Bułgaria kraj zawsze bliski Polsce - ebook

WSTĘP

Pod Warną, na polach historycznej bitwy stoczonej w roku 1444 z Turkami przez króla Polski i Węgier Władysława III, wzniesiono w 1935 r. pomnik-mauzoleum, który stał się symbolem przyjaźni polsko-bułgarskiej1. Polacy i Bułgarzy – dwa narody chrześcijańskie – walczyli pod Warną z Turkami nie tylko jako z najeźdźcą, dążącym do podboju nowych terytoriów, ale również jako z krzewicielami islamu, zmierzającymi do narzucenia tej religii Europie.

Na początku IX wieku Bułgaria była już państwem niepodległym rządzonym przez chana Kruma2. W 866 r. chan Borys przyjął chrzest, utrzymując stosunki zarówno z Bizancjum, jak i z Rzymem. Polacy przyjęli chrzest sto lat później, co stało się ważnym czynnikiem w umacnianiu polskiej państwowości. Za czasów cara Symeona (893–927) Bułgaria była już mocarstwem, w którym znalazł oparcie chrześcijański obrządek słowiański, zapoczątkowany na Morawach przez apostołów Słowiańszczyzny – Konstantyna (Cyryla) i Metodego3.

Wpływy Cyryla i Metodego widoczne były w południowej Polsce, na terenach Śląska i kraju Wiślan, gdzie – jak się przypuszcza – głoszone było chrześcijaństwo obrządku narodowego. Tereny te wchodziły w skład państwa wielkomorawskiego. Zachował się list Metodego do księcia Wiślan, w którym prosił go, aby nie stawiał przeszkód misjonarzom na swoim terenie. Istnieją dowody, że aczkolwiek ogół słowiańskich kościołów przyjął obrządek rzymski, liturgia narodowa utrzymywała się przez dłuższy czas w wielu okolicach Polski, niekiedy na przekór Rzymowi, a niekiedy za jego przyzwoleniem4. Jakkolwiek w XV wieku, kiedy pod Warną Polacy i Bułgarzy wspólnie wystąpili przeciwko Turkom, mieliśmy w obu państwach różne obrządki chrześcijaństwa, to oba narody słowiańskie należały do tego samego kręgu cywilizacyjnego, w którym chrześcijańskie wartości odgrywały kluczową rolę. W sposób interesujący na ten temat wypowiedział się na konferencji z okazji stulecia stosunków dyplomatycznych polsko-bułgarskich Michaił Gruew, naczelny dyrektor Archiwów Państwowych w Sofii: „Bułgarzy i Polacy nigdy nie byli bezpośrednimi sąsiadami, ale kontakty i wymiany między nimi mogą być odtworzone wstecz aż do średniowiecza. Duchową i kulturową bliskość wzmacnia podobieństwo języków, wspólna przynależność do chrześcijaństwa i równoległe walki o wolność i niepodległość”5. Papież z Polski, Jan Paweł II, ogłosił 31 grudnia 1980 r. Cyryla i Metodego współpatronami Europy.

Silne bułgarskie państwo średniowieczne podbite zostało przez państwo osmańskie, a jego terytorium i ludność włączono na pięć wieków w granice potężnego sąsiada. W tym samym czasie Polska po okresie rozbicia dzielnicowego, czyli rozdrobnienia państwa polskiego w latach 1138–1320, stawała się, zwłaszcza po unii polsko-litewskiej z 1385 r., jednym z mocarstw europejskich. Potężna Turcja osmańska przez wiele wieków stanowiła zagrożenie dla całej południowo-wschodniej Europy, w tym również dla Polski.

