Brunatna pajęczyna. Agenci Gestapo w okupowanym Krakowie i ich powojenne losy - ebook

Podziękowania

Książka _Brunatna pajęczyna_ jest efektem moich wieloletnich badań nad zjawiskiem kolaboracji podczas II wojny światowej. Tym razem zdecydowałam się dokonać analizy działalności agentury krakowskiego Gestapo. Z uwagi na specyfikę źródeł, o których piszę we wstępie, nie udało mi się odtworzyć wszystkich faktów. Otwieram tę przestrzeń dla innych badaczy, zachęcając ich do pogłębiania poszczególnych historii i uzupełniania o nowe informacje. To, co opisałam w książce, jest wycinkiem okrucieństwa i słabości moralnej jednostek współpracujących najpierw z Niemcami, a potem często z komunistami. Ich losy dowodzą niezmienności procesu historycznego, bowiem _nihil fit sine causa_ i nie kończy się wraz z wojną.

*

W tym miejscu pragnę podziękować wszystkim osobom, które towarzyszyły mi w procesie powstawania tej książki. Dziękuję za ich zaangażowanie, cierpliwość, akceptację moich wyborów oraz wyrozumiałość w tak szczególnym dla mnie czasie. Najważniejszą rolę odegrała moja córka, a zarazem asystentka Liliana Natkaniec, wytrwale znosząca trudy pracy naukowej. Od niej nauczyłam się bezustannego zadawania pytań i nieustępliwości w czekaniu na odpowiedź. Moim najbliższym dziękuję za wsparcie, krytyczną lekturę kolejnych wersji maszynopisu oraz niezłomność w podawaniu w wątpliwość materiałów sądowych, policyjnych i konspiracyjnych, co motywowało mnie do ich wielokrotnego sprawdzania pod kątem wiarygodności. Osobą, która wpoiła mi tę samą krytyczną niezłomność podczas czytania źródeł, był prof. Stefan Gąsiorowski, którego cenne rady zawsze towarzyszą mi w pracy naukowej. Serdecznie dziękuję także prof. Jackowi Chrobaczyńskiemu i prof. Sebastianowi Piątkowskiemu, recenzentom tej książki, za wnikliwe i erudycyjne uwagi, które pozwoliły mi uwzględnić wiele istotnych wątków.

Słowa wdzięczności kieruję także do prof. Anny Zapalec, dr Karoliny Panz, Dagmary Swałtek-Niewińskiej, dr Alicji Maślak-Maciejewskiej, dr Marii Ferenc-Piotrowskiej, rabbiego Isaaca Wolhendlera, którzy dzielili się ze mną swoją wiedzą i doświadczeniem, krytycznymi uwagami oraz słowami wsparcia, wielokrotnie wskazując mi ważne dokumenty archiwalne lub pozycje bibliograficzne. Równie serdeczne podziękowania składam dr Martynie Grądzkiej-Rejak, prof. Andrzejowi Chwalbie (za ważną dla mnie rozmowę o donosicielstwie), prof. Dietherowi Pohlowi, dr Angelice Adamczyk, Yael Robinson, Michałowi Chlipale (za pomoc źródłową), Dorocie Agnowskiej-Brennan, Jasonowi Lowtherowi (za wyjątkową cierp­liwość), Aronowi Halberstamowi, Katarzynie Kocik, Darii Stenclik, Justynie Kubik (za ogromną pomoc archiwalną), Mieszkowi Jackowiakowi oraz dr. Christianowi Kurzwegowi.

Dziękuję Joannie Nazimek za przyjęcie propozycji zredagowania kolejnej mojej książki i pracę nad nią w drobiazgowy i nieszablonowy sposób. Panu Janowi Sadkiewiczowi, wicedyrektorowi wydawnictwa Universitas, za profesjonalizm i zaufanie. Bardzo ważną rolę w procesie powstawania tej książki odegrała także Ewa Badowska, której wdzięczna jestem za wieloletnią współpracę. Jej zaangażowanie i profesjonalizm motywowały mnie do dalszych działań.

Serdecznie dziękuję wszystkim instytucjom naukowym oraz archiwom za wyrozumiałość i wsparcie moich badań w wyjątkowej dla mnie sytuacji. W szczególności pracownikom Bundesarchiv w Berlinie, Yad Vashem w Jerozolimie, Central Zionist Archives w Jerozolimie, Wiener Holocaust Library w Londynie, Wiener Wiesenthal Institut für Holocaust-Studien w Wiedniu, Yivo Institute for Jewish Research w Nowym Jorku, United States Holocaust Memorial Museum z siedzibą w Waszyngtonie oraz Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce w Nowym Jorku. Słowa wdzięczności kieruję w stronę dr Iwony Korgi za możliwość przedstawienia wyników badań w Instytucie Józefa Piłsudskiego. Spotkanie i inspirująca dyskusja przyczyniły się do rozbudowania rozdziału o krakowskim Gestapo.

