Budując Republikę Ducha - ebook

PODZIĘKOWANIA

Uznając główny temat tej książki, jakim jest związek między finansowaniem a programem wymiany, wypada zacząć od wyrażenia wdzięczności za znaczącą pomoc finansową, która była kluczowa dla tego projektu. Moje szczere podziękowania kieruję przede wszystkim do Polsko-Amerykańskiej Komisji Fulbrighta, która nie tylko zaproponowała, ale także hojnie sfinansowała te badania, umożliwiając mi zagłębienie się w ten fascynujący projekt. Chciałbym wyrazić moje uznanie dyrektor wykonawczej Pani Justynie Janiszewskiej, niezmiennie pomocnej, troskliwej i wyrozumiałej wobec moich różnorakich próśb oraz zmian pierwotnie zaplanowanych harmonogramów. Zmiany te były podyktowane zarówno dużym wyzwaniem, jakim okazało się przeprowadzenie kompleksowej kwerendy dotyczącej historii Programu Fulbrighta w Polsce, jak i praktycznymi przeszkodami, które niosła ze sobą pandemia COVID-19. Jestem szczególnie wdzięczny dwóm wysoce profesjonalnym recenzentom, Lonniemu R. Johnsonowi i Annie Mazurkiewicz, których głębokie zrozumienie zaangażowania kulturalnego Stanów Zjednoczonych za granicą, w połączeniu z ich skrupulatną i wnikliwą recenzją rękopisu znacząco przyczyniły się do ulepszenia tekstu.

Wyrażenie wdzięczności wszystkim archiwistom i bibliotekarzom z ponad dwudziestu archiwów, które odwiedziłem podczas zbierania materiałów do tej książki, jest trudnym zadaniem, jeśli się ma do dyspozycji tak niewiele miejsca. Wszystkim osobom wymienionym w przypisach do tej pracy składam wyrazy wdzięczności. Chciałbym szczególnie podziękować osobom, które zapewniły mi ogromne wsparcie, w tym Melanie Griffin, dyrektor Special Collections Services na Uniwersytecie Arkansas; Carrie Schwier, archiwistce w Archiwach Uniwersytetu Indiany; Margaret McAleer i Bruce’owi Kirby’emu z Zakładu Rękopisów Biblioteki Kongresu; Keithowi Gormanowi, dyrektorowi Booth Family Center for Special Collections w Bibliotece Uniwersytetu Georgetown; Grzegorzowi Perzyńskiemu z Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej; Barbarze Krzyżanowskiej z Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego; Anicie Chodkowskiej z Archiwum Polskiej Akademii Nauk. Kiedy rozpoczynałem ten projekt badawczy podczas izolacji związanej z pandemią COVID-19, wiele z tych osób poczyniło znaczne ustępstwa i zapewniło nieocenioną pomoc, co umożliwiło postęp mojej pracy.

Jestem głęboko wdzięczny kilku osobom, które odegrały kluczową rolę w ukończeniu tej książki. W pierwszej kolejności chciałbym podziękować za wsparcie i wskazówki zespołowi badawczemu Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, którego obecnie jestem członkiem. Moi doświadczeni koledzy Mirosław Filipowicz i Sławomir Łukasiewicz przekazali mi nieocenioną wiedzę, doświadczenie i okazali ogromne wsparcie podczas pracy nad tą książką. Mam także dług wdzięczności wobec moich mentorów i nauczycieli, którzy przekazali mi umiejętności i mądrość historyka: Profesora Witalija Mychajłowskiego, Profesor Katarzyny Błachowskiej i Profesora Andrzeja Sulimy Kamińskiego. Ich wskazówki i błyskotliwość odegrały kluczową rolę w ukształtowaniu tej pracy. Na koniec pragnę złożyć serdeczne podziękowania mojej rodzinie. Przez ostatnie dwa lata dzielnie znosili moją nieobecność, częste podróże i wszechobecność Programu Fulbrighta w naszym życiu. Jestem niezmiernie wdzięczny mojej żonie Yarynie i mojej córce Sofii, które były nieustannym źródłem inspiracji i wsparcia podczas tej podróży.AKRONIMY

Uwaga: Pełne angielskie nazwy następujących podmiotów podane są jedynie w pierwszej wzmiance w tekście. W dalszej części nazwy podane są w języku polskim lub jako akronim.

ACLS – American Council of Learned Societies (Amerykańska Rada Towarzystw Naukowych)

AFL-CIO – American Federation of Labor and Congress of Industrial Organizations (Amerykańska Federacja Pracy-Kongres Przemysłowych Związków Zawodowych)

OSA – Ośrodek Studiów Amerykańskich na Uniwersytecie Warszawskim

BFS – Board of Foreign Scholarships (Rada Stypendiów Zagranicznych)

CAO – Cultural Affairs Officer (attaché kulturalny)

CIA – Centralna Agencja Wywiadowcza

CIES – Council for International Exchange of Scholars (Rada ds. Międzynarodowej Wymiany Naukowców)

RWPG – Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej

COMEX – Interagency Committee on Exchanges (Międzyagencyjna Komisja ds. Wymiany)