Niepodległościowe dążenia Bułgarów w okresie zależności od Turcji i ich realizacja w wieku XIX oraz stosunki między niepodległą Bułgarią i niepodległą Polską od czasu I wojny światowej stanowią treść licznych dokumentów oraz są przedmiotem wielu analiz w pracach polskich historyków. Duże zasługi w tej materii ma profesor Wiesław Balcerak, który zebrał i opracował dwa tomy dokumentów i materiałów dotyczących współpracy polsko-bułgarskiej. Były to wydane w 1982 r. _Dokumenty i_ _materiały do historii stosunków polsko-bułgarskich 1918–1944_ oraz wydane w 1985 r. _Dokumenty i_ _materiały do historii stosunków polsko-bułgarskich 1944–1960_. O stosunkach polsko-bułgarskich pisano w zbiorowym dziele polskich uczonych, jakim jest sześciotomowa _Historia polskiej dyplomacji_, obejmująca okres od IX do XX wieku (szósty tom kończy się na roku 1989) oraz publikacje poświęcone wyłącznie Bułgarii lub stosunkom polsko-bułgarskim, jaką jest zbiór artykułów zatytułowany _Polska-Bułgaria przez wieki XVII–XX_, wydany przez Instytut Historii PAN w 1991 r. jako _Materiały z_ _sesji Komisji Historycznej Polsko-Bułgarskiej_, czy liczne monografie polskich autorów na temat Bułgarii, opublikowane już w XXI wieku. W 2019 r. Instytut Studiów Politycznych PAN, Wydział Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych UW oraz Ambasada Republiki Bułgarii w Polsce partycypowały w wydaniu tomu pt. _100 lat relacji dyplomatycznych między Polska a_ _Bułgarią. Aspekty polityczne, społeczno-gospodarcze i_ _kulturowe_ pod redakcją naukową Marzeny Czernickiej i Jacka Wojnickiego_._ Zawiera on materiały z Międzynarodowej Konferencji Naukowej _100 lat relacji dyplomatycznych między Polska a_ _Bułgarią_, która odbyła się w dniach 6–7 grudnia 2018 r. na Uniwersytecie Warszawskim. W odrębnej publikacji pokonferencyjnej, zatytułowanej _Polacy i_ _Bułgarzy – sto lat dialogu_, wydanej nakładem Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, pod redakcją naukową Iliany Genew-Puhalewej i Ignacego M. Dolińskiego, wydano teksty zgrupowane w trzy bloki tematyczne: I _Bułgarzy w_ _Polsce, dla Polski i_ _o_ _Polsce_, II _Polacy w_ _Bułgarii, dla Bułgarii i_ _o_ _Bułgarii_, III _W_ _kręgach inspiracji i_ _oddziaływań_.

Przed polsko-bułgarską konferencją naukową w Warszawie w grudniu 2018 r. również w Sofii odbyła się 11 października 2018 r. konferencja naukowa bułgarsko-polska na temat _Wywalczona niepodległość – bułgarskie i_ _polskie perspektywy._ Jak podano w programie, zorganizowana została z okazji 100. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości i 140. rocznicy wyzwolenia Bułgarii oraz 100. rocznicy nawiązania stosunków dyplomatycznych między Polską i Bułgarią. Organizatorami konferencji był Instytut Polski w Sofii we współpracy z Ambasadą RP w Sofii oraz Instytut Studiów Historycznych Bułgarskiej Akademii Nauk. Poza znanymi bułgarskimi historykami w konferencji wzięło udział liczne grono polskich naukowców, zajmujących się Bałkanami i historią stosunków polsko-bułgarskich. Z przyjemnością odnotowałem fakt, że wśród polskich uczestników konferencji w Sofii, badających problemy Bułgarii i stosunki polsko-bułgarskie, byli nie tylko przedstawiciele PAN czy SGGW w Warszawie, ale także reprezentanci ośrodków naukowych z innych miast Polski – z Torunia, Opola, Olsztyna, Częstochowy. W związku z konferencją, w dniach 5–11 października 2018 r. w gmachu Bułgarskiej Akademii Nauk została zaprezentowana wystawa na temat _Odrodzenie polskiej służby zagranicznej w_ _latach 1917–1921_6. Nie wiem, czy referaty wygłoszone na konferencji w Sofii ukazały się drukiem, a jeśli nawet taka publikacja była, mnie nie udało się do niej dotrzeć.

