Carl G. Jung w pigułce - ebook

WPROWADZENIE

Carl Gustav Jung (1875–1961) był szwajcarskim lekarzem psychiatrą, twórcą psychologii analitycznej. Jest uznawany za jednego z intelektualnych gigantów XX wieku. Jego prace miały status bestsellerów przez całą karierę, on sam wywarł olbrzymi wpływ na kulturę Zachodu.

Psychologia Junga skupia się na naszych wewnętrznych doświadczeniach i zakłada istnienie nieświadomości, z której wyłania się świadomość. Doświadczamy owej nieświadomości w snach i na wiele innych sposobów, a uznanie jej znaczenia sprzyja lepszemu zrozumieniu tak siebie, jak i innych. Jung był spadkobiercą i do pewnego stopnia kontynuatorem teorii Freuda. Ten ostatni jednak podkreślał przede wszystkim znaczenie seksualności w nieświadomej części ludzkiej psychiki, Jung natomiast zaobserwował istniejący tam jeszcze potężniejszy popęd – poszukiwanie sensu. Ogólnie rzecz biorąc, psychologię Junga można rozumieć jako badanie związku między świadomością a nieświadomością. Praktykowana indywidualnie po dziś dzień, w analizie bądź innych okolicznościach, wciąż stanowi inspirację do poszukiwań dla tysięcy ludzi.

W tej publikacji analizowane są praca Carla Gustava Junga (w tekście określanego jako C.G. lub po prostu Jung) oraz żywa tradycja dzisiejszej psychologii jungowskiej. Psychologia Junga jest kontynuowana przez analityków i osoby poddawane analizie, psychoterapeutów i ich pacjentów oraz przez artystów, filmowców, pisarzy, tancerzy, ludzi biznesu i wielu innych.

Podejście Junga dotyczy przeciętnego człowieka i jest do niego skierowane. Jego psychologia to psychologia naszej codzienności i marzeń sennych pojawiających się każdej nocy. I dlatego ta książka jest przewodnikiem dla początkujących. Omówię podstawowe koncepcje Junga, skupiając się na ich użyteczności, na tym, gdzie można je dostrzec w kulturze i dlaczego wciąż są ważne. Gdzie zatem można się z nimi zetknąć?

Rycina 1. Idee szwajcarskiego psychiatry Carla Gustava Junga (1875–1961) są do dzisiaj niezwykle wpływowe

Dziś międzynarodowa społeczność jungowska jest organicznie rosnącym światowym fenomenem. Nieoczekiwane zainteresowanie pojawiło się poza światem anglojęzycznym. Być może czytelnik nie zdaje sobie sprawy z popularności Junga i Freuda w Ameryce Południowej: ich podejścia są nauczane w college’u, ludzie powszechnie poddają się analizie. W Azji, w Chinach, niedawno odbyła się konferencja skupiająca trzy tysiące uczestników, a Korea Południowa ma własny Instytut Junga. I co jest dość niezwykłe, dzieło Junga rozkwitło na nowo w twórczości popularnego K-popowego zespołu BTS. Album Map of the Soul: Persona nawiązuje do książki jungowskiego analityka Murraya Steina i przedstawia zmagania członków zespołu z tożsamością. Dzięki ogromnej popularności albumu książka Steina wróciła na listę bestsellerów.

Rycina 2. K-popowy zespół BTS wydał album nawiązujący do pracy jungowskiego analityka

Rycina 3. Mandala wyrzeźbiona przez Junga w wieży w Bollingen, konstrukcji, którą zaczął budować po śmierci matki

Rosnąca liczba zwolenników psychologii Junga w nowych kulturach może wynikać z tego, że skupiał się on na uniwersalnej naturze psychiki.

Jung czytał starożytną grekę i łacinę, mówił między innymi po niemiecku, francusku i angielsku. Przed podróżą do Afryki nauczył się suahili (dzięki czemu mógł prowadzić niesamowite rozmowy z członkami plemion i szamanami o ich snach). Jako uczony miał otwarty umysł, jako człowiek był szczerze ciekawy. Zbierał dzieła starożytnych autorów i średniowieczne rękopisy alchemików. Jednak najbardziej niezwykłe było w nim chyba to, jak poważnie traktował życie wewnętrzne jako praktykę.

