzystano również źródła powstałe na Rusi (Powieść minionych lat) i w Czechach (Kosmasa Kronika Czechów). Nie zapomniano także o rodzimych relacjach pisanych z Kroniką polską Galla Anonima na czele.

Portrety Mieczysława i Bolesława Chrobrego
(według Aleksandra Lessera, 1830–1884)ROZDZIAŁ PIERWSZY

U BOKU
WIELKIEGO
OJCA

Rodzina Bolesława

Historia Polski obfituje w wiele ważnych momentów. Przełomowy dla najstarszych dziejów naszego państwa okazał się rok 966. Ówczesny książę Polan, Mieszko I, postanowił wówczas przyjąć chrzest. Dostępne źródła narracyjne nie podają, jakie przyczyny skłoniły go do porzucenia wiary przodków i przyjęcia zasad nowej wiary. Niektóre kroniki wskazują, że decydującą rolę w konwersji Mieszka odegrała jego chrześcijańska żona Dobrawa (Dąbrówka). Zdaniem najstarszego polskiego kronikarza Anonima zwanego Gallem, piszącego na początku XII stulecia, Dobrawa początkowo nie chciała ślubu z księciem piastowskim, jednak później zmieniła zdanie, gdy przyrzekł jej, iż zostanie chrześcijaninem. W konsekwencji „pani owa – jak relacjonował Gall – przybyła do Polski z wielkim orszakiem dostojników świeckich i duchownych, ale nie pierwiej podzieliła z nim łoże małżeńskie, aż powoli a pilnie zaznajamiając się z obyczajem chrześcijańskim i prawami kościelnymi, wyrzekł się błędów pogaństwa i przeszedł na łono matki-Kościoła”.

W podobnym duchu na poczynania Dobrawy spoglądał niemal współczesny opisywanym wydarzeniom biskup merseburski Thietmar (975–1018). Według niego Dobrawa, „widząc swego małżonka pogrążonego w wielorakich błędach pogaństwa, zastanawiała się usilnie nad tym, w jaki sposób mogłaby go pozyskać dla swojej wiary. Starała się go zjednać na wszelkie sposoby, nie dla zaspokojenia trzech żądz tego zepsutego świata, lecz dla korzyści wynikających z owej chwalebnej i przez wszystkich wiernych pożądanej nagrody w życiu przyszłym.

Umyślnie postępowała ona przez jakiś czas zdrożnie, aby później móc długo działać dobrze. Kiedy mianowicie po zawarciu wspomnianego małżeństwa nadszedł okres wielkiego postu i Dobrawa starała się złożyć Bogu dobrowolną ofiarę przez wstrzymywanie się od jedzenia mięsa i umartwianie swego ciała, jej małżonek namawiał ją słodkimi obietnicami do złamania postanowienia. Ona zaś zgodziła na to w tym celu, by z kolei móc tym łatwiej zyskać u niego posłuch w innych sprawach. Jedni twierdzą, iż jadła ona mięso w okresie jednego wielkiego postu, inni zaś, że w trzech takich okresach”.

Dobrawa przybyła do Polski najpóźniej w 965 roku. Urodziła się około 930 roku, a więc mniej więcej w tym samym czasie co Mieszko I. Jej ojcem był książę czeski – Bolesław I Srogi. Imię i pochodzenie jej matki nie są znane. O dzieciństwie i młodości księżniczki nie wiadomo praktycznie nic. Zazwyczaj tego typu informacje nie pojawiały się w ówczesnych przekazach pisanych. Możliwe, że odebrała staranne wykształcenie, podobnie jak wiele księżniczek w tym czasie.

Ślub Mieszka i Dobrawy odbył się w 965 roku. W starszej historiografii uważano, że miał on miejsce gdzieś na terenie Czech, przypuszczalnie w Pradze. Obecnie jednak przeważa opinia, iż ceremonię ślubną obserwowali głównie mieszkańcy Polski w nieznanym dziś bliżej grodzie w Wielkopolsce.

Małżeństwo Dobrawy i Mieszka było typowym małżeństwem politycznym. Poprzedził je układ polsko-czeski, którego zawarcie historycy datują na rok 964. Zgodnie z tym układem Mieszko I zobowiązał się przyjąć chrzest. Bolesław Srogi z kolei obiecał udzielić pomocy militarnej Mieszkowi w jego konflikcie z Wieletami, z którymi ten walczył około 963 roku i doznał dwóch sromotnych porażek. Czy były jeszcze jakieś inne postanowienia omawianego układu, z powodu braku źródeł trudno powiedzieć.