Niniejsza praca pt. _Bułgaria – kraj zawsze bliski Polsce_ nie jest wynikiem moich własnych badań naukowych prowadzonych w archiwach polskich czy bułgarskich, lecz jedynie wykorzystaniem dostępnych mi publikacji autorstwa polskich i bułgarskich historyków. Jestem profesorem stosunków międzynarodowych, ale nigdy nie zajmowałem się stosunkami między Polakami i Bułgarami, gdyż w swoich badaniach, jakie prowadziłem w PISM i w ISM na Uniwersytecie Warszawskim, zajmowałem się Europą Zachodnią, głównie Francją, integracją europejską oraz Afryką Północną i regionem śródziemnomorskim. Jako emeryt postanowiłem zainteresować się bliżej stosunkami między Polakami i Bułgarami na przestrzeni dziejów, z którymi mam do czynienia w skali rodzinnej w okresie ostatnich pięćdziesięciu siedmiu lat jako mąż Bułgarki, absolwentki Uniwersytetu Sofijskiego, długoletniej profesor w Instytucie Orientalistyki Uniwersytetu Warszawskiego oraz założycielki i przez dwadzieścia lat dyrektorki Wydawnictwa Akademickiego Dialog w Warszawie. Mamy dwóch synów i czwórkę wnuków interesujących się Bułgarią. Celem opracowania nie jest naukowa analiza stosunków między Polakami i Bułgarami na przestrzeni dziejów, oparta na własnych badaniach, lecz raczej przedstawienie poszerzonej kroniki tych stosunków bez ambicji, aby opatrywać je własnym komentarzem. Moim zamiarem jest przedstawienie stosunków między Polakami i Bułgarami oczyma tych, którzy te stosunki rzeczywiście badali. Jednym z przykładów takich badań jest wydana w 1999 r. książka Zbigniewa Klejna zatytułowana _Polskie ślady w_ _budowie nowożytnej Bułgarii. 1877–1914._ Przedstawienie przez mnie zachowań Polaków i Bułgarów nie ma na celu ich wartościowanie z dzisiejszego punktu widzenia, lecz ukazanie całej złożoności sytuacji, w których do tych zachowań dochodziło.

Polska i Bułgaria to dwa państwa, które jeśli w całej historii swych wzajemnych stosunków stały kiedykolwiek po przeciwnych stronach w odniesieniu do ważnych kwestii międzynarodowych, to było to konsekwencją międzynarodowych uwarunkowań, na które miały niewielki wpływ. Z publikacji zarówno polskich, jak i bułgarskich badaczy stosunków między obu narodami i państwami wynika, że stosunki te były na ogół dobre lub bardzo dobre7.

------------------------------------------------------------------------

1 W. Balcerak, _Wstęp_, w: W. Balcerak (red. nauk.), _Polska–Bułgaria przez wieki XVII–XX_, Wyd. PAN, Warszawa 1991, s. 6.

2 Zob. szerzej: T. Wasilewski, _Historia Bułgarii_, Wydawnictwo Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1988, s. 46–50.

3 G. Labuda, _Dyplomacja polska wczesnego feudalizmu (wiek X–1306_ _r.)_ w: M. Biskup (red.), _Historia dyplomacji polskiej_, t. 1. _Połowa X w.–1572_, PWN, Warszawa 1980, s. 37.

4 W. Krasiński, _Zarys dziejów powstania i_ _upadku reformacji w_ _Polsce_, wyd. ks. Juliusz Bursche, Warszawa 1903, t. 1, s. 17.

5 M. Gruev, _100 Years of diplomatic relations between Bulgaria and Poland 1918–2018. An overview of the interwar period_, w: _100 lat relacji dyplomatycznych między Polską a_ _Bułgarią. Aspekty polityczne, społeczno-gospodarcze i_ _kulturowe_, M. Czernicka, J. Wojnicki (red. nauk.), Oficyna Wyd. Aspra-JR, Warszawa 2019, s. 21.