Jung uważał, że zdrowie psychiczne wymaga wewnętrznej pracy lub dialogu. Dość wcześnie zaczął rysować mandale w ramach codziennej praktyki uzdrawiania. Odkrył, że używanie rąk pozwala głębiej wejrzeć w nieświadomość. Przedstawianie obrazów ze snów i wizji za pomocą farby i drewna stało się dla niego sposobem budowania relacji z nieświadomością. Wsłuchanie się w siebie sprawiło, że wewnętrzny głos wybrzmiewał mocniej, i był to czas, który Jung nazwał „konfrontacją z nieświadomością”. Obrazy w Czerwonej księdze dość dokładnie ukazują, czym dla niego było to doświadczenie. Podczas przyglądania się jego dziełom z bliska uderza oddanie światu wewnętrznemu. Historyczka sztuki Jill Mellick zauważyła, że Jung w widoczny sposób nadawał „prymat procesowi” i cenił „bezpośrednie doświadczenie wewnętrzne”.

Jego psychologia odwoływała się do wewnętrznego doświadczenia i doprowadziła go początkowo do odkrycia czegoś dość niewygodnego – musiał uznać, że nie jest panem własnego umysłu. Wierzył, że pierwotna świadomość jest centralnym głosem w wewnętrznym ekosystemie o niepoznanej głębi. Porównał nieświadomość do wzburzonego morza, z którego wyłania się świadomość. Tam, w głębi, mieszkają kompleksy; te ośrodki energii czasami odrywają się od świadomości i istnieje ryzyko, że nami zawładną. Jung widział dowody przemawiające za tymi kompleksami, choćby w wydłużonym czasie reakcji na pewne słowa, w natręctwach oraz sytuacjach „nie wiem, co mnie napadło”. Zagłębię się w tę tematykę w rozdziale 1.

Poważne traktowanie życia wewnętrznego oznacza wsłuchanie się w coś więcej niż tylko głos ego, a zwłaszcza integrację głosów, których wolelibyśmy nie słyszeć. Najważniejszym z nich jest cień – ta część nas, którą najtrudniej nam zaakceptować, nasze gorsze Ja. Najczęściej jest to nasze zwierzęce Ja, najmniej cywilizowana twarz. Doktor Jekyll i pan Hyde to klasyczny literacki przykład tego podziału tkwiącego w każdym z nas. Więzi z cieniem doświadczamy jako wewnętrznego konfliktu, który może uwierać nas przez całe życie. Ale cień jest też źródłem energii, która może nas ożywić. W rozdziale 2 skupię się na podejściu do cienia.

Jak najlepiej poruszać się po ciemnościach naszej nieświadomości? Interpretować sny? Nawiązać więź z naszym wewnętrznym światem? Jaką postawę przyjąć wobec niego? Jak najlepiej uwolnić się od grozy złych snów? Praca wewnętrzna, interpretacja snów i jej zastosowania są tematem rozdziału 3.

Jung uważał, że dążenie do ekspansji i przejrzystości jest wbudowane w nasze DNA. W centrum aktywności psyche znajduje się coś, co nazwał jaźnią. Symbolizują to wyśrodkowane obrazy koła, kwadratu lub mandali, wyrażające nasze wrodzone dążenie do uzdrowienia i homeostazy. W rozdziale 4 przedstawiam samoregulujący się system, popychający nas ku poszukiwaniu pełni.

Jung przenika kulturę XX i XXI wieku. Duża część języka psychologicznego, którego dziś używamy, wywodzi się właśnie od tego myśliciela. To, jak mówimy o snach, archetypach i symbolach, jest konsekwencją jego pracy. Ukuł terminy kompleks, ekstrawertyk, introwertyk, nieświadomość zbiorowa i synchroniczność. W rozdziale 5 przedstawiam jego pracę nad typami psychologicznymi – na podstawie zaproponowanych wymiarów powstał kwestionariusz Myers-Briggs (Myers-Briggs Type Indicator™, MBTI) należący do najczęściej używanych systemów pomiaru osobowości na świecie.

