Bushidō. Ethos samurajów od opowieści wojennych do wojny na Pacyfiku - ebook

WPROWADZENIE

Obecnie w rozmaitych krajach, a w tym państwach Dalekiego Wschodu, z nową siłą dochodzą do głosu ugrupowania nacjonalistyczne. W Japonii wątki nacjonalistyczne wspomagane są odwołaniami do kultury samurajskiej. Przez siedem wieków drugiego tysiąclecia naszej ery realną władzę polityczną w tym kraju sprawowała klasa wojowników, uważana za najwyższą warstwę społeczną. To właśnie tym ludziom wojny, nazywanym samurajami lub bushi, Japończycy zawdzięczają szereg rysów kulturowych, mimo iż procentowo nigdy nie stanowili oni znaczącej siły. Jednak tym, co istotnie przyczyniło się do roztoczenia ich wpływu na postrzeganie Japończyków zarówno przez nich samych, jak i przez obserwatorów z zewnątrz, nie była ich przewaga liczebna, lecz towarzyszący im ethos – którego echa nie przeminęły mimo upływu 150 lat od zniesienia stanu samurajskiego w Japonii.

Celem niniejszej publikacji jest przybliżenie Czytelnikowi owego ethosu i przemian, jakie zachodziły w nim na przestrzeni drugiego tysiąclecia naszej ery. Skupiam się tutaj na obrazie wojowników w średniowiecznych japońskich opowieściach wojennych oraz przepisach i zaleceniach obecnych w nowożytnych kodeksach prawnych i rozprawach filozoficznych, zaś w ostatnich rozdziałach ukazuję wykorzystanie wątków bushidō przez japońskie władze podczas II wojny światowej oraz wpływ legendy samurajów na współczesną popkulturę.

Ethos samurajów – japońskich rycerzy – podlegał zmianom na przestrzeni setek lat ich obecności w historii Japonii. O ile przez pierwsze wieki swego istnienia wojownicy zajmowali się realną walką na polach bitew, o tyle w okresie Tokugawa, kiedy zabrakło wojen, samurajowie musieli przeistoczyć się w spokojnych urzędników i policjantów. Zamiast pogoni za sławą, umiejętności w zadawaniu śmierci i odwagi w boju zaczęło liczyć się opanowanie i samodoskonalenie wewnętrzne, zaś samurajowie mieli stać się wzorami moralności dla reszty społeczeństwa.

Stosunkowo niedawno w Polsce wydano szereg opracowań poświęconych europejskiemu rycerstwu i jego ethosowi, natomiast niewiele publikacji dotyczy ogólniejszych przedstawień ethosu japońskiego wojownika. Lukę tę do tej pory regularnie uzupełniało bydgoskie wydawnictwo Diamond Books, publikując klasyczne teksty, pisane głównie przez samurajów, w swojej serii „Kokoro”. Ponadto na rynku polskim dostępnych jest sześć z kilkudziesięciu publikacji Stephena Turnbulla, m.in. Samuraje. Dzieje japońskich wojowników oraz Samurajowie i sacrum, a Bellona wydała dwa albumy Kure Mitsuo: Samuraje i Samuraje. Uzbrojenie, ekwipunek, ubiór. W tych ogólnych publikacjach kwestia samurajskiego ethosu jest poruszana w sposób dość szkicowy. Nieco szerzej problem ten porusza Leszek Zakrzewski w publikacji Ethos rycerski w dawnej i współczesnej wojnie, lecz autor skupia się głównie na II wojnie światowej. Większą popularnością na rynku wydawniczym zdaje się jednak cieszyć temat tradycyjnej japońskiej broni oraz sztuk walki.

Ethos samurajski jest złożonym problemem i niniejsza publikacja nie pretenduje do miana wyczerpującej analizy zagadnienia. Obecność ethosu samurajów w japońskich sztukach walki jest szeroko komentowana, a na polskim gruncie refleksja na ten temat pojawiła się na przykład już w publikacji Budo. Japońskie sztuki walki Waldemara Sikorskiego i Stanisława Tokarskiego. Także Wojciech Cynarski pisał na ten temat. Z kolei Juliusza Piwowarskiego zajmuje bushidō przede wszystkim jako aspekt kultury bezpieczeństwa. W tej pracy skupiam się na sztukach walki, które były niezbędnymi umiejętnościami samuraja, zaś o ich współczesnym ethosie i nowych dyscyplinach zaledwie wspominam.