6 https://instytutpolski.org/pl/polsko-bulgarska-nauchna-konferencja (dostęp 29.10.2019).

7 M. Czernicka, _Polsko-bułgarska współpraca po 1989 r. Wspólne problemy, priorytety i_ _wyzwania_, w: _100 lat relacji dyplomatycznych między Polską a_ _Bułgarią_, op. cit., s. 143.POLACY I BUŁGARZY W ZMAGANIACH Z TURECKĄ NAWAŁNICĄ W WIEKACH XVII I XVIII

Relacje historyczno-kulturowe nawiązywały się między Polakami i Bułgarami na przestrzeni wieków nieustannie. Ich najbardziej wyrazistym symbolem był w XV wieku Władysław III Warneńczyk. Kiedy w XVII wieku Polska uważana była za przedmurze chrześcijaństwa, to dla Słowian Południowych stała się mitem wyzwoleńczym. Wówczas do polskiego króla Władysława IV zwrócił się wybitny Bułgar, arcybiskup katolicki Piotr Parczewicz (1612–1674) z prośbą o wsparcie w walce z Imperium Osmańskim. W XVII wieku Bułgaria pojawia się w utworach polskich twórców barokowych, których drogi prowadziły przez Bułgarię, a jednym z najwybitniejszych wśród nich był Samuel Twardowski. Pisali o niej w swoich dziennikach podróży dyplomatycznych. Na przykład do Konstantynopola w 1654 r., jako poseł króla polskiego Jana Kazimierza, podróżował chorąży lwowski Mikołaj Bieganowski, który w swojej relacji opisuje smutny los bułgarskich chrześcijan przekonanych, że Polacy wyzwolą ich z tureckiego jarzma. W poselstwie tym uczestniczył incognito przyszły król Polski Jan Sobieski, późniejszy pogromca Turków pod Wiedniem. Autorzy bułgarscy w swoich publikacjach zwracają uwagę, że zwycięstwo Sobieskiego pod Wiedniem w 1683 r. „stało się czynnikiem stymulującym nadzieje Bułgarów w ich walkach”8. Uwagę na wymienione fakty zwraca znany bułgarski polonista i bułgarysta Bojan Penew w dziele wydanym w 1918 r. i zatytułowanym _Połsko-byłgarski snoszenija. Recz proiznesena na pyrwoto sybranie na Połsko-byłgarskoto Drużestwo w_ _„Woennija Klub” w_ _Sofija na 15.XII.1918 g._ Penew opowiada o misji Piotra Parczewicza, o podróżach i utworach Samuela Twardowskiego, Samuela Proskiego i innych9.

Był czas w XVII wieku, gdy oba narody zmagały się z potęgą osmańskiej Turcji – Bułgarzy walcząc o swoje narodowe wyzwolenie, a Polacy przeciwko jej zakusom na terytoria Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Na początku lat 50. XVII w. doszło w Turcji do kryzysu, związanego z objęciem tronu przez małoletniego sułtana Mehmeda IV w roku 1648. Sytuację chcieli wykorzystać przeciwnicy państwa osmańskiego oraz zniewolone przezeń narody bałkańskie. Pojawiły się możliwości utworzenia koalicji antytureckiej. W tych warunkach do Warszawy przybyło w styczniu 1650 r. poselstwo z Bułgarii, któremu przewodniczył biskup marcjanopolski Piotr Parczewicz, wyposażony w listy uwierzytelniające od katolickiego arcybiskupa sofijskiego Petyra Bogdana. Celem misji było uzyskanie pomocy dla przygotowywanego powstania antytureckiego. Ale plany utworzenia nowej ligi antytureckiej z udziałem Polski, Republiki Weneckiej, Kozaczyzny i ludów bałkańskich nie zostały w tym czasie zrealizowane10.