Jedna z najważniejszych koncepcji Junga dotyczy powszechnego występowania w nieświadomości wzorców o pozornie nieosobistym charakterze. Jego pacjenci śnili o dziwnych obrazach, które widział tylko w tekstach alchemicznych. Ponieważ żył przed erą telewizji i Internetu, mógł być pewien, że ci pacjenci nigdy wcześniej ich nie widzieli. Wkrótce odkrył, że istnieją uniwersalne warstwy archetypowych wzorców wspólnych wszystkim ludzkim kulturom. W rozdziale 6 omawiam archetypy i nieświadomość zbiorową – jedno z kluczowych odkryć psychologii Junga.

Jung dostrzegł, że w każdym z nas żyje Inny. Widać to w życiu wewnętrznym i związkach, co jest tematem rozdziału 7. Zakochanie jest czasami rozumiane jako projekcja tej postaci na inną osobę, natomiast w swojej najwyższej funkcji może nas ona inspirować do twórczości, do tego, by kochać życie i to, co dla nas najlepsze, i działać jako pomost do wewnętrznej jaźni.

Jung zagłębił się w nieświadomości i przetrwał, a jego praca jest zbiorem wszystkiego, co znalazł w tym ukrytym świecie. Odkrywanie archetypów, naturalnych praw psychiki, przypomina trochę usuwanie brudu ze starej skamieniałości – odkrywa się coś, co przez cały czas istniało i co wydaje się naturalne i potężne.

Jung pisał nieprzerwanie przez całe życie, a w latach dwudziestych i trzydziestych ówczesne gazety zamieszczały recenzje jego książek. Dyskutowali o nim wielcy współcześni mu pisarze, w tym D. H. Lawrence i James Joyce (który przywiózł swoją córkę do Junga na analizę). C.G. był wielkim wielbicielem sztuki, zwłaszcza malarstwa i rzeźby, pisał też o sztuce, religii oraz o tajemnicach i kryzysach swojej epoki.

W 2003 roku ujawniono, że w szczytowym momencie II wojny światowej Jung został zwerbowany przez aliancki wywiad, aby stworzyć profile psychologiczne przywódców państw osi. Był agentem 488 w Biurze Służb Strategicznych (Office of Strategic Services, OSS), amerykańskiej agencji wywiadu wojennego. Jego klientka, czyli analityczka, Mary Bancroft, została zwerbowana przez szefa OSS Allena Dullesa jako pośredniczka. Jung ostrzegł, że Hitler jest psychopatą i nie wolno go lekceważyć; jego raporty czytał generał Eisenhower. Dulles powiedział później: „Nikt prawdopodobnie nigdy się nie dowie, jak duży był wkład profesora Junga w sprawę aliantów podczas wojny”.

Jung wywarł ogromny wpływ na sztukę powojennego świata. W Europie inspirowali się nim filmowcy tacy jak Bergman i Fellini. W Nowym Jorku Martha Graham czerpała z koncepcji nieświadomości zbiorowej w swoim przełomowym podejściu do tańca współczesnego. W Hollywood pokochał go Marlon Brando, a w 1955 roku C.G. pojawił się na okładce magazynu TIME.

W 1961 roku Jung otrzymał list od Billa Wilsona, założyciela Anonimowych Alkoholików. W odpowiedzi bezpośrednio powiązał przymus picia alkoholu z pragnieniem duchowego oświecenia.

W latach sześćdziesiątych Jung był wszędzie, także na okładce płyty Beatlesów Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band. Czytali go członkowie zespołu The Doors, a The Rolling Stones niechlubnie sięgnęli po koncepcję cienia w Sympathy For the Devil. Jego książki były bardzo poczytne i od początku sprzedawał ich dwukrotnie więcej niż Freud. Przez całe życie sięgał po wróżby, zwłaszcza chińską metodę trzech monet I Ching, i napisał przedmowę do książki na ten temat, wydanej w 1967 roku przez Princeton University Press. Wszystko to wraz z zainteresowaniem zjawiskami rozszerzonego umysłu, synchronicznością, astrologią i innymi zagadnieniami ezoterycznymi uczyniło go ważną postacią ruchów kontrkulturowych lat sześćdziesiątych i późniejszego ruchu New Age.