Poza źródłami dostępnymi w języku polskim odwołuję się tutaj do wielu tekstów niepublikowanych w naszym kraju, chociażby do słynnych japońskich opowieści wojennych Heike monogatari oraz Taiheiki, oraz rozpraw samurajów z okresu Edo. Mam nadzieję, że ukazanie szerokiego spektrum zapatrywań na powinności wojownika i przemian tychże zapatrywań na przestrzeni dziejów przyczyni się do lepszego zrozumienia, czym w istocie było bushidō. Ethos samurajów nie był rzeczą niezmienną i w moim odczuciu mówienie o bushidō bez konkretyzacji epoki, o której mowa, nie jest właściwe. W wielu publikacjach dotyczących wojny na Pacyfiku można na przykład spotkać się ze stwierdzeniem, iż żołnierze japońscy odwoływali się do kodeksu samurajów. I było tak w istocie, tyle że owi ludzie mieli na myśli pewne wartości, które zostały zreinterpretowane przez militarystyczne władze i wtłoczone w umysły Japończyków dzięki wieloletniej propagandzie i nacjonalistycznej polityce historycznej. Zgodnie z tym oficjalnym przekazem każdy samuraj jawił się jako bezinteresowny i bezwzględnie lojalny wobec swego pana mistrz sztuk walki, w każdej chwili gotowy na śmierć lub samobójstwo; jako wojownik, który prędzej zginie niż się podda lub wycofa z pola walki. Oczywiście obraz ten nie był prawdziwy.

Należy wyjaśnić, co rozumiem pod pojęciem „ethosu”. Idąc za Marią Ossowską przyjmuję właśnie pisownię „ethos”, a nie „etos”, gdyż jest ona dokładniejszą transkrypcją z greki. W naukach o kulturze istnieje kilka sposobów rozumienia tego pojęcia. Niektórzy proponują stosowanie terminu „ethos” do całościowego stylu życia jakiejś społeczności, pewnego obowiązującego w niej wzoru kultury. Inni znów kładą nacisk na charakterystyczne dla danej grupy zachowania, bądź też uznają ethos za ogólną orientację jakiejś kultury. Jednakże sfera deklarowanych przez pewną grupę wartości bardzo często rozmija się dość mocno ze stanem faktycznym i realnymi działaniami tychże osób. Dlatego w mojej pracy pragnę się skupić na rozumieniu ethosu jako zespołu propagowanych reguł obyczajowo-moralnych obowiązujących w danej grupie społecznej czy klasie zawodowej – reguł, które są pewnym ideałem, ale które niekoniecznie są przestrzegane, chociaż w teorii mają być obyczajami, normami i wartościami, współtworzącymi styl życia tejże społeczności. Ethos wyznacza więc wzór właściwego, prawego postępowania dla członka danej wspólnoty. Istnienie takich uznanych norm moralnych jest wskazane, bowiem powinny się one przyczyniać z jednej strony do doskonalenia jednostki (zarówno w aspekcie zewnętrznym, jak i wewnętrznym), z drugiej zaś – wpływać na minimalizację przemocy okazywanej przez walczących – o ile oczywiście miłosierdzie znajduje się wśród promowanych przez dany ethos wartości.

Być może przedstawiciel danego zawodu w jakichś zupełnie niezwykłych okolicznościach uzna, że moralnie słusznie jest odstąpić od danej normy, powinien jednak wiedzieć, że czyni to wbrew obowiązującej etyce i że będzie się musiał z tego tłumaczyć. Ograniczenie dowolności w rozwiązywaniu konfliktów i pewien rygoryzm wydają mi się w praktyce niektórych zawodów niezbędne. Tylko takie ograniczenie daje szanse na przewidywalność zachowań.