Kiedy w 1672 r. wybuchła wojna polsko-turecka, Jan Sobieski, wówczas jeszcze wielki hetman koronny, późniejszy król Polski, na naradzie wojennej w sprawie obrony Rzeczypospolitej 6 marca 1673 r. mówił, że trzeba do „Bułgarii, Macedonii i dawnej Grecji krain, wysłać skrycie ludzi sprawnych, którzy by przez duchowieństwo greckie obywatelów tamecznych do buntu namówili i podniesienia oręża, gdy tureckie wojska Dunaj przebywszy do sprawy będą przechodziły wojennej”11. Sobieski mówił o życzliwości chrześcijańskich narodów bałkańskich dla sprawy obrony Rzeczypospolitej i ich oczekiwaniu na pomoc Polski w wyzwoleniu z niewoli pogańskiej. Do podjęcia wspólnej wojny z Turcją i przeniesienia jej na Bałkany namawiał cara Rosji Fiodora III Aleksiejewicza poseł polskiego króla Jana III Sobieskiego w czasie audiencji 3 września 1680 r., argumentując, że „tey szczęśliwej wyglądają chwili… tak liczne Serbów, Bułgarów, Mołdawów, Bośniaków prowincje i wszytek krwią i językiem z nami spowinowacony Illiryk”12. Rosja nie zdecydowała się wówczas jednak na wspólną z Polską wojnę przeciwko Turcji.

Zmiana nastąpiła dopiero po zwycięskiej wyprawie króla polskiego Jana III Sobieskiego pod Wiedeń przeciwko osmańskiej nawałnicy na chrześcijańską Europę w 1683 r. 26 kwietnia 1686 r. doszło do podpisania polsko-moskiewskiego sojuszu antytureckiego. Zanim do podpisania tego sojuszu doszło, Rosja przystąpiła do Świętej Ligi, czyli przymierza skierowanego przeciwko Turcji osmańskiej zawartego w 1684 r. po bitwie pod Wiedniem przez Państwo Kościelne, Rzeczpospolitą Polską, Wenecję i Austrię. Sojusz ten spowodował, że król polski Jan III Sobieski mógł liczyć w walkach z Turkami na udział nie tylko katolickiej, ale również prawosławnej ludności bułgarskiej. Była to istotna zmiana z punktu widzenia Polski, gdyż jeszcze w pierwszej połowie XVII wieku Rosja w sojuszu z sułtanem występowała przeciwko Polsce. Kiedy wiosną 1687 r. wojska polsko-litewskie wkroczyły na opanowane przez Turków ziemie bałkańskie, Sobieski dążył do wywołania w Bułgarii zbrojnych wystąpień antytureckich. Do takich wystąpień mobilizował Bułgarów w jego imieniu także hospodar multański Șerban Kantakuzen.

Ruchy powstańcze w Bułgarii miały opóźnić marsz armii tureckiej w kierunku na północ od Dunaju przeciw armii polsko-litewskiej. Rezydent wenecki przy królu polskim, Albertini, pisał 15 sierpnia 1686 r. do doży weneckiego i senatu, iż Sobieski oświadczył, że jeśli uda mu się utrwalić kwatery zimowe nad Dunajem, to w następnym roku pójdzie na Konstantynopol, o ile do jego armii przyłączy się 30 tysięcy ludzi. Liczył głównie na powstańców bułgarskich. Z planami wojennymi króla Jana III Sobieskiego i jego marszem nad Dunaj było ściśle powiązane powstanie tyrnowskie, które budziło w Polsce wielkie zaciekawienie. Wyprawa wojsk polsko-litewskich załamała się we wrześniu 1686 r., co doprowadziło również do załamania się ruchu powstańczego w Bułgarii. Kiedy w 1688 r. wybuchło następne powstanie bułgarskie, tak zwane cziprowieckie, Jan III Sobieski nie mógł już myśleć o wyprawie na Bałkany. Nie zaniechał jednak aktywnej polityki wobec tych ziem, a wydarzenia nad Dunajem i w Bułgarii ciągle były uważnie śledzone w Polsce. Interesował się nimi osobiście król, jego dwór, agenci dyplomatyczni oraz redaktorzy różnego rodzaju gazetek ukazujących się wówczas w Polsce, co świadczyło o tym, że polskiej opinii publicznej sprawa wyzwolenia ludów bałkańskich spod tureckiego panowania była bliska13.