CPI – Cooperating Private Institutions (współpracujące instytucje prywatne)

CSIS – Centrum Studiów Strategicznych i Międzynarodowych w Waszyngtonie

CU – Bureau of Educational and Cultural Affairs at the Department of State (Biuro ds. Edukacji i Kultury Departamentu Stanu) (obecnie znane jako ECA)

DIA – Agencja Wywiadowcza Departamentu Obrony

FOIA – ustawa Freedom of Information Act

EAS – Educational Advising Service (Centrum Doradztwa Edukacyjnego)

DHEW – Department of Health, Education, and Welfare (Departament Zdrowia, Edukacji i Opieki Społecznej Stanów Zjednoczonych)

FBI – Federal Bureau of Investigation (Federalne Biuro Śledcze)

IES – International Educational Exchange Service (Międzynarodowa Agencja Wymiany Akademickiej)

IIE – Institute of International Education (Instytut Edukacji Międzynarodowej)

IIP – Bureau of International Information Programs at the Department of State (Biuro Międzynarodowych Programów Informacyjnych przy Departamencie Stanu)

MFW – Międzynarodowy Fundusz Walutowy

IMG – Informational Media Guaranty (model finansowania amerykańskich programów kulturalnych)

IO – Information Officer (urzędnik ds. informacji)

IVP – International Visitor Program (program krótkotrwałych wyjazdów dla zagranicznych liderów)

IUCTG – Inter-University Committee on Travel Grants (Międzyuczelniana Komisja ds. Grantów na Wyjazdy Naukowe)

IREX – International Research and Exchanges Board (Rada ds. Badań i Wymiany Międzynarodowej)

KC PZPR – Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (Komitet Centralny PZPR)

KniT – Komitet Nauki i Techniki

KUL – Katolicki Uniwersytet Lubelski

MEN – Ministerstwo Edukacji Narodowej

MIT – Massachusetts Institute of Technology

MSW – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

MSZ – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

MSzW – Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego

MUCIA – Mid-West University Consortium on International Affairs (Konsorcjum Uniwersytetów Środkowego Zachodu na rzecz Działalności Międzynarodowej)

NAFSA – National Association of Foreign Student Advisers (Krajowe Stowarzyszenie Doradców Studentów Zagranicznych)

NAS – Narodowa Akademia Nauk

NAWA – Narodowa Agencja Wymiany Akademickiej

NBP – Narodowy Bank Polski

NCFE – National Committee for a Free Europe (Narodowy Komitet na Rzecz Wolnej Europy)

NED – National Endowment for Democracy (Narodowy Fundusz na rzecz Demokracji)

NSC – National Security Council (Rada Bezpieczeństwa Narodowego)

NSF – National Science Foundation (Narodowa Fundacja Nauki)

OEE – U.S.-Polish Office of Educational Exchange (Biuro ds. Amerykańsko-Polskiej Wymiany Stypendialnej)

OCB – Operations Coordinating Board (Rada Koordynacyjna ds. Operacji)

OKP – Obywatelski Klub Parlamentarny

KPA – Kongres Polonii Amerykańskiej

PAFW – Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności

PAN – Polska Akademia Nauk

PAO – Public Affairs Officer (dyplomata ds. publicznych)

PSSF – Polskie Stowarzyszenie Stypendystów Fulbrighta

PIASA – Polski Instytut Naukowy w Ameryce

PISM – Polski Instytut Spraw Międzynarodowych

PSB – Psychological Strategy Board (Rada ds. Strategii Psychologicznej)

RWE – Radio Wolna Europa

PZPR – Polska Zjednoczona Partia Robotnicza

SB – Służba Bezpieczeństwa

SEED – Support for East European Democracy Act (Ustawa o wspieraniu demokracji w Europie Wschodniej)

SES – Soviet and East European Exchange Staff (Zespół ds. Wymiany Sowieckiej i Wschodnioeuropejskiej) (znane również jako EUR/SES)

SGPiS – Szkoła Główna Planowania i Statystyki

SLD – Sojusz Lewicy Demokratycznej

SSRC – Social Science Research Council (Rada ds. Badań w dziedzinie Nauk Społecznych)

S&T – Nauka i Technika

UNESCO – Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty, Nauki i Kultury

USIA – Agencja Informacyjna Stanów Zjednoczonych

USIS – United States Information Service (Serwis Informacyjny Stanów Zjednoczonych)

USICA – United States International Communication Agency (Amerykańska Agencja ds. Komunikacji Międzynarodowej)