Po ślubie Mieszko i Dobrawa osiedli najprawdopodobniej w Poznaniu. Tutaj bowiem archeolodzy odkryli pozostałości monumentalnego zespołu pałacowo-sakralnego, którego przebudowę rozpoczęto w latach sześćdziesiątych X wieku. Można przypuszczać, że Piast zainicjował te roboty, by jego żona miała gdzie mieszkać. W pozostałych grodach polskich w tym czasie nie było najprawdopodobniej odpowiednich ku temu warunków.

Jak wyglądało pożycie małżonków, można jedynie zgadywać. Ze związku z Dobrawą Mieszko doczekał się przynajmniej dwojga dzieci: syna Bolesława i córki Świętosławy-Sygrydy. Nic pewnego nie wiadomo natomiast o ewentualnym potomstwie Mieszka z żon pogańskich. Według wspomnianego już wcześniej Galla Anonima miał ich ponoć aż siedem! Należy jednak pamiętać, iż zwyczaj poligamii był dość rozpowszechniony wśród ówczesnych plemion pogańskich, choć liczba żon podana przez Anonima może być jednocześnie nieco przesadzona. Tak naprawdę niepodobna rozstrzygnąć, czy Mieszko doczekał się chociaż jednego dziecka z tych związków. Rzecz jasna po przybyciu Dobrawy książę oddalił z dworu wszystkie pogańskie żony. Gdyby tego nie zrobił, naraziłby na szwank swoją reputację, a obcy kronikarze (głównie niemieccy) skrupulatnie odnotowaliby to w swoich dziełach. Mieszko, jak można przypuszczać, doskonale zdawał sobie sprawę z tych uwarunkowań i postąpił tak, jak tego od niego oczekiwano.

Najpóźniej w 972 roku Mieszkowi I urodziła się córka – Świętosława-Sygryda. Jej życiorys, a zwłaszcza najwcześniejsze lata życia, jest mało znany. Przypuszcza się, iż otrzymała imię po swojej babce, a zarazem matce Mieszka, żonie Siemomysła. Istnieje też teoria, iż Mieszko nadał córce imię po jednej z pogańskich żon. Między 980 a 984 rokiem książę wydał Świętosławę za króla Szwecji, Eryka Zwycięskiego. Było to typowe małżeństwo polityczne. Zawiązany dzięki niemu sojusz polsko-szwedzki był wymierzony bezpośrednio w Duńczyków, którzy chcieli kosztem Piastów rozciągnąć swoje wpływy na Pomorzu. Świętosława urodziła Erykowi przynajmniej dwoje dzieci: córkę Holmfrydę Eriksdotter oraz syna Olafa Skötkonunga. W 995 roku Olaf przejął władzę w Szwecji po śmierci ojca.

Po śmierci Eryka Świętosława wyszła za mąż za króla Danii i Norwegii, Swena Widłobrodego. Dostępne źródła sugerują, iż królowa doczekała się z tego związku dwóch córek (Estrydy i Świętosławy) oraz dwóch synów: Haralda II Svenssona (króla duńskiego w latach 1014–1018) oraz Kanuta Wielkiego (króla Danii, Norwegii i Anglii).

W literaturze popularnonaukowej można niekiedy spotkać się z twierdzeniem, iż Mieszko I miał jeszcze jedną córkę – Adelajdę – żonę księcia Węgier, Gejzy, matkę św. Stefana. W niektórych późnośredniowiecznych źródłach Adelajda figuruje również jako siostra Mieszka. Już w XIX wieku wskazywano na fikcyjność tej postaci, choć nie wszyscy badacze zgodzili się z taką interpretacją. S. Zakrzewski sądził, że Adelajda, jako córka Mieszka i Dobrawy, pojawiła się na świecie między 968 a 969 rokiem. Jakiś czas później wydano ją za mąż za Gejzę, lecz po pewnym czasie przepędzono ją z dworu węgierskiego. W opinii badacza Piastówna miała następnie poślubić brata Gejzy – Michała, któremu urodziła synów Vazula i Władysława Łysego. Obecnie historycy przychylają się do zdania, iż matką św. Stefana była księżniczka węgierska Sarolta, Adelajda zaś tak naprawdę nigdy nie istniała.