Rycina 4. Generał Eisenhower czytał profile psychologiczne sporządzane przez Junga podczas II wojny światowej

W latach siedemdziesiątych James Hillman na podstawie podejścia Junga opracował własną psychologię archetypową, a inspirowane Jungiem książki Josepha Campbella o mitologii zyskiwały coraz większą popularność. Bezpośrednie nawiązania do prac Campbella i Junga na temat archetypu Bohatera pojawiły się w kinowym przeboju George’a Lucasa z 1977 roku, kultowych Gwiezdnych wojnach. W 1983 roku zespół The Police nagrał album Synchronicity, który dotarł na pierwsze miejsca list przebojów.

Mniej więcej w tym czasie w rodzinie jungowskiej pojawiły się dwie najbardziej znane pisarki. Marion Woodman w Addiction To Perfection: The Still Unravished Bride (1982) i The Owl Was a Baker’s Daughter: Obesity, Anorexia Nervosa, and the Repressed Feminine (1980) pisała o cenie, jaką zachodnia kultura płaci za utratę związku z archetypową kobiecością. W 1989 roku Clarissa Pinkola Estés zadebiutowała swoim klasycznym już dziełem Biegnąca z wilkami (2001). W latach dziewięćdziesiątych książki Hillmana wraz z dziełami innych pisarzy czerpiących z Junga, Thomass Moor’a i Jamesa Hollisa, również znalazły się na liście bestsellerów. Wszyscy oni prowadzili czytelników z powrotem ku codziennej trosce o swój wewnętrzny świat. Owi niebywale popularni autorzy i miliony ich czytelników są jedną z miar wpływu Junga.

Już w 1911 roku Jung omawiał synchroniczność i naturę rzeczywistości z wybitnymi fizykami Albertem Einsteinem i Wolfgangiem Paulim. W zjawisku synchroniczności widział wpływ podmiotu i jego stanu wewnętrznego na obiektywny świat. Pogląd ten pojawiał się w starożytnym taoizmie, podzielali go też współcześni fizycy, którzy znajdowali odciski palców obserwatora w badanym pyle kwantowym. W rozdziale 8 stawiam pytanie o znaczenie zjawiska, w którym rzeczywistość pozwala na wystąpienie ważnych zbiegów okoliczności.

W 1944 roku, podczas rekonwalescencji po zawale serca, Jung napisał analizę wizerunku Boga Zachodu zatytułowaną Odpowiedź Hiobowi (Answer to Job). Zauważył, że w Biblii rozwój moralny zachodzi dzięki ludziom i uznał to za przydzielenie ludzkości aktywnej roli w boskim dramacie, nadanie kosmicznej godności zmaganiom z codziennym życiem i zaoferowanie znaczącej i satysfakcjonującej odpowiedzi na pytanie, dlaczego na świecie istnieje zło. Te „wielkie pytania” również omawiam w rozdziale 8.

Rycina 5. Carl Jung omawiał swoje założenia o synchroniczności z czołowymi naukowcami tamtych czasów, takimi jak Albert Einstein

Jung miał bezpośredni wpływ na XX wiek. Dzięki niemu nastąpiło rozwinięcie szkoły psychologii, a jego spostrzeżenia zainspirowały twórców kilku najbardziej lubianych filmów, utworów muzycznych i książek. Dziś ten psychodynamiczny punkt widzenia jest jedną z podstawowych zasad doceniania sztuki i codziennie znajduje zastosowanie w marketingu, polityce, literaturze i rozrywce. Na końcu tej książki, w pierwszym dodatku, opisuję zaangażowanie Junga w II wojnę światową, a w drugim, zatytułowanym „Aktualny przewodnik po Jungu”, przybliżam niektóre postacie i organizacje kontynuujące jego dzieło w XXI wieku.