Niniejsza książka składa się z ośmiu rozdziałów:

1. Droga łuku i konia: uzbrojenie samurajów.

2. Sztuka zabijania: samurajskie metody walki.

3. Powab śmierci: ethos samobójstwa i zemsty.

4. Czułość wojownika: miłosne relacje między mężczyznami.

5. Gunki monogatari: opowieści wojenne.

6. Chūshin gishi: ideał wojownika w świetle praw i pism samurajów.

7. Krwawe hinomaru: specyfika cesarskich wojsk Japonii oraz ich działań w wojnie w Azji i na Pacyfiku.

8. Trwałość legendy: współczesny obraz samuraja.

W dwóch pierwszych rozdziałach poruszam temat samurajskiego rynsztunku i wyszkolenia bojowego, bowiem powołaniem wojowników była przede wszystkim sztuka wojny. Jednym z najważniejszych aspektów kultury wojowników na całym świecie jest ich uzbrojenie – wszak to broń konstytuuje wojownika – rycerz nie byłby rycerzem bez wierzchowca, miecza i zbroi. Rycerz nie mógłby się również uważać za elitarnego wojownika bez odpowiedniego wyszkolenia, które wymagało czasu i nakładów finansowych. Podobnie było z samurajami w Japonii, gdzie noszenie broni wyróżniało bushi spośród innych warstw społecznych, takich jak chłopi czy rzemieślnicy. Gotowość użycia oręża wiązała się z przygotowaniem na śmierć, co wpływało silnie na autopercepcję wojowników. Dodatkowo w samym kształcie oraz zdobnictwie japońskiej broni bardzo silnie zaznacza się niezwykła dbałość o detale i estetykę, czyniącą zwłaszcza z samurajskiej szabli dzieło sztuki, co świadczy o rewerencji, z jaką wojownicy odnosili się do atrybutów swego stanu. Aby skutecznie władać bronią, niezbędne było przygotowanie sprawnościowe i długo zdobywane umiejętności, mające zapewnić w starciu zwycięstwo lepiej wyszkolonego wojownika. Przygotowanie do walki z przeciwnikiem stanowiło podstawę edukacji samurajów, którzy od najmłodszych lat wprawiali się w rozmaitych umiejętnościach bojowych. To oczywiście wpływało na rzeźbę sylwetki, a sprawne ciało było wśród bushi wysoko cenione, podobnie jak miało to miejsce wśród europejskich rycerzy. W rozdziale drugim wspominam także o elementach dawnego ethosu wojowników wciąż obecnych we współcześnie uprawianych japońskich sztukach walki.

W rozdziale trzecim i czwartym poruszam temat zwyczajów samurajów, które znacząco odbiegały od akceptowanego wzorca zachowań rycerzy europejskich. Podejście do problemu samodzielnego odbierania sobie życia jest z pewnością najbardziej widoczną różnicą pomiędzy ethosem japońskich i europejskich wojowników. Od samurajów wręcz wymagano w pewnych sytuacjach honorowego rozprucia brzucha, znanego pod nazwą seppuku, podczas gdy w średniowiecznej Europie samobójstwo było grzechem śmiertelnym, skazującym samobójcę na wieczne potępienie. Innym nieakceptowanym w ówczesnej kulturze Zachodu zachowaniem były stosunki homoseksualne, które z kolei uchodziły za rzecz najzupełniej normalną w środowisku bushi i najbardziej znani wojownicy japońscy nie stronili od męsko-męskiej miłości.

Rozdział piąty poświęciłam przedstawieniu japońskich opowieści wojennych i obrazowi wojownika, jaki się z nich wyłania. Skupiłam się na dwóch najbardziej znanych dziełach tego typu, które w średniowieczu były popularne w całej Japonii, mianowicie Heike monogatari oraz Taiheiki. W środowisku, którego przekaz opiera się w przeważającej mierze na twórczości ustnej, a gros samurajów w okresach Heian, Kamakura i Muromachi było jednak analfabetami, osoby wykonujące pieśni cieszyły się dużym prestiżem, gdyż były one kronikarzami oraz piewcami bohaterskich czynów i to od nich zależało, jak dany wojownik zostanie zapamiętany. Słowo ma moc, a pieśń nie tylko utrwala wydarzenia, ale i przekazuje potomnym wzory właściwego postępowania. Opowieść była pewnym punktem odniesienia dla prostego wojownika, miała oddziaływać na jego ambicje i postawę moralną, a być może także łagodzić obyczaje. Obraz ethosu warstw zajmujących się wojaczką wyłania się w dużej mierze właśnie z kart opowieści literackich, które były często tworzone na potrzeby tej klasy społecznej. W Europie rycerze podziwiali chansons de geste, a w Japonii bushi słuchali ich odpowiedników w postaci gunki monogatari. Z Heike monogatari samurajowie czerpali informacje o dziejach znanych wojowników Tairów i Minamotów, zaś dzięki Taiheiki poznawali czyny lojalnego poddanego cesarza Go-Daigo – Kusunokiego Masashige. Te opowieści niewątpliwie wpływały na wyobrażenie wojowników o nich samych oraz o obowiązkach, jakie na ich barki nakładało społeczeństwo i panowie feudalni.