Książka powstała dzięki wsparciu finansowemu kilku instytucji, które umożliwiły mi przeprowadzenie wielu kwerend zagranicznych, uczestniczenie w seminariach oraz konferencjach krajowych i międzynarodowych. Możliwość przeprowadzenia weryfikacji danych w kolejnych zespołach archiwalnych jest dla badacza bezcenna. Pragnę zatem podziękować Narodowemu Centrum Nauki oraz Fondation pour la Mémoire de la Shoah za obdarzenie mnie naukowym zaufaniem. Dziękuję również pierwszemu zarządowi Instytutu Strat Wojennych, a zwłaszcza pierwszemu dyrektorowi prof. Konradowi Wnękowi, za przyznanie mi stypendium naukowego.

Wreszcie w moim i Liliany imieniu serdecznie dziękuję Agnieszce Barnat, bez której wiele naukowych przedsięwzięć nie byłoby możliwych. Dziękujemy Ci za zrozumienie, cierpliwość, zaprojektowanie okładki książki oraz wsparcie podczas zagranicznych kwerend i konferencji.Wstęp

Gestapo stworzyło podczas II wojny światowej sprawnie funkcjonujące sieci agenturalne obecne niemalże w każdej przestrzeni życia: prywatnej, publicznej i zawodowej, przenikające do zakładów pracy, administracji miejskiej, struktur Polskiego Państwa Podziemnego, konspiracji, teatrów, redakcji czasopism itd. W okupowanej Polsce działalność agentów spowodowała śmierć ogromnej liczby osób, którym należy przywrócić pamięć i sprawiedliwość. Jednym z kluczowych założeń niniejszej książki jest wskazanie sprawców tych zbrodni. Wśród nich znaleźli się ludzie, których po zakończeniu wojny przedstawiono jako bohaterów walczących o wolność lub zmuszonych do współpracy z okupantem. Za przykład niech posłuży historia znanego malarza, absolwenta krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych Władysława Bieleckiego, o którym krakowskie AK pisało w swoim raporcie:

Bielecki zaczął pracować w Gestapo jako tłumacz języka rosyjskiego, a ponieważ Gestapo wiedziało, że ma kontakty z ludźmi z inteligencji zgodził się pracować dla nich jako agent . Człowiek ten pochodzi z inteligencji, profesor rzeźbiarz obracający się w tych strefach. Wydał Gestapo m.in. paru ludzi z kurii biskupiej. Pracuje w Gestapo. Likwidację prof. Bieleckiego Kowalkowskiemu powierzył dowódca VI Dywizji płk. “Odwet”1.

Bielecki, pomimo legionowej przeszłości, został agentem Gestapo i prawdopodobnie przyczynił się do aresztowania wielu swoich przedwojennych kolegów. Wśród nich mógł się znaleźć inny krakowski artysta Stefan Filipkiewicz, który wraz z pozostałymi członkami Komitetu Obywatelskiego do spraw Opieki nad Polskimi Uchodźcami w Budapeszcie (m.in. Henrykiem Sławikiem) brał udział w ocaleniu w tym mieście ok. 5 tys. Żydów. Krakowskie Gestapo zleciło swoim agentom, m.in. osobom żydowskiego pochodzenia, rozpracowanie budapesztańskiego środowiska, którego przedstawiciele na skutek denuncjacji zostali wkrótce aresztowani i skazani na śmierć. Wśród nich znalazł się właśnie Filipkiewicz, który za swoją postawę został stracony w 1944 r. w Maut­hausen2 wraz innymi członkami Komitetu.

Status Krakowa różnił się od pozostałych miast okupowanego kraju. Od października 1939 r., kiedy miasto zaczęło pełnić funkcję stolicy Generalnego Gubernatorstwa, jak słusznie podkreślił Jacek Chrobaczyńki, „stało się jednym z najważniejszych ogniw niemieckiej praktyki okupacyjnej”3. W Krakowie swoje siedziby znalazły wszystkie ośrodki władzy okupacyjnej niższych i wyższych szczebli: dystryktowych, powiatowych i miejskich, oraz instytucji policyjnych i politycznych (m.in. rządu GG, Gestapo, Sipo, Kripo, Orpo, Schupo itd.). Szacuje się, że na przełomie 1943 i 1944 r. w mieście stacjonowało ok. 4 tys. niemieckich policjantów oraz 6–8 tys. żołnierzy rozmaitych formacji4. Ponadto Kraków był „pomostem” między Generalnym Gubernatorstwem a ziemiami wcielonymi do III Rzeszy. Pierwszym bezpośrednim rezultatem ustanowienia „stolicy” GG był napływ ogromnej liczby osób narodowości niemieckiej, które często przybywały do Krakowa z rodzinami. Wielkość niemieckiej populacji sięgała podczas wojny od 20 do 35 tys. osób. Jej przedstawiciele podejmowali pracę na szczeblach administracji państwowej i miejskiej oraz w niemieckich instytucjach. W 1944 r. we wszystkich urzędach pracowało niemal 35 tys. osób tej narodowości. Jeden z mieszkańców ówczesnego Krakowa tkankę miejską zapamiętał w następujący sposób:

W porównaniu z Warszawą ruch uliczny był to niewielki, a przechodnie bardziej poważni. Uderzała duża liczba ludzi w różnej maści uniformach i cywilów z hakenkreuzami w klapach. Na pierwszy rzut oka wydawało się, że mieszka tu więcej Niemców niż Polaków . Wrażenia w sumie nie były budujące5.

Obecność tak wielu Niemców wpływała negatywnie na mieszkańców Krakowa, zwłaszcza że przestrzeń miejską poddawano gwałtownej germanizacji. Miasto stało się także centralnym punktem działalności propagandowej władz GG, której celem było utrzymanie w społeczeństwie posłuszeństwa wobec okupanta. Szczególnie że Kraków był drugim po Warszawie ośrodkiem konspiracji w GG6. Wymagało to podjęcia przez władze okupowanego miasta odpowiednich środków zabezpieczających w postaci dobrze zorganizowanego aparatu policyjnego i rozbudowanej sieci agenturalnej.

Agenci Gestapo byli narzędziem okupanta do kontrolowania, infiltrowania, inwigilowania, aresztowania i zastraszania lokalnej społeczności, przede wszystkim związanej z Polskim Państwem Podziemnym i zagrażającej bezpieczeństwu III Rzeszy. W Krakowie Gestapo stworzyło sprawnie działającą sieć agenturalną, która przekraczała jego granice, obejmując swoim zasięgiem wiele miast Generalnego Gubernatorstwa. Rozciągała się nawet na inne kraje europejskie, gdzie krakowscy agenci prowadzili aktywną działalność kontrwywiadowczą. Jej skutki odczuli w szczególności Polacy i Żydzi przebywający w Budapeszcie. Sieć agenturalna krakowskiego Gestapo przeplatała się z siecią tajnych współpracowników Abwehry. Nawiązuje do tego jeden z podrozdziałów książki, a także jej tytuł, który zaczerpnęłam ze sprawy poszukiwawczej prowadzonej przez powojenny Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w kontekście działalności współpracowników Gestapo. Do szczegółów wspomnianej sprawy odniosę się w epilogu.

Szacuje się, że z krakowskim Gestapo przez cały okres II wojny światowej współpracowało od 900 do nawet ponad 2 tys. agentów różnej narodowości i wyznania, zwerbowanych zarówno na początku okupacji, jak i pod koniec jej trwania. Udało mi się zgromadzić dane o ponad 2 tys. osób podejrzanych przez Polskie Państwo Podziemne o kolaborację z okupantem. Uważam jednak, że zbiór ten nie jest zamknięty z uwagi na zniszczenie archiwum krakowskiego Gestapo przez Niemców przed wycofaniem się z miasta. Dlatego też możliwe było odtworzenie listy agentów wyłącznie na podstawie wykazu stworzonego przez konspirację, która ulokowała swoich agentów w strukturach służb niemieckich. Podziemie miało dostęp do kartotek agentów Gestapo i ich zdjęć, o czym w dalszej części książki. Mankamentem tego źródła jest jego niekompletność, co dotyczy także tego, że na wspominanej liście widnieją niekiedy wyłącznie nazwiska, brak informacji o zarzutach, oskarżeniach lub zakresie współpracy. Tylko w przypadku ok. 1100 agentów dysponujemy informacjami o ich działalności i udziale w zatrzymaniu konkretnych osób. Przeprowadziłam weryfikację danych pochodzących z dokumentów konspiracji w innych źródłach archiwalnych oraz ich krytyczną analizę. Efekt nie zawsze był zadowalający, gdyż nie zachowała się kompletna dokumentacja wojenna i powojenna bądź przetrwała w stanie szczątkowym. Urząd Bezpieczeństwa dołożył wszelkich starań, aby akta jego najlepszych agentów współpracujących wcześniej z okupantem zniknęły lub zawierały tylko część materiałów obciążających. Bez względu jednak na kwestie źródłowe i metodologiczne, o czym szczegółowo poniżej, wspomniany wykaz podziemia umożliwia wysunięcie wstępnych wniosków o liczbie agentów, ich metodach działania, narodowości, wyznaniu, wieku, wykształceniu czy charakterze współpracy z okupantem. Prowadząc badania, podjęłam także próbę stworzenia społecznego profilu agenta, ale w trakcie pisania tej książki doszłam do wniosku, że jest to niemożliwe z wielu przyczyn. Wyjaśnię to w kolejnych rozdziałach i konkluzjach.