Być może niesłabnąca popularność Junga i jego dzieł polega na tym, że jest w nich miejsce dla najdonioślejszych pytań naszych czasów. W 1997 roku w recenzji książki Junga Gegenwart und Zukunft (The Undiscovered Self) w New York Times opisano ją jako „żarliwy apel o indywidualną integralność”. Jung wierzył, że nasza wewnętrzna praca jest jedyną rzeczą, która może nas uchronić przed wielkim niebezpieczeństwem – przed nami samymi. W obliczu dzisiejszych wyzwań to w mocy każdego z nas pozostaje „przechylenie szali”. Ostatecznym powodem, dla którego wciąż mówimy o Jungu, jest powaga, z jaką traktował życie wewnętrzne. Niech ta książka uświadomi ci, jak ważne jest to twoje.ROZDZIAŁ 1.
PSYCHOLOGIA JUNGA

SKĄD WZIĄŁ SIĘ JUNG?

Carl Gustav Jung urodził się w Kesswil w Szwajcarii 26 lipca 1875 roku. Dostał imię na cześć swojego dziadka, który był znakomitym lekarzem (i być może nieślubnym synem Goethego).

Ojciec C.G. był pastorem, podobnie jak ośmiu jego wujów, więc Jung od najmłodszych lat oswajał się z obrzędami pogrzebowymi i śmiercią. Kiedy miał zaledwie sześć miesięcy, u jego matki rozwinęła się choroba nerwowa, z powodu której przez kilka miesięcy nie mogła się nim opiekować. Matka i dziadek ze strony matki (również szanowany pastor) byli spirytualistami, którzy przemawiali do duchów zmarłych, co nie było wtedy rzadkością wśród Szwajcarów z obszarów wiejskich. Im Jung był starszy, tym bardziej zdawał sobie sprawę, że wiara jego ojca go ani nie poruszała, ani nie nadawała sensu jego życiu. Te braki mocno go uderzyły i rozziew między mediumistyczną stroną matki a niespełnioną religijnością ojca określi jego życie.

Dwoje starszego rodzeństwa Junga zmarło przed jego narodzinami i do dziewiątego roku życia był jedynakiem, spędzał więc dużo czasu samotnie i fantazjował. Miał kilka znaczących snów, które później opisał. Z rozmarzonego chłopca wyrósł na silnego i ogniście rudowłosego młodzieńca.

Kiedy miał cztery lata, jego rodzina przeniosła się do Bazylei, szwajcarskiego miasta znanego z hucznego karnawału, największego w Europie. Przez trzy dni, zaczynając od 4 rano, tysiące zamaskowanych biesiadników paradowało przez miasto. Rytuał trwa do dziś.

Gdy Jung miał dwadzieścia lat, zmarł jego ojciec. Niedługo potem został zaproszony na seans, na którym jego piętnastoletnia kuzynka wywoływała duchy. Mniej więcej w tym samym czasie w rodzinnym domu C.G. doszło do dwóch zjawisk paranormalnych: pęknięcia stołu bez wyraźnego powodu i połamania na kawałki noża, który był w szufladzie (Jung przechowywał ów nóż do końca życia). C.G. czuł, że te wydarzenia były jakoś związane ze śmiercią ojca.

Jung zdobył stypendium i rozpoczął naukę na uniwersytecie w Bazylei, gdzie z wielką pasą zgłębiał, filozofię i archeologię. Czytał Kanta, Nietzschego i Swedenborga, w latach 1896–1899 był członkiem stowarzyszenia Zofingia, intelektualnej grupy dyskusyjnej.

Rycina 6. XIX-wieczna ilustracja karnawału w Bazylei, jednego z największych w Europie

W 1900 roku przeniósł się do Zurychu i rozpoczął studia medyczne. W 1903 roku ożenił się z Emmą Rauschenbach (1882–1955) pochodzącą z jednej z najbogatszych rodzin w Szwajcarii. Doczekali się czterech córek i syna. Ich dom w Küsnacht był zarówno centrum życia rodzinnego, jak i praktyki psychologicznej Junga, dziś jego potomkowie udostępniają go prywatnym zwiedzającym.