Zainteresowanie Polski w XVII wieku bułgarskim ruchem niepodległościowym znajdowało odzwierciedlenie w bułgarskim piśmiennictwie naukowym. Wynikało to z faktu, że włączenie w XIV wieku terytorium i ludności Bułgarii w granice Imperium Osmańskiego oznaczało przekształcenie Bułgarii w element ostrego konfliktu między chrześcijanami i muzułmanami, którego Polska – jako państwo chrześcijańskie – w owym czasie i w kolejnych wiekach była uczestnikiem. Rozbudzone w końcu XVII wieku nadzieje na zwycięstwo państw chrześcijańskich, w tym Polski, nad Imperium Osmańskim sprzyjały rozwojowi ruchów wyzwoleńczych w Bułgarii, czego wyrazem były trzy powstania: wspomniane cziprowieckie (1688), karposzewskie (1689) i drugie tyrnowskie (1698). Na przykład pewną rolę w przygotowaniu i przebiegu powstania cziprowieckiego odegrali bułgarscy katolicy z północno-zachodniej Bułgarii, demonstrujący wzrost świadomości narodowej. We wrześniu 1689 r. francuski agent dyplomatyczny w Austrii informował króla Francji, że narody bałkańskie zwracają się do Austrii i Polski o pomoc w walce z okupantem osmańskim14.

Od początku XVIII wieku rozpoczął się proces utraty przez Polskę mocarstwowej pozycji w Europie. Przyczyną tego było nadużywanie szkodliwych dla państwa wolności przez szlachtę i arystokrację polską oraz zagrożenie dla integralności terytorialnej kraju ze strony potężnych sąsiadów, zwłaszcza ze strony Rosji. W tej sytuacji Rzeczpospolita w celu przeciwstawienia się tym zagrożeniom zewnętrznym szukała porozumienia z Turcją osmańską, tradycyjnym wrogiem Rosji, tracąc zainteresowanie niepodległościowymi aspiracjami narodów bałkańskich, w tym przede wszystkim Bułgarów. Pod koniec XVIII wieku, w 1795 r., po trzecim rozbiorze Polski dokonanym przez sąsiadów: Rosję, Prusy i Austrię, państwo polskie zniknęło na 123 lata z mapy Europy.

------------------------------------------------------------------------

8 I. Dymitrow (red.), _Bułgaria. Zarys dziejów_, tł. M. Więckowska, A. Koseski, Książka i Wiedza, Warszawa 1986 r., s. 124.

9 M. Grigorowa, _Teksty i_ _konteksty. Bułgarska recepcja polskich powieści XIX_ _wieku o_ _tematyce bułgarskiej_, https://nplp.pl/artykuł/teksty-i-konteksty-bułgarska-recepcja-polskich-powieści-XIX-wieku-o-tematyce-bułgarskiej, s. 3 i 8 (dostęp 19.10. 2021).

10 Z. Wójcik, _Dyplomacja polska w_ _okresie wojen drugiej połowy XVII wieku (1648–1699)_, w: Z. Wójcik (red.), _Historia dyplomacji polskiej_, t. 2. _1572–1795_, PWN, Warszawa 1982, s. 194.

11 Cyt. za: T. Wasilewski, _Rzeczpospolita Polska i_ _Litewska a_ _Bułgarzy w_ _dobie panowania Jana III Sobieskiego (w_ _świetle nowych źródeł)_, w: _Polska–Bułgaria przez wieki XVII–XX_, op. cit., s. 8.

12 Ibidem.

13 Ibidem, s. 8–12.

14 J. Weczewa, _U_ _źródeł świadomości narodowej Bułgarów pod koniec XVII_ _wieku_, w: _Polska–Bułgaria przez wieki XVII–XX_, op. cit., s. 15–19.