W kolejnym rozdziale omawiam regulacje prawne dotyczące wojowników – ukazują one wartości, którymi samurajowie winni się kierować. Wymieniam kilka oficjalnych kodeksów dotyczących bushi, jednakże najwięcej miejsca poświęcam rodowym kakun (zbiorom pouczeń dla potomnych) oraz pismom i podręcznikom tworzonym przez samurajów na potrzeby innych wojowników, w których omawiane są zagadnienia właściwego postępowania bushi. Owe rodowe regulacje, o znacznej rozpiętości, jeśli chodzi o ich objętość, w formie punktów prezentują moralne wskazówki, których powinni przestrzegać samurajowie. Przytaczam tutaj również dyskusje z okresu Edo nad słynną zemstą czterdziestu siedmiu rōninów z Akō.

W rozdziale siódmym poruszam problem XX-wiecznego przekształcania bushidō poprzez odwoływanie się rządu japońskiego i cesarskich sił zbrojnych do specyficznie rozumianego dziedzictwa samurajów, co zaowocowało między innymi licznymi ofiarami podczas II wojny światowej. Uwypuklano wówczas lojalność wojownika wobec suwerena i jego gotowość na śmierć, a najjaskrawszym przykładem wcielania owych idei w życie jest powołanie Specjalnego Korpusu Uderzeniowego (Shinpū Tokubetsu Kōgekitai), znanego szerzej pod nazwą kamikaze – „boski wiatr”, którego zadaniem było atakowanie amerykańskiej floty na wodach Pacyfiku oraz ostatni, straceńczy rejs pancernika Yamato.

Ostatni rozdział poświęcam współczesnej kulturze i wizerunkowi samuraja, jaki jest w niej kreowany. Poruszam tutaj temat obecności bushi w życiu codziennym Japończyków, powoływaniu się na samurajów przez ruchy prawicowe i mafię, a także wspominam o pisarzu Mishimie Yukio, który dążył do ucieleśnienia w sobie ideału japońskiego wojownika. Następnie wspominam o współczesnych popularnych japońskich mediach, takich jak komiks, animacja i gry komputerowe. Omawiam także kilka pozycji książkowych oraz znanych zachodnich filmów fabularnych, w których samurajowie odgrywają niepoślednią rolę. Na koniec sięgam też do wojowniczych śladów w muzyce rozrywkowej.

W niniejszej książce do transkrypcji wyrazów japońskich zastosowano szeroko rozpowszechnioną międzynarodową transliterację Jamesa Curtisa Hepburna. We fragmentach cytowanych pozostawiono oryginalną formę zapisu z danej publikacji, która może nie uwzględniać przedłużonych samogłosek. Jako obowiązującą przyjęto wschodnioazjatycką formę zapisu imion i nazwisk japońskich – nazwisko stoi przed imieniem. Nazwy znanych miejsc, takie jak Tokio czy Kioto, jak również popularne spolszczone terminy japońskie (jak np. szogun), pozostawiono w polskiej wersji. Jeśli chodzi o odmianę słowa samuraj, poprawne są obie wersje liczby mnogiej: samuraje i samurajowie. Zdecydowałam się na tę drugą ze względu na konsekwentną odmianę w stosunku do słowa rōnin, czyli rōninowie (wersja rōnini także jest poprawna, ale znacznie rzadziej używana).

Samogłoski krótkie w języku japońskim czyta się tak samo jak w polskim, jednak istnieją również samogłoski długie, czytane odpowiednio:

ā – wymawia się aa,

ō – wymawia się oo,

ū – wymawia się uu,

ī – wymawia się ii,

ē – wymawia się ee.

Z innych różnic wymienić należy:

ei – wymawia się jak ee,

sh – wymawia się ś,

ch – wymawia się ć,

y – wymawia się j,

w – wymawia się ł,

j – wymawia się dź,

z – wymawia się dz,

r – może być czytane także jako l,

n – przed sylabami zaczynającymi się od p i b wymawia się jak m.

Kiedy mowa jest o terytorium Japonii, chodzi o Honsiu, Sikoku i Kiusiu oraz przyległe pomniejsze wyspy. Hokkaido oraz archipelag Riukiu zostały ostatecznie wcielone do państwa japońskiego dopiero w drugiej połowie XIX wieku.