Narodziny upragnionego potomka

W 967 roku Mieszko I – jak podają najstarsze polskie roczniki – przywitał na świecie swego syna Bolesława. Data ta nie jest jednak pewna. Część historyków przyjęła, iż książę urodził się około 965 roku, ewentualnie rok później. Aby uwiarygodnić to stanowisko, powoływano się na cytowany wyżej przekaz Thietmara, w którym zaznaczono, że Mieszko i Dobrawa współżyli ze sobą trzy lata przed przyjęciem chrztu przez Piasta. Informacja ta ma jednak charakter anegdotyczny, saski dziejopis powoływał się bowiem na niesprawdzone wiadomości, których nie był w stanie zweryfikować. Należy wobec tego uznać, iż kwestia daty narodzin Bolesława pozostaje nadal otwarta.

Nie ulega wątpliwości, że Mieszko i Dobrawa w dniu narodzin syna musieli być przeszczęśliwi. Nie wiadomo, czy małżonek przebywał wówczas u boku żony. Jeśli tak, radość Dobrawy była z pewnością podwójna. Dziecku tuż po narodzinach nadano imię Bolesław. Genealodzy są pewni, iż syn pary książęcej otrzymał imię po dziadku Bolesławie I Srogim (935–967) oraz wuju Bolesławie II Pobożnym (967–999). Z czasem stało się ono jednym z najpopularniejszych imion w rodzie Piastów. Jeszcze w średniowieczu synowi Mieszka nadano przydomek „Chrobry”, „Chabry”, co dosłownie znaczy waleczny, dzielny.

O tym, co robił młody Bolesław w pierwszych latach życia, źródła milczą. Z pewnością do siódmego roku życia był przy boku Dobrawy. Do tego momentu bowiem chłopcy pozostawali w owych czasach pod opieką matki. Zgodnie ze zwyczajem dokonywano następnie rytualnego obrzędu zwanego postrzyżynami, po którym dziecko stawało się pełnoprawnym członkiem rodziny i przechodziło pod formalne zwierzchnictwo ojca.

Tych siedem lat w zupełności wystarczyło, aby Bolesław zżył się z Dobrawą. Był on wszak jej pierworodnym synem. Przemyślidka poświęcała mu zapewne z tego względu sporo uwagi. Nic też nie wskazuje na to, aby księżniczka zajmowała się polityką. Te sprawy pozostawiała mężowi, którego historia zapamiętała jako wytrawnego polityka. Niewykluczone, że Dobrawa oddała zasługi na rzecz chrystianizacji państwa polskiego. Tradycja przypisuje jej bowiem ufundowanie kościołów Świętego Ducha i Świętej Trójcy w Poznaniu.

Dobrawa spędziła w Polsce w sumie dwanaście lat. W tym też czasie przeniosła na dwór pewne zachowania i obyczaje obowiązujące w jej ojczyźnie. Zmarła w 977 roku, najprawdopodobniej z przyczyn naturalnych. Miejsce jej pochówku budzi kontrowersje wśród naukowców. Pod uwagę bierze się dwie lokalizacje: Gniezno lub Poznań.

Z pewnością Bolesław bardzo przeżył śmierć matki. Nagle zawalił się cały jego świat. Ojciec próbował zapewne zrekompensować mu w jakiś sposób utratę najbliższej osoby, jednak młodemu chłopcu mogło to nie wystarczać. Z czasem doszedł do siebie. Jakich argumentów użył Mieszko, by pocieszyć syna, można jedynie zgadywać. Niewykluczone, że książę zapewnił syna, iż spotka swoją ukochaną matkę w niebie. Sam być może mocno w to wierzył, był wszak – jak przekonują niektórzy znawcy zagadnienia – osobą bardzo pobożną, która prawdziwie się nawróciła. Przypuszczalnie również Mieszko uronił niejedną łzę z powodu śmierci małżonki, z którą przeżył ponad dziesięć lat.

PRZYPISY

Rozdział pierwszy
U boku wielkiego ojca

Gall Anonim, Kronika polska, przeł. R. Grodecki, wstęp i oprac. M. Plezia, Wrocław 2003, ks. I, rozdz. 4, s. 17.

Kronika Thietmara, przeł. M.Z. Jedlicki, posłowie K. Ożóg, Kraków 2005, ks. IV, rozdz. 55–56, s. 82–83.

Por. J. Jaskulski, Bolesław I Srogi, Słownik władców Europy średniowiecznej, red. J. Dobosz, M. Serwański, Poznań 1998, s. 54.