Kolejnym celem, jaki sobie postawiłam, było odtworzenie biogramów prominentnych agentów i ich oficerów prowadzących przy uwzględnieniu właściwych im metod pracy. Opracowując te historie, uświadomiłam sobie nie tylko skalę działalności konkretnych agentów, lecz także całych siatek agenturalnych funkcjonujących na terenie okupowanego Krakowa i ich ogromny wpływ na życie codzienne mieszkańców miasta. Zgłębiając ten wątek, poznawałam zarówno tajniki pracy operacyjnej agentury Gestapo, jak i kolejne dane jej ofiar, które często pozostawały bezimienne. Szczegółowa analiza dokumentów umożliwiła identyfikację poszczególnych ofiar agentów Gestapo, chociaż nadal jest to jedynie niewielki procent. Być może ta publikacja przyczyni się do poznania kolejnych nazwisk ofiar oraz miejsc ich śmierci.

Po szczegółowej weryfikacji wspomnianej listy agentów Gestapo w niniejszej rozprawie wymieniam z imienia i nazwiska wybranych agentów, odtwarzam ich losy oraz metody działania. W przypadku funkcjonariuszy krakowskiego Gestapo przytaczam jedynie informacje o działalności oficerów prowadzących związanych z agenturą. Mam jednak świadomość, że nie są to kompletne dane z uwagi na zniszczenie archiwum przez Gestapo oraz przejęcie dokumentów kontrwywiadu AK, tzw. akt „Sprężyny”7, przez Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, a następnie rozczłonkowanie i zniszczenie znaczącej ilości materiałów. Ponadto praktycznie nie zachowały się akta krakowskiego Specjalnego Sądu Cywilnego i Specjalnego Sądu Wojskowego – źródła informacji o agentach skazanych prawomocnym wyrokiem na karę infamii bądź śmierci. Dostępne materiały poddałam krytycznej analizie, a zawarte w nich informacje weryfikowałam w innych zachowanych źródłach.

Opisując działalność agentów krakowskiego Gestapo, uwzględniam perspektywę sprawców, ich ofiar i konspiracji. Do pierwszej kategorii zaliczam zarówno funkcjonariuszy Gestapo i Abwehry, jak i osoby, które świadomie podjęły z nimi współpracę, kierując się różnymi motywami (chociaż te nie zawsze były możliwe do ustalenia bądź na decyzję składało się wiele czynników). Nie zawsze następowało to na skutek aresztowania i brutalnego przesłuchania, a było np. kontynuacją przedwojennej współpracy ze służbami niemieckimi. Motywem mogła być też chęć osobistej zemsty, co wielokrotnie wiązało się z potrzebą poprawienia sytuacji finansowej bądź zawodowej. Podstawą takich wniosków, do czego odniosę się dokładniej w dalszej części książki, są dokumenty z powojennych procesów agentów Gestapo – ich zeznania oraz raporty podziemia na ich temat. Formułując te wnioski, miałam świadomość, że agenci podczas procesów mieli tendencję do umniejszania swojej okupacyjnej działalności czy też do przerzucania winy na inne osoby. Ponadto biorę pod uwagę, że funkcjonariusze UB mogli się dopuszczać fałszerstwa protokołów przesłuchań w celu kompromitowania żołnierzy AK i NSZ.

Za pomocą metody krzyżowej (porównawczej) podjęłam próbę odtworzenia struktur agenturalnych KdS Krakau, przydziału do konkretnych referatów i podreferatów oraz metod pracy operacyjnej, werbunku, szkoleń i działalności agentów. Poza wspomnianymi już dokumentami posiłkowałam się zeznaniami funkcjonariuszy Gestapo, choć wymieniali w nich nazwiska tylko wybranych agentów. Świadomie zrezygnowałam z odtwarzania historii Gestapo, koncentrując się jedynie na roli funkcjonariuszy w tzw. prowadzeniu agentów i ich relacjach z agentami, które niekiedy wykraczały poza obowiązki służbowe.