VOA – Głos AmerykiROZDZIAŁ 1.
POCZĄTKI PROGRAMU FULBRIGHTA, 1945–1961

1945–1956: Amerykańsko-polska wymiana akademicka w czasach stalinizmu

Niepokojące prognozy sformułowane przez Winstona Churchilla w jego przełomowym przemówieniu w Fulton w marcu 1946 r. nie spełniły się z dnia na dzień. Żelazna kurtyna, która przez dziesięciolecia miała dzielić Wschód i Zachód, poddając w ten sposób Polskę i inne narody Europy Środkowej sowieckiej dominacji, opadała stopniowo – do tego stopnia, że nie dla wszystkich ten rozwój wydarzeń był nieuchronny. Wielu amerykańskich uczonych, ekspertów i uczestników debaty publicznej odrzucało pogląd, że postępu komunistycznego nie da się zatrzymać. Niektórzy amerykańscy dyplomaci żywili resztki nadziei, że nawet pod butem Stalina nadal istnieją skromne szanse na stworzenie demokratycznego i w miarę wolnego systemu politycznego w Europie Środkowej. Dyplomacja amerykańska, motywowana optymistycznymi oczekiwaniami znalezienia wykonalnego porozumienia z Kremlem i jego państwami satelickimi z Europy Wschodniej, dążyła do utrzymania, jeśli nie całkowitego wpływu politycznego, to przynajmniej ograniczonej obecności kulturalnej. W pierwszych latach po wojnie na czele tego podejścia stanęli amerykańscy internacjonaliści, którzy nie do końca zdawali sobie sprawę, że Moskwa chciała ustanowić swoją supremację w regionie. Stalin otwarcie to przyznał podczas dyskusji z polskimi komunistami już w listopadzie 1945 r., podkreślając konieczność zaprzestania „polityki otwartych drzwi” wobec Stanów Zjednoczonych. Warunek ten obejmował wszystkie aspekty stosunków międzynarodowych, w tym politykę, ekonomię, kulturę i szkolnictwo.

Zastosowanie coraz większej liczby posunięć represyjnych było równie szybkie, jak gasnący optymizm amerykańskich internacjonalistów. W 1947 r. Polska, wraz z Czechosłowacją i Węgrami, znalazła się w gronie nielicznych krajów, w których rozważano zainicjowanie programów wymiany akademickiej. Jednak już w styczniu 1948 r. Ambasada USA w Warszawie zaprzestała działań na rzecz nakłonienia polskiego rządu do rozszerzenia wymiany akademickiej i sformalizowania jej w drodze oficjalnego porozumienia. Coraz bardziej jasne stawało się, że panujące okoliczności wewnętrzne sprawiały, że takie działania były prawie niewykonalne. Jak wyjaśniali dyplomaci, wymiana akademicka wymaga „sprzyjającej atmosfery”, której „u nas nie ma”. Ambasada USA obawiała się również, że rząd komunistyczny wykorzysta Program i posłuży się „kryptokomunistami, towarzyszami podróży i innymi niepożądanymi agentami”, aby obalić Amerykę od wewnątrz. Depesze dyplomatyczne sugerowały, że komuniści mogą postrzegać inicjatywę USA jako przejaw politycznej słabości. W szczytowym okresie Żdanowszczyzny w Związku Radzieckim i ciągłego tłumienia wolności akademickich w Polsce, amerykańscy dyplomaci ostrzegali, że wszelkie dalsze „miękkie” wysiłki dyplomatyczne zostaną zinterpretowane jako ustępstwo.

Podczas gdy amerykańscy dyplomaci kulturalni próbowali przełamać impas, Polska przekształcała się już w pole bitwy zimnej wojny. Komuniści ogłosili zwycięstwo w sfałszowanych wyborach w styczniu 1947 r. Stanowisko ZSRR wobec państw satelickich Europy Wschodniej uległo zmianie w połowie 1946 r., spowodowane niepowodzeniami partii komunistycznych w Europie Zachodniej. Z perspektywy Moskwy pomysł osiągnięcia socjalizmu na drodze narodowej stanowił znaczące wyzwanie. Wraz z utworzeniem jesienią 1947 r. Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych Moskwa zintensyfikowała wysiłki na rzecz konsolidacji bloku wschodniego. Władysław Gomułka, działacz komunistyczny oskarżony o zwrot w kierunku nacjonalizmu, był jedną z pierwszych ofiar ewoluującej strategii sowieckiej.

W ramach tej zmiany stacjonujący w Warszawie dyplomaci radzieccy stanowczo sprzeciwiali się „anglosaskim” inicjatywom kulturalnym, mającym na celu wpływanie na nastroje polskiego społeczeństwa. Amerykę postrzegano jako groźnego i niepożądanego konkurenta w tej dziedzinie. O ile Stalin mógł z łatwością chronić Związek Radziecki przed różnymi formami wpływów kulturowych, o tyle Moskwa napotkała trudności w przeciwdziałaniu zagranicznej obecności kulturalnej w Polsce – kraju świeżo okupowanym i tradycyjnie zorientowanym na Zachód. Kluczowe było zatem ograniczenie wpływów świata demokratycznego i zdecydowane odrzucenie idei „polityki otwartych drzwi”. Aby osiągnąć ten cel, konsekwentnie interweniował w sprawy Polski wpływowy ambasador radziecki w Warszawie Wiktor Lebiediew. W latach 1945–1951 odegrał on znaczącą rolę w egzekwowaniu podejścia „ręce precz” przyjętego przez Moskwę wobec narodów Europy Wschodniej.