Jako wojna w Azji i na Pacyfiku figurują w tekście operacje militarne prowadzone przez siły japońskie przeciwko – między innymi – Chinom, Stanom Zjednoczonym, Wielkiej Brytanii i Holandii w latach 1937–1945. Termin ten bywa synonimiczny z II wojną światową (zwłaszcza, gdy mowa np. o dacie zakończenia działań zbrojnych), w innych wypadkach jednak jest bardziej prawidłowy i precyzyjny w stosunku do czasu i charakteru działań militarnych Japonii w XX wieku.

UPROSZCZONA PERIODYZACJA DZIEJÓW JAPONII*

Okres

Lata trwania

Analogiczne epoki w historiografii zachodniej

Heian

794–1192

Starożytność

Kamakura

1192–1333

Średniowiecze

Muromachi

Sengoku

Azuchi-Momoyama

1333–1573

1467–1603

1568–1603

Tokugawa / Edo

1603–1868

Nowożytność

Meiji

1868–1912

Nowoczesność

* W literaturze można znaleźć też nieco inne daty wyznaczające ramy poszczególnych okresów, np. za koniec okresu Heian można uznać kres wojny Genpei (1185 r.) lub powołanie przez Minamoto-no Yoritomo rządów szogunatu (1192 r.). Z punktu widzenia niniejszej publikacji nie są to jednak istotne różnice.

___

Mam tu na myśli przede wszystkim partie polityczne, a nie organizacje młodzieżowe i inne. W Europie znanym ugrupowaniem politycznym tego typu jest węgierski Fidesz. Także rządząca w Polsce po wyborach 2015 roku partia Prawo i Sprawiedliwość odwołuje się do ideologii narodowej; obok niej w Sejmie RP zasiadają przedstawiciele skrajnie prawicowego Ruchu Narodowego. W Japonii zaś od ponad pół wieku decydującą siłą polityczną dysponuje Partia Liberalno-Demokratyczna, wspierająca japoński nacjonalizm. Nie brakuje jednak w tym kraju także ugrupowań o bardziej skrajnych poglądach, które wchodzą w skład parlamentu. Jednym z nich jest np. Partia na rzecz Japońskiego Kokoro (Nippon no Kokoro o Taisetsu ni Suru To).

U progu okresu Meiji tylko około 6% ludności miało samurajskie korzenie, podczas gdy w okresie Muromachi wojownicy stanowili około 10% procent społeczeństwa – W. Winkler, Katana i karabela. Obyczaje szablą pisane, Bydgoszcz 2010, s. 22.

M.in.: R. Barber, Rycerze i rycerskość, tłum. J. Kozłowski, Warszawa 2003; J. Flori, Rycerze i rycerstwo w średniowieczu, tłum. E. Trojańska, Poznań 2003; F. Kusiak, Rycerze średniowiecznej Europy łacińskiej, Warszawa 2002; Rycerze. Historia i legenda, red. C. B. Bouchard, tłum. J. Jedliński, Warszawa 2010; M. Keen, Rycerstwo, tłum. A. Bugaj, Warszawa 2014.

Będę z nich szeroko korzystać w niniejszej pracy.

S. Turnbull, Samuraje. Dzieje japońskich wojowników, tłum. M. Barańska, Warszawa 2007.

Idem, Samurajowie i sacrum, tłum. J. Hunia, Kraków 2012.

M. Kure, Samuraje, tłum. P. Cieśla, Warszawa 2006.

Idem, Samuraje. Uzbrojenie, ekwipunek, ubiór, tłum. P. Cieśla, Warszawa 2008.

L. S. Zakrzewski, Ethos rycerski w dawnej i współczesnej wojnie, Warszawa 2004.

W. Sikorski, S. Tokarski, Budo. Japońskie sztuki walki, Szczecin 1988.

Krótkie fragmenty Heike monogatari zostały zamieszczone w: Estetyka japońska. Estetyka życia i piękno umierania, red. K. Wilkoszewska, Kraków 2005.

M. Ossowska, Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa 2000, s. 7.

Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, red. Z. Staszczak, Warszawa – Poznań 1987, s. 111–113.

I. Lazari-Pawłowska, Etyka zawodowa bez kodeksu, „Etyka” 27:1994, s. 178.