Stan badań

Badania nad agenturą Gestapo w okupowanej Polsce zasadniczo prowadzone były przy okazji odtwarzania historii konspiracji i kontrwywiadu AK, a po części także działalności Gestapo na ziemiach polskich. Cennym źródłem do badań są też publikacje o funkcjonowaniu aparatu terroru w Generalnym Gubernatorstwie, sądownictwie specjalnym, przestępstwach okupacyjnych, zjawisku kolaboracji czy powojennym ściganiu i osądzaniu zbrodniarzy wojennych w komunistycznej Polsce. Pomimo tego, że wątki _stricte_ agenturalne omawiane są tam pobocznie, prace te są równie wartościowe do analizy aktywności współpracowników Gestapo. Z dużą ostrożnością należy podchodzić do opinii formułowanych w tużpowojennej literaturze z uwagi na jej poprawność polityczną, a także autocenzurę wobec ujawniania nazwisk agentów ówcześnie pełniących ważne funkcje w komunistycznym kraju lub współpracujących z jego służbami. Uzasadniona była zwłaszcza obawa przed ewentualną zemstą ze strony aparatczyków i dawnych agentów Gestapo zwerbowanych przez UB.

Najwięcej ustaleń dotyczących działalności agentów w okupowanej Polsce poczynili Józef Bratko, Jan Pietrzykowski, Włodzimierz Borodziej, Tomasz Szarota, Tomasz Strzembosz, Czesław Madajczyk, Stanisław Biernacki, Marek Mączyński i Sebastian Piątkowski8. Zagadnienie to było, choć w mniejszym stopniu, przedmiotem badań nad powojennymi procesami karnymi osób oskarżonych o kolaborację. Podjęli się tego m.in. Andrzej Pasek, Andrzej Żbikowski, Grzegorz Jakubowski, Andrzej Rzepliński, Roman Gieroń, Elżbieta Rączy, Katarzyna Person, autorka tej książki i inni9; na gruncie anglosaskim Andrew Kornbluth10, a Rivka Brot na izraelskim11.

Warto wspomnieć także o wkładzie angielsko-, niemiecko- i francusko­języcznych uczonych w badania nad tematyką agenturalną, w tym m.in. Alwina Rammego, Roberta Gellately’ego, Klausa-Michaela Mall­manna, Erica A. Johnsona, Gerharda Paula, Claire M. Hall, Elisabeth Boeckl-Klamper, Thomasa Manga, Wolfganga Neugebauera oraz Jacques’a Delarue’a12.

W odniesieniu do aktywności agentów krakowskiego Gestapo najcenniejsze pod względem informacyjnym jest opracowanie Bratki pt. Ge_stapowcy._ _Kontrwywiad – konfidenci – konspiratorzy_13, choć zagadnienie to zostało przez autora potraktowane pobocznie z uwagi na założenia publikacji. Autor przede wszystkim przygotował studium dotyczące funkcjonowania Gestapo, a nie jego agentury. Bratko przywołuje w tej pracy zwięzłe biogramy wybranych prominentnych agentów, pomijając niekiedy istotne szczegóły dotyczące ich działalności. Odnoszę także wrażenie, że celowo nie przytoczył historii pewnych agentów krakowskiego Gestapo. Prawdopodobnie wynikało to z ówczesnej poprawności politycznej (komunistycznej narracji) oraz faktu, że niektóre z tych osób współpracowały z UB, a następnie z SB, służyły w Milicji Obywatelskiej lub piastowały ważne stanowiska w strukturach administracyjnych bądź resortowych komunistycznych władz. Ujawnienie ich współpracy z Gestapo, nawet kilkadziesiąt lat po zakończeniu wojny, mogło być nadal tematem tabu. Uważam, że aktualnie nie ma żadnych przeciwwskazań do tego, aby ujawnić te jednostki z podaniem imienia i nazwiska.

Brak danych o wielu agentach w publikacjach naukowych nie wynikał wyłącznie ze wspomnianej poprawności politycznej ani zapewne obawy przed aresztowaniem, brutalnym przesłuchaniem czy też poniesieniem konsekwencji prawnych na skutek oskarżenia przez byłych agentów o niesłuszne pomówienie ich o zdradę. Autorzy prac, o których za chwilę wspomnę, prawdopodobnie nie mieli dostępu do wielu źródeł umożliwiających wysunięcie wniosków o zdradzie konkretnych osób. Choć w przypadku osób wywodzących się ze środowiska konspiracyjnego bardziej uzasadniony był strach przed brutalnym zatrzymaniem i szykanami, co zdarzało się nagminnie po zakończeniu II wojny światowej14.