Jednak po drugiej stronie Atlantyku, pomimo zauważalnego wzrostu napięć między Wschodem a Zachodem, program internacjonalistyczny zyskiwał na znaczeniu. W pierwszych latach po wojnie wprowadzono pionierskie rozwiązania legislacyjne wspierające nowo ukształtowane aspiracje geopolityczne Stanów Zjednoczonych. Ustawa Fulbright Act z 1946 r., która zezwalała na wykorzystanie nadwyżek zasobów wojskowych do finansowania wymiany akademickiej za granicą, oraz ustawa Smith-Mundt Act z 1948 r., która przeznaczyła fundusze Kongresu na wsparcie takich przedsięwzięć, stworzyły podwaliny pod globalne zaangażowanie Ameryki. Ustawy te opierały się na przekonaniu, że wymiana kulturalna i szczery dialog międzynarodowy odegrają rolę w osiągnięciu tak oczekiwanego pokoju i stabilności na świecie. Okrucieństwa doświadczane w czasie wojny, jeszcze bardziej wzmocniły filozofię „jednoświatową”, czyli dążenie do zbudowania zjednoczonej powojennej społeczności globalnej. Wizja ta, popierana przez zwolenników Nowego Ładu o różnych orientacjach, a nawet przez niektórych Republikanów, takich jak kandydat na prezydenta w 1940 r. Wendell L. Willkie, kładła nacisk na cel, jakim jest osiągnięcie pokojowego współistnienia z dawnym aliantem radzieckim. Próbując zracjonalizować pozycję Moskwy jako wielkiego mocarstwa w wyłaniającym się krajobrazie geopolitycznym, jeden z autorów zatytułował nawet rozdział swojej książki ostrzeżeniem: „Jeden świat albo żaden”.

Badacze specjalizujący się w historii wymiany akademickiej podkreślają godny uwagi aspekt, że ustawa Fulbright Act, w odróżnieniu od „propagandowej” ustawy Smith-Mundt Act, została uchwalona przed zimną wojną, a nawet zderzyła się z rodzącym się nastrojami antykomunistycznymi w Ameryce. Przykładowo Sam Lebovic i Lonnie Johnson niedawno argumentowali, że filozofia wymiany promowana przez senatora J. Williama Fulbrighta i przyjęta przez wielu urzędników Departamentu Stanu pozostawała w sprzeczności z motywowaną politycznie filozofią „propagandową” zawartą w ustawie Smith-Mundt Act. Inni twierdzili, że duch dwunarodowości Fulbrighta odzwierciedlał altruistyczne poszukiwanie porozumienia między narodami, porzucając tradycyjny amerykański izolacjonizm i wyjątkowość, i stanowił przykład działań Ameryki, aby być zarówno nauczycielem, jak i uczniem na arenie międzynarodowej. Chociaż szlachetna wizja o wiecznym pokoju pobudziła pionierów internacjonalizmu do działania, logika zimnej wojny wydaje się być główną siłą napędową powojennej ekspansji kulturalnej Stanów Zjednoczonych. Jak ujął to w sierpniu 1947 r. jeden z amerykańskich dyplomatów, konieczne było jak najszybsze rozszerzenie Programu na Europę, „biorąc pod uwagę aktywność Rosji w terenie”. Amerykańskie programy edukacyjne miały pewne wady strukturalne, jak zaalarmowano w notatce amerykańskiej, takie jak wymaganie od zagranicznych naukowców finansowania ich własnych wydatków w Stanach Zjednoczonych, podczas gdy Związek Radziecki zapraszał setki młodych liderów do studiowania w Rosji na koszt państwa. Dzięki zapewnieniu funduszy bezpośrednio z Kongresu na uzupełnienie środków w zagranicznej walucie, które USA posiadały w postaci mienia wojennego za granicą, wada ta została szybko usunięta. Jednak główne wyzwanie dla amerykańskiego poczucia historycznej misji, cnót i globalnej odpowiedzialności, rzucone przez radzieckie inicjatywy miękkiej siły w Europie i poza jej granicami, w dalszym ciągu wzmacniało aspiracje internacjonalistyczne zarówno prawicy, jak i lewicy, wśród „realistów” i „idealistów”. Z pewnością jasne rozróżnienie między „edukacją” a „informacją” rzeczywiście zdefiniowało cele programu wymiany początkowo i później, podczas gdy geografia nadwyżek mienia wojennego ukształtowała jego zasięg. Ostatecznie jednak to polityka zadecydowała o zakorzenieniu się amerykańskiej kultury w Europie Zachodniej i jej stopniowym wypchnięciu z intelektualnego krajobrazu Europy Wschodniej.