Por. J. Wojtczak, Pierwszy sojusz słowiański w dynastii Piastów – małżeństwo Mieszka I i Dobrawy, Křižovatky Slovanů, red. M. Giger, H. Kosáková, M. Příhoda, Praha 2015, s. 173 i nast.

Por. H. Kóčka-Krenz, Wczesnopiastowski Poznań w świetle źródeł archeologicznych, Gniezno i Poznań w państwie pierwszych Piastów. Teksty wykładów wygłoszonych na sympozjum naukowym zorganizowanym przez Oddział Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu dnia 8 grudnia 1999 roku, red. A. Wójtowicz, Poznań 2000, s. 61 i nast.; eadem, Ostrów Tumski we wczesnym średniowieczu, Ostrów Tumski – kolebka Poznania. Materiały sesji naukowej, Poznań, 4 listopada 2003 roku, red. L. Wilczyński, Poznań 2004, s. 21 i nast.; eadem, Pozycja Poznania w X wieku w źródłach archeologicznych, Tu się wszystko zaczęło. Rola Poznania w państwie pierwszych Piastów. Teksty wykładów wygłoszonych na sympozjum naukowym zorganizowanym przez Oddział Polskiej Akademii Nauk i Wydział Teologiczny UAM w Poznaniu dnia 8 grudnia 2009 roku, red. A. Wójtowicz, Poznań 2010, s. 33 i nast.

Gall Anonim, Kronika polska, ks. I, rozdz. 5, s. 17.

Por. G. Labuda, Świętosława, Słownik starożytności słowiańskich, t. 5, Wrocław 1975, s. 588 i nast.; R.T. Prinke, Świętosława, Sygryda, Gunhilda: tożsamość córki Mieszka I i jej skandynawskie związki, „Roczniki Historyczne” 2004, R. 70, s. 81 i nast.; W. Duch, Świętosława, córka Mieszka I i królowa szwedzka, duńska, norweska i angielska, https://historia.org.pl/2020/06/16/swietoslawa-corka-mieszka-i-i-krolowa-szwedzka-dunska-norweska-i-angielska .

Por. S. Zakrzewski, Mieszko I jako budowniczy państwa polskiego, Kraków 2006, s. 88 i nast.

J. Strzelczyk, Bolesław Chrobry, Poznań 2003, s. 17. Por. R. Grzesik, Adelajda, rzekoma księżniczka polska na tronie węgierskim, Kobieta w kulturze średniowiecznej Europy. Prace ofiarowane Profesor Alicji Karłowskiej-Kamzowej, red. A. Gąsiorowski, Poznań 1995, s. 47 i nast.

Por. K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, posł. T. Jasiński, Poznań 2004, s. 81–82.

Odmienne stanowisko zajął jednak m.in. S. Trawkowski, zob. idem, Jak powstała Polska, Warszawa 1961, s. 201.

Odnotował to nieprzychylny jej kronikarz czeski Kosmas. Por. Kosmasa Kronika Czechów, przeł. M. Wojciechowska, Warszawa 1968, ks. I, rozdz. 27, s. 149.

Na temat Dobrawy pisali więcej np.: M. Dembińska, Wzorzec kobiety słowiańskiej w kronikach Galla Anonima, Kosmasa i Nestora, Kultura średniowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Gieysztorowi w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, red. D. Gawinowa i in., Warszawa 1991, s. 418 i nast.; J. Banaszkiewicz, Dąbrówka „christianissima” i Mieszko poganin (Thietmar, IV, 55–56; Gall, I, 5–6), Nihil superfluum esse. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane profesor Jadwidze Krzyżaniakowej, red. J. Dobosz, J. Strzelczyk, Poznań 2000, s. 85 i nast.; G. Labuda, Księżna Dobrawa i książę Mieszko jako rodzice chrzestni Polski piastowskiej, Scriptura custos memoriae. Prace historyczne, red. D. Zydorek, Poznań 2001, s. 3 i nast.; G. Pac, Kobiety w dynastii Piastów. Rola społeczna piastowskich żon i córek do połowy XII wieku. Studium porównawcze, Toruń 2013, s. 39 i nast.; B. Czwojdrak, Dobrawa (ok. 930–977), Poczet władczyń Polski, red. B. Czwojdrak, Kraków 2017, s. 31 i nast.

Por. P.E. Steele, Nawrócenie i chrzest Mieszka, Kraków 2016, s. 59 i nast.