Wiele nazwisk agentów krakowskiego Gestapo znajdujemy m.in. w książkach Stanisława Dąbrowy-Kostki, jak również w nieopublikowanych wspomnieniach Jana „Halszki” Kowalkowskiego, choć wydaje się, że niektóre nazwiska także zostały pominięte celowo. Zakładam, że autorzy obawiali się represji ze strony komunistycznego aparatu przemocy. Dąbrowa-Kostka, żołnierz AK, był po zakończeniu wojny poddany brutalnemu śledztwu przez UB, następnie (1947 r.) skazany przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie na siedem lat więzienia. Zwolniono go po amnestii dwa lata później. Po opuszczeniu murów więziennych nadal był nękany przez UB. Kowalkowski, który podczas okupacji dowodził patrolem likwidacyjnym w Odcinku „Żelbet” Obwodu Kraków-Miasto AK i miał wykonać 30 wyroków śmierci, był kandydatem na tajnego współpracownika. Służby komunistyczne poddały go także brutalnym prześladowaniom. Stanisław Kostka Czapkiewicz ps. „Sprężyna”, żołnierz ZWZ/AK, szef kontrwywiadu Inspektoratu Rejonowego AK Kraków i twórca listy agentów Gestapo, po odmowie współpracy z UB był bity i maltretowany, a następnie fałszywie oskarżony o współpracę z okupantem. Po brutalnych przesłuchaniach w trakcie śledztwa w 1952 r. osadzono go w więzieniu we Wronkach, następnie w Rawiczu. Wyszedł z więzienia w 1956 r., ale na skutek szykan zmarł kilka lat później w Krakowie. Nic więc dziwnego, że inni żołnierze podziemia zamilkli bądź zdecydowali się na wspominanie osób zwykle zlikwidowanych przez kontrwywiad AK podczas okupacji. Wśród nich znaleźli się m.in. żołnierze zgrupowania „Żelbet” AK, którzy złożyli swoje relacje w latach 60. i 80. przed Komisją Historyczną Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Materiały te zostały zdeponowane w archiwum Fundacji Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego „Sowiniec” i stanowią interesujące źródło do badań nad aktywnością agentów Gestapo, choć należy ostrożnie traktować treści zawarte w powojennych relacjach. Autorzy niektórych wspomnień ubarwili swoją rolę w konspiracji bądź przejaskrawiali działalność Gwardii Ludowej w zwalczaniu działalności agenturalnej. Wyjątkiem są wspomnienia m.in. Józefa Proficza, Witolda Moskalika, Józefa Madeja, Jana Pasierskiego, a przede wszystkim Stanisława Szczepanka ps. „Janusz”, który zorganizował siatkę wywiadowczą i kontrwywiadowczą złożoną z „ponad 30 osób spośród wywiadowców policji kryminalnej, jako też i policji mundurowej tak, że prawie na każdym odcinku, względnie rewirze policyjnym miałem swego człowieka do dyspozycji”15. _Nota bene_ Szczepanek także był inwigilowany, a następnie prześladowany przez służby komunistyczne, którym nie udało się od niego wydobyć kluczowych informacji o żołnierzach AK16.

Polska historiografia zasadniczo temat agentury krakowskiego Gestapo potraktowała jako wątek poboczny. Ukazało się wiele publikacji dotyczących historii okupowanego Krakowa i okolic, w których nie poświęcano wiele miejsca na analizę działalności agentów Gestapo. Odwoływano się, owszem, do problemu kolaboracji, donosicielstwa i zwalczania współpracowników władz niemieckich przez kontrwywiad AK, ale bez szczegółowej analizy aktywności agentury. Warto wskazać tu prace m.in. Tadeusza Wrońskiego, Andrzeja Chwalby, Moniki Bednarek, Elżbiety Rączy, Romana Kiełkowskiego, Wincentego Heina, Czesławy Jakubiec oraz artykuły autorki tej książki. Należy ponadto wymienić nieliczne publikacje traktujące o powojennych rozliczeniach z agentami krakowskiego Gestapo17 oraz bogatą literaturę działalności komunistycznego wymiaru sprawiedliwości i Głównej Komisji Badania Zbrodni Nazistowskich w Polsce18.

------------------------------------------------------------------------

1.

1 Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce , sygn. 174/670, nabytki 539, Raport krakowskiego kontrwywiadu AK, 20/27.

2.

2 Zob. rozdział III niniejszej książki, s. 239–249.

3.

3 J. Chrobaczyński, _Kraków – „stolica” Generalgouvernement (1939–1945)_, _Kraków. Studia z dziejów miasta. W 750 rocznicę lokacji_, red. J. Rajman, Kraków 2007, s. 239.

4.

4 M. Drozdowski, _Kraków jako stolica Generalnego Gubernatorstwa. Wpływ stołeczności na życie miasta_, _Oblicz wojny_, __ t. 5: _Miasto i wojna_, red. W. Jarno, J. Kita, Łódź 2021, s. 261.

5.