Niezależnie od rosnącego poczucia rywalizacji amerykańsko-sowieckiej, widocznego w „Długim telegramie” George’a Kennana (1946) i doktrynie prezydenta Harry’ego S. Trumana (1947), w pierwszych latach powojennych w Ameryce panował powszechny konsensus co do możliwości współistnienia z komunizmem w ramach „Jednego Świata”. Zwolennicy współpracy supermocarstw na niespotykaną dotąd skalę ulokowali się pod sztandarem zapewnienia pokoju na świecie. Wielu z nich, np. Henry Wallace z Partii Postępowej, ostro krytykowało „twardą” postawę Ameryki wobec Związku Radzieckiego. Krótko po II wojnie światowej, jako sekretarz handlu w administracji Trumana, Wallace potajemnie spotkał się z agentem NKWD, przedstawiając się jako sowiecki „agent wpływu” i sugerując skromną wymianę naukowców, zwłaszcza w dziedzinie fizyki jądrowej. Podkreślając swoje zaangażowanie we wspieranie interpersonalnych aspektów stosunków supermocarstw, Wallace w liście otwartym do Józefa Stalina w maju 1948 r., zaznaczył, że Stany Zjednoczone i kraje komunistyczne powinny pielęgnować nieograniczoną wymianę idei, w tym „swobodny przepływ obywateli, studentów i dziennikarzy”. W swoim idealistycznym dążeniu Wallace nie zdawał sobie sprawy, że chociaż władze radzieckie mogły taktycznie zaakceptować niektóre jego propozycje, idea swobodnej wymiany kulturalnej i akademickiej została natychmiast odrzucona, jak wskazuje „Nie” odręcznie napisane przez Stalina na dokumencie.

Sprzeciw Stalina wobec niekontrolowanego dialogu kulturowego nie był jedynym czynnikiem pozbawiającym „postępowych” działaczy pokojowych jakiegokolwiek wpływu na sprawy międzynarodowe. Wallace, nazywany przez swoich przeciwników apologetą Rosji, stracił przeważającą większość liberalnych wyborców podczas kampanii prezydenckiej w 1948 r. Jednak niektórzy lewicowi intelektualiści, np. profesor językoznawstwa na Uniwersytecie Nowojorskim Margaret Schlauch, całym sercem poparli jego idealistyczny apel. Schlauch, szwagierka Leopolda Infelda, słynnego polskiego fizyka jądrowego, który wrócił do Polski w 1949 r., nie kryła swoich prokomunistycznych sympatii i podążyła za rodziną, aby zostać obywatelką Polski i członkinią PZPR. Bardziej ideologicznie spolaryzowane środowisko stworzyło nowe horyzonty dla wielu „politycznych pielgrzymów” – znakomicie opisanych przez Paula Hollandera – których działania motywowane były silnym poczuciem wyobcowania, a wahania pchnęły ich w komunistyczne ramiona. Niektórzy „pielgrzymi”, jak Schlauch, nieświadomie przyczynili się do przebicia żelaznej kurtyny wzniesionej przez komunistów w celu ochrony ideologicznej integralności ich reżimów. Wierząc, że Polska powinna być mediatorem między Wschodem a Zachodem, w 1951 r. Schlauch została profesorem na Uniwersytecie Warszawskim (UW), stając się ostatecznie ważną postacią w rozwoju amerykanistyki w Polsce. Przepełniona niechęcią do antykomunistycznych polowań na czarownice prezentowanych przez senatora Josepha McCarthy’ego, Schlauch chciała wykorzystać swoją pozycję akademicką jako sposób na zakończenie zimnej wojny. Podjęła decyzję o pozostaniu w Polsce, jak pisała w liście do przyjaciół: „do czasu rozpoczęcia nowego, korzystniejszego rozdziału historii świata”. Niestety nadzieje Schlauch pozostały niespełnione, gdyż zmarła w Warszawie 21 lipca 1986 r. Mimo że jej oczekiwania nie zostały zrealizowane, jej nieformalna pomoc odegrała ważną rolę w tworzeniu podstaw Programu Fulbrighta, zwłaszcza w jego podkreślaniu znaczenia amerykanistyki dla Polaków. Zaangażowanie Schlauch w ustanowieniu wymiany akademickiej znacząco przyczyniło się do ukształtowania nowego „rozdziału” w amerykańsko-polskich stosunkach intelektualnych.

Nawet gdy senator McCarthy potępił wielu amerykańskich internacjonalistów za rzeczywiste lub rzekome powiązania z komunizmem, studia nad Rosją i Europą Wschodnią na amerykańskich uniwersytetach stały się bardziej popularne niż kiedykolwiek wcześniej. Amerykańskie imperium dyplomacji kulturalnej nabrało pierwszych kształtów podczas II wojny światowej, a po 1945 r. rozkwitło, głównie dzięki rozwojowi badań regionalnych. Wiele podmiotów „państwowo-prywatnych”, w tym Fundacja Carnegiego, fundacje Forda i Rockefellera, odegrało decydujące znaczenie w rozwoju amerykańskiej wiedzy na temat Europy Wschodniej w sposób, który przypomina trzy niewzruszone role szkolnictwa wyższego w Ameryce, sformułowane przez historyka Jacquesa Barzuna – kształcenie, nauka i służba. Uniwersytet Harvarda i Uniwersytet Columbia przodowały w badaniach międzynarodowych, a instytuty „rosyjskie” powołano naprędce w celu lepszego zrozumienia wyłaniającego się przeciwnika. Oprócz przedsięwzięć akademickich prywatne fundacje wspierały rozwijającą się infrastrukturę międzynarodową Ameryki: Biuro ds. Edukacji i Kultury Departamentu Stanu (Bureau of Educational and Cultural Affairs at the Department of State) znane w biurokratycznym żargonie jako „CU”, założone w 1938 r. oraz prywatny Instytut Edukacji Międzynarodowej (Institute of International Education, IIE), założony w 1919 r. Te dwie instytucje nawiązały współpracę z Radą ds. Międzynarodowej Wymiany Naukowców (Council for International Exchange of Scholars, CIES) w celu administrowania i koordynowania setek programów wymiany akademickiej, natomiast ustawa G.I. Bill z 1944 r. rozszerzyła amerykański dostęp do szkolnictwa wyższego, co miało niezamierzoną konsekwencję w postaci zwiększenia liczby studiujących za granicą młodzieży. Powojenna dyplomacja kulturalna opierała się na intensywnej współpracy prywatno-publicznej w instytucjonalizacji studiów międzynarodowych. Oprócz zwalczania dominujących nastrojów izolacjonistycznych w społeczeństwie amerykańskim, zapewniło to pokoleniom pedagogów i dyplomatów kulturalnych odpowiednią wiedzę o świecie, umożliwiającą rozszerzenie etosu amerykańskiego uniwersytetu i wpływów kulturowych za granicą. Minimalizm rządu USA, którego przykładem jest najwyraźniej utworzenie Rady Stypendiów Zagranicznych (Board of Foreign Scholarships, BFS), umożliwił programom wymiany autonomiczne działanie, służąc jednocześnie celom amerykańskiej polityki zagranicznej. BFS, powołana przez prezydenta, nadzorowana przez Departament Stanu i kierowana przez prywatne fundacje, miała koordynować Program Fulbrighta – najbardziej znany wśród powojennych programów wymiany – z ponadpartyjnym celem patrolowania granic politycznych.PRZYPISY

Central and East European Politics: from Communism to Democracy, red. S. Wolchik, J. L. Curry, Rowman & Littlefield, Lanham 2018, s. 225–253.

Według badania przeprowadzonego w czerwcu 2023 r. 93 proc. Polaków pozytywnie oceniło Stany Zjednoczone, zob. Pew Research Center, June, 2023, „International Views of Biden and U.S. Largely Positive”, s. 6.

M. Zaborowski, K. Longhurst, America’s Protégé in the East? The emergence of Poland as a regional leader, „International Affairs” 2003, Vol. 79, s. 1009–1028.

Zięba R., Poland’s Foreign and Security Policy. Problems of Compatibility with the Changing International Order, Springer, Cham 2020, s. 102, 145, 271.

M. L. Adams, Cadillacs to Kiev. The Story of the American Relief Administration in Poland 1918–1922, Kortusphere Publishing, Savannah 2017.

P. Super, Twenty-Five Years with the Poles, Paul Super Memorial Fund, New York 1947, s. 154–155.

Z. Kantorosiński, „Emblem of Good Will”, A Polish Declaration of Admiration and Friendship for the United States of America, Library of Congress, Washington 1997.

Więcej na temat dyplomacji naukowej Polski międzywojennej zob. T. Pudłocki, Ambasadorzy idei. Wkład intelektualistów w promowanie pozytywnego wizerunku Polski w Wielkiej Brytanii w latach 1918–1939, Tow. Wydaw. „Historia Iagellonica”, Kraków 2015.

T. Pudłocki, English and German Studies at the Jagiellonian University between the two World Wars. The Ideal of a Scholar and Challenges of Reality, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 2018, nr 145, z. 2, s. 317–338.

Polskie działania propagandowe w USA w latach 1919–1939, b.d.w. , Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych (MSZ), Z-29/183, AP-53-2-92.

R. T. Arndt, First Resort of Kings: American Cultural Diplomacy in the Twentieth Century, Potomac, Washington D.C. 2005, s. 240–241.

Istnieje obszerna literatura poświęcona intelektualnym i politycznym podstawom Programu Fulbrighta. Zob. najnowszy zbiór The Legacy of J. William Fulbright: Policy, Power, and Ideology, red. A. Brogi, G. Scott-Smith, D. Snyder, University Press of Kentucky, Lexington 2019.

Cyt. w: R. B. Woods, Fulbright. A Biography, Cambridge University Press, Cambridge 1995, s. 33–35.

R. B. Woods, J. William Fulbright, Vietnam, and the Search for a Cold War Foreign Policy, Cambridge University Press, Cambridge 1998, s. 7–15.

Rezolucja w sprawie Zatoki Tonkijskiej dająca przyzwolenie prezydentowi Johnsonowi na eskalację działań zbrojnych przeciw Wietnamowi Północnemu (przyp. tłum.).

W. Isaacson, E. Thomas, The Wise Men: Six Friends and the World They Made, Simon & Schuster, New York 2013.

A. Puddington, Broadcasting Freedom. The Cold War Triumph of Radio Free Europe and Radio Liberty, University Press of Kentucky, Lexington 2000, s. 187–213.

PL. 87–256 (Fulbright-Hays Act), §101, Sept. 21, 1961, 75 Stat. 527.