5 R. Nuszkiewicz, _Uparci_, Warszawa 1983, s. 143, 151, za: J. Chrobaczyński, _Kraków – „stolica”…_, s. 242.

6.

6 J. Chrobaczyński, _Kraków – „stolica”…_, s. 241; A. Pankowicz, _ZWZ–AK w życiu podziemnego Krakowa_, _Kraków w czasie II wojny światowej_, red. J.M. Małecki, Kraków 1992, s. 47–59.

7.

7 5 lutego 1945 r. do mieszkania Stanisława Kostki-Czapkiewicza przy ul. Starowiślnej 52 wkroczyli funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa, zabierając po przeszukaniu kilka paczek dokumentów konspiracyjnych, w tym album ze zdjęciami gestapowców i ich agentów, przeciwko którym prowadził dochodzenia.

8.

8 J. Pietrzykowski, _Hitlerowcy w Częstochowie w latach 1939–1945_, Poznań 1959; tenże, _Tajemnice archiwum gestapo. Przyczynki do historii niemieckiej okupacji w Polsce_, Katowice 1989; W. Borodziej, _Terror i polityka. Policja niemiecka a polski ruch oporu w GG 1939–1944_, Warszawa 1985; C. Madajczyk, _Generalna_ _Gubernia w planach hitlerowskich_. _Studia_, Warszawa 1961; tenże, _Między neutralną współpracą ludności terytoriów okupowanych a kolaboracją z Niemcami_, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu” 1992, t. 34; tenże, _Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce_, t. 1–2, Warszawa 1970; J. Bratko, _Gestapowcy. Kontrwywiad – konfidenci – konspiratorzy_, Kraków 1990; T. Strzembosz, _Rzeczpospolita podziemna. Społeczeństwo polskie a państwo podziemne 1939–1945_, Warszawa 2000; S. Biernacki, _Okupant a polski ruch oporu. Władze hitlerowskie w walce z ruchem oporu w dystrykcie warszawskim 1939–1944_, Warszawa 1989; M. Mączyński, _Organizacyjno-prawne aspekty funkcjonowania administracji bezpieczeństwa i porządku publicznego dla zajętych obszarów polskich w latach 1939–1945. Ze szczególnym uwzględnieniem Krakowa jako stolicy Generalnego Gubernatorstwa_, Kraków 2012; S. Piątkowski, _Wytyczne dotyczące czynności służbowych dla funkcjonariuszy Gestapo pracujących w komendzie Sicherheitspolizei und SD w Radomiu z 1940 r._, „Res Historica” 2023, nr 55, s. 785–808.

9.

9 A. Pasek, _Przestępstwa okupacyjne w polskim prawie karnym 1944–1956_, Wrocław 2002; A. Żbikowski, _Sąd Społeczny przy CKŻP. Wojenne rozliczenia społeczności żydowskiej w Polsce_, Warszawa 2014; G. Jakubowski, _Sądownictwo powszechne w Polsce w latach 1944–1950_, Warszawa 2002; _Przestępstwa_ _sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956_, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2000; A. Lityński, _Ustawodawstwo karne w pierwszych latach Polski Ludowej_, _Wojna domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944_, red. A. Ajnenkiel, Wrocław 1998; Z.A. Ziemba, _Prawo przeciwko społeczeństwu. Polskie prawo karne w latach 1945–1956_, Warszawa 1997; A. Rzepliński, _Sądownictwo w PRL_, Warszawa 1989; R. Gieroń, _Półmrok. Procesy karne w sprawie przestępstw okupacyjnych popełnionych przez chłopów wobec Żydów w województwie krakowskim_, Kraków 2020; K. Person, _“I am a Jewish DP – a Jew from the Eternal Nowhere”: Jews from Poland in Displaced Persons Camps in the Occupation Zones of West Germany – Encounters with Poles and Memories of Poland, 1945–1946_, „Kwartalnik Historii Żydów” 2013, nr 246, s. 312–318; taż, _Jews Accusing Jews: Denunciations of Alleged Collaborators in Jewish Honor Courts_, __ _Jewish Honor Courts: Revenge, Retribution, and Reconciliation in Europe and Israel after the Holocaust_, __ eds. G.N. Finder, L. Jockusch, New York 2015, s. 225–246.

10.

10 A. Kornbluth, _„Wielu jest Kainów wśród nas”. Polski wymiar sprawiedliwości a Zagłada, 1944–1956_, tłum. E. Felska, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2013, nr 9.

11.

11 R. Brot, _Julius Siegel:_ _“A Kapo” in Four (Judicial) Acts_, „Dapim. Studies on the Shoah” 2011, no. 25, s. 65–127; taż, _“No One Was an Angel”: The Gray Zone of Collaboration in Court_, __ _Jewish Honor Courts…_, s. 327–360; taż, _The Grey Zone of Collaboration in the Court Room_, „Teoria U-Bikoret” 2012, no. 40, s. 40–56.