Na temat wyzwań finansowych związanych z rozpoczęciem programu i wykorzystaniem „mieszanej formuły finansowania” zob. L. R. Johnson, The Making of the Fulbright Program, 1946-1961: Architecture, Philosophy, and Narrative, The Legacy of J. William Fulbright: Policy, Power, and Ideology…, dz. cyt., s. 135–152.

Literatura na ten temat jest obszerna. Najbardziej dogłębną i najlepiej udokumentowaną prezentację tego tematu można znaleźć w: A. Mazurkiewicz, Uchodźcy polityczni z Europy Środkowo-Wschodniej w amerykańskiej polityce zimnowojennej, 1948–1954, IPN, Warszawa 2016.

D. B. Cook, P. J. Smith, The Philosophy of the Fulbright Programme, „UNESCO International Social Science Bulletin” 1956, Vol. 8, No. 4, s. 627.

The Fulbright Experience, 1946–1986: Encounters and Transformations, red. A. P. Dudden, R. R. Dynes, Transaction Books, New Brunswick 1987, s. 29.

The Cultural Cold War in Western Europe 1945–1960, red. H. Krabbendam, G. Scott-Smith, Cass, London 2003, s. VII-IX.

W. L. Hixson, Parting the Curtain: Propaganda, Culture, and the Cold War, St. Martin’s Griffin, New York 1998; Cold War Science and the Transatlantic Circulation of Knowledge, red. J. van Dongen, Brill, Leiden 2015.

Global Exchanges: Scholarships and Transnational Circulations in the Modern World, red. L. Tournès, G. Scott-Smith, Berghahn Books, New York, NY 2018. Wyjątkiem potwierdzającym regułę są dzieła Sergeya Zhuka np. S. Zhuk, „Academic Détente”: IREX files, academic reports, and „American” Adventures of Soviet Americanists during the Brezhnev era, „Cahiers du Monde Russe” 2013, Vol. 54, No. 1–2, s. 297–328.

R. Byrnes, Soviet-American Academic Exchanges, 1958–1975, Indiana University Press, Bloomington 1976.

J. Faure, Working on/Working with the Soviet Bloc: IREX, Scholarly Exchanges, and Détente, Global Exchanges …, dz. cyt., s. 231–245.

M. Duller, The Anti-Communist Politics of East-West Scholar Exchanges in the Cold War, Cultural Politics, Transfer and Propaganda: Mediated Narratives and Images in Austrian-American Relations, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Vienna 2021, s. 327–345; R. Nowaczewska, Penetrating the Iron Curtain – the Rockefeller and Ford Foundations’ Exchange Programs Directed to „Friendly” Poles, 1948–1962/1968, „Remembrance and Justice” Journal”, 2023, Vol. 41, No. 1, s. 401–419.

Y. Richmond, Cultural Exchange & the Cold War. Raising the Iron Curtain, Pennsylvania State University Press, University Park 2004.

A. Garner, D. Kirkby, Academic Ambassadors, Pacific Allies: Australia, America and the Fulbright Program, Manchester University Press, Manchester 2019; T. König, Die Frühgeschichte des Fulbright Program in Österreich. Transatlantische „Fühlungnahme auf dem Gebiete der Erziehung”, StudienVerlag, Innsbruck 2012; F. Salamone, The Fulbright Experience in Benin, College of William and Mary, Williamsburg 1994; G. Scott-Smith, The Fulbright Program in the Netherlands: An Example of Science Diplomacy, Cold War Science and the Transatlantic Circulation of Knowledge…, dz. cyt. s. 128–153; L. Delgado Gomez-Escalonilla, Westerly Wind. The Fulbright Program in Spain, LID Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo, Madrid 2009.

Ch. Medalis, American Cultural Diplomacy, the Fulbright Program, and U.S.-Hungarian Higher Education Relations in the Twentieth Century, Columbia University, New York2009, .

Kilka refleksji teoretycznych można znaleźć w: N. Gould-Davies, The Logic of Soviet Cultural Diplomacy, „Diplomatic History” 2003, Vol. 27, No. 2, s. 193–214.

Leopold Łabędź to Melvin Lasky, 9 VII 1965, Lasky Center for Transatlantic Studies/Ludwig-Maximilians University Munich (LCTS), Melvin Lasky Papers (MLP), box 5, folder 62 (dzięki uprzejmości dr Maren Roth).

J. Gienow-Hecht, Shame on US? Academics, Cultural Transfer, and the Cold War. A Critical Review, „Diplomatic History” 2000, Vol. 24, No. 3, s. 480.

M. David-Fox, Showcasing the Great Experiment. Cultural Diplomacy and Western Visitors to the Soviet Union, 1921–1941, Oxford University Press, Oxford 2012, s. 14.

Więcej informacji na temat trzech szkół dyplomacji kulturalnej zob. Searching for a Cultural Diplomacy, red. J. Gienow-Hecht, M. Donfried, Berghahn, Oxford 2010.

J. L. Gaddis, The Emerging Post-Revisionist Synthesis on the Origins of the Cold War, „Diplomatic History” 1983, Vol. 7, No. 3, s. 171–190.