12.

12 A. Ramme, _Służba Bezpieczeństwa SS_, tłum. B. Jodkowska, wstęp E. Stanczykiewicz, Warszawa 1975; R. Gellately, _The Gestapo and German Society: Enforcing Racial Policy 1933–1945_, London 1990; K.-M. Mallmann, A. Angrick, _Gestapo po 1945 roku. Kariery, konflikty, konteksty_, tłum. I. Ewertowska-Klaja, Poznań 2018; E. Boeckl-Klamper, T. Mang, W. Neugebauer, _The Vienna Gestapo, 1939–1945. Crimes, Perpetrators, Victims_, New York 2022; J. Delarue, _The Gestapo. A History of Horror_, New York 1964.

13.

13 J. Bratko, _Gestapowcy…_

14.

14 Literatura poświęcona komunistycznemu aparatowi terroru wobec podziemia niepodległościowego w powojennej Polsce jest obszerna i wyczerpująca. Wymienię te publikacje, które dotyczą badanego przede mnie obszaru. Do najważniejszych należą następujące prace: Z. Zblewski, _Okręg Krakowski Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” 1945–1948. Geneza, struktury, działalność_, Kraków 2005; F. Musiał, _Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie (1946–1955)_, Kraków 2005; W. Frazik, F. Musiał, M. Wenklar, _Pod czerwonym pręgierzem. Proces krakowski WiN i PSL w 1947 roku_, Kraków 2017.

15.

15 Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, sygn. 05 III nr 342, s. 1, Stanisław Szczepanek (ps. „Janusz”), „Wspomnienia z czasów okupacji”.

16.

16 AIPN, Oddział w Krakowie , sygn. 010/7004, t. 1, Sprawa agenturalnego sprawdzenia krypt. „Brygada” dot. Wiktor Olearczyk.

17.

17 A. Jarkowska-Natkaniec, _Wymuszona współpraca czy zdrada? Wokół przypadków kolaboracji Żydów w okupowanym Krakowie_, Kraków 2018; taż, _Donosicielstwo w Krakowie w latach 1939–1945. Problematyka i założenia projektu_, __ _Żydzi krakowscy. Nowe kierunki badań_, red. A. Maślak-Maciejewska, Kraków 2021; taż, _Wybrane formy kolaboracji w KL Plaszow. Charakterystyka zjawiska_, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa” 2020, t. 38; taż, _Collaborators, Informers and Agents in Occupied Krakow: A Contribution to Further Research_, „Mesto a Dejiny (The City and History)” 2020, vol. 9, no. 1; taż, _Co-operating with the Nazis. Jews in the Grey Zone of Collaboration. Case of Informers in Occupied Krakow. New Insights_, „Judaica Et Holocaustica” 2019, vol. 10, no. 2.

18.

18 Zob. m.in. A. Dziurok, _Osądzanie przestępstw okresu II wojny światowej przez Specjalny Sąd Karny w Katowicach z lat 1945–1946_, Katowice – Warszawa 2024; _Nazwać zbrodnie po imieniu. Ustalenia komisji ścigania zbrodni przeciwko narodowi polskiemu w sprawie zbrodni z okresu II wojny światowej_, red. S.A. Karowicz-Bienias, R. Leśkiewicz, A. Pozorski, Warszawa 2022; J. Lubecka, _Niemiecki zbrodniarz przed polskim sądem. Krakowskie procesy przed Najwyższym Trybunałem Narodowym_, __ Kraków 2021; F. Gańczak, _Jan Sehn: tropiciel nazistów_, Wołowiec 2020; P. Kładoczny, _Prawo jako narzędzie represji w Polsce Ludowej (1944–1956). Prawna analiza kategorii przestępstw przeciwko państwu_, __ Warszawy 2004; L. Kubicki, _Zbrodnie wojenne w świetle prawa polskiego_, __ Warszawa 1963; F. Musiał, _Polityka czy sprawiedliwość? Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie (1946–1955)_, __ Kraków 2005; L. Olejnik, _Zdrajcy narodu? Losy volksdeutschów w Polsce po II wojnie światowej_, __ Warszawa 2006; A. Pasek, _Przestępstwa okupacyjne…_; G. Jakubowski, _Sądownictwo powszechne w Polsce…_; _Przestępstwa_ _sędziów i prokuratorów…_; A. Lityński, _Ustawodawstwo karne…_; Z.A. Ziemba, _Prawo przeciwko społeczeństwu…_; A. Rzepliński, _Sądownictwo w PRL_, Warszawa 1989.