N. J. Cull, Public Diplomacy Before Gullion. The Evolution of a Phrase, Routledge Handbook of Public Diplomacy, Routledge, London and New York 2020, s. 13–17.

J. S. Nye, Soft Power, The Means to Success in World Politics, Public Affairs, New York 2004.

J. T. Gross, Revolution from Abroad. The Soviet Conquest of Poland’s Western Ukraine and Western Belorussia, Princeton University Press, Princeton 2002.

M. Piatkowski, Europe’s Growth Champion: Insights from the Economic Rise of Poland, Oxford University Press, Oxford 2019.

A. Werblan, The Conversation between Wladyslaw Gomulka and Josef Stalin on 14 November 1945, „Cold War International History Project Bulletin” 1998, nr 11, s. 136.

The Creation of Blocked Educational Currencies, 9 IX 1947, University of Arkansas Special Collection Division (UASCD), MC 468, Bureau for Educational and Cultural Affairs Historical Collection (CU), box 304–6. Lonnie R. Johnson zwrócił uwagę, że projekt proponowanego porozumienia z Czechosłowacją czerpał inspirację z asymetrycznego układu, jaki Stany Zjednoczone zawarły z Chinami w 1947 r. Struktura ta umieściła Stany Zjednoczone na kluczowej pozycji. Na mocy tej umowy selekcji przedstawicieli Czechosłowacji do fundacji dwunarodowej miał dokonać ambasador USA na podstawie listy kandydatów przekazanej przez Pragę, Draft of Agreement, 14 I 1948, UASCD, MC 468, box 127–3.

F. Ninkovich, The Diplomacy of Ideas. U.S. Foreign Policy and Cultural Relations, 1938–1950, Cambridge University Press, Cambridge 1981, s. 146.

Zob. M. Kramer, Stalin, Soviet Policy, and the Consolidation of a Communist Bloc in Eastern Europe, 1944–53, Stalinism Revisited: The Establishment of Communist Regimes in East-Central Europe, red. V. Tismaneanu, Central European University Press, Budapest; New York 2009, s. 51–101.

P. Babiracki, Soviet Soft Power in Poland. Culture and the Making of Stalin’s New Empire, 1943–1957, The University of North Carolina Press, Chapel Hill 2015, s. 118, 217–218.

S. Zipp, The Idealist: Wendell Willkie’s Wartime Quest to Build One World, Harvard University Press, Cambridge 2020.

H. Fisher, America and Russia in the World Community, Claremont College, Claremont 1946, s. 157.

S. Lebovic, From War Junk to Educational Exchange: The World War II Origins of the Fulbright Program and the Foundations of American Cultural Globalism, 1945–1950, „Diplomatic History” 2013, Vol. 37, No. 2, s. 280–312; L. R. Johnson, The Fulbright Program and the Philosophy and Geography of US Exchange Programs since World War II, Global Exchanges …, dz. cyt. s. 173–187.

Zob. W. Johnson, F. J. Colligan, The Fulbright Program: A History, University of Chicago Press, Chicago 1967.

Blocked Dollars for Foreign Academic Personnel Desiring to Visit the United States, 22 VIII 1947, UASCD, MC 468, box 304–6.

Więcej informacji na temat ekspansji w dziedzinie szkolnictwa Stanów Zjednoczonych w Europie Zachodniej można znaleźć w G. Scott-Smith, Networks of Empire. The US State Department’s Foreign Leader Program in the Netherlands, France, and Britain 1950–70, Lang, Bruxelles 2008.

A. Weinstein, A. Vassiliev, The Haunted Wood. Soviet Espionage in America – the Stalin Era, Random House, New York 1999, s. 284.

H. Wallace, A Century of Peace, „New York Times”, 12 V 1948; Soviet cable from New York to Moscow, 27 IV 1948, Russian State Archive for Social and Political History (RGASPI), f. 558, op. 11, d. 387, s. 14–15.

P. Hollander, Political Pilgrims: Western Intellectuals in Search of the Good Society, Transaction Publishers, New Brunswick 2009.

Y. Richmond, Margaret Schlauch and American Studies in Poland during the Cold War, „The Polish Review” 1999, Vol. 44, No. 1, s. 53–57; Margaret Schlauch to Ross and Helen Mins Robbins, 30 I 1951, University of Rochester, Rossell Hope Robbins Library (dzięki uprzejmości Anny Siebach-Larsen).

Na przestrzeni ram czasowych ujętych w niniejszej publikacji Biuro ds. Edukacji i Kultury Departamentu Stanu USA zmieniło swoją nazwę kilkukrotnie. Dla przejrzystości w całym tekście będę stosował skrót „CU”.

Servicemen’s Readjustment Act - ustawa, dzięki której weterani mogli zaciągnąć korzystne pożyczki i otrzymać stypendia na czas studiów (przyp. tłum.)

Więcej informacji można znaleźć w jednym z najlepszych historycznych opisów amerykańskiej dyplomacji kulturalnej: R. T. Arndt, First Resort of Kings...