Cesarz wszech chorób. Biografia raka - ebook

Od autora

Ni­niej­sza książ­ka to hi­sto­ria raka. Sta­ro­daw­nej cho­ro­by, nie­gdyś se­kret­nej, o któ­rej mó­wi­ło się wy­łącz­nie szep­tem, póki nie sta­ła się śmier­cio­no­śnym zmien­no­kształt­nym two­rem o tak wiel­kim po­ten­cja­le me­ta­fo­rycz­nym, me­dycz­nym, na­uko­wym i po­li­tycz­nym, że czę­sto na­zy­wa się ją dżu­mą na­sze­go po­ko­le­nia. Ta książ­ka jest naj­praw­dziw­szą bio­gra­fią – pró­bą wnik­nię­cia w umysł tej nie­śmier­tel­nej cho­ro­by, zro­zu­mie­nia jej oso­bo­wo­ści, de­mi­sty­fi­ka­cji jej za­cho­wa­nia. Moim naj­waż­niej­szym ce­lem jest jed­nak zna­le­zie­nie od­po­wie­dzi na py­ta­nie, któ­re wy­kra­cza poza ramy bio­gra­fii: czy mo­że­my so­bie wy­obra­zić ko­niec raka w przy­szło­ści? Czy uda nam się na za­wsze usu­nąć tę cho­ro­bę z na­szych ciał i spo­łe­czeństw?

Rak to nie jest jed­na cho­ro­ba, lecz wie­le róż­nych. Na ich okre­śle­nie uży­wa­my tej sa­mej na­zwy, po­nie­waż łą­czy je pod­sta­wo­wa ce­cha wspól­na – pa­to­lo­gicz­ne na­mna­ża­nie się ko­mó­rek. Uję­cie róż­nych wcie­leń raka w jed­nej opo­wie­ści ma, poza po­do­bień­stwem na po­zio­mie bio­lo­gicz­nym, jesz­cze jed­no uza­sad­nie­nie: roz­ma­itych po­sta­ci tej cho­ro­by nie roz­róż­nia się w sfe­rze kul­tu­ro­wej i po­li­tycz­nej. Opo­wie­dze­nie hi­sto­rii każ­de­go ro­dza­ju no­wo­two­ru osob­no jest nie­moż­li­we; ja po­sta­wi­łem so­bie cel, któ­rym jest po­ka­za­nie naj­waż­niej­szych wąt­ków prze­wi­ja­ją­cych się w li­czą­cej czte­ry ty­sią­ce lat hi­sto­rii tej cho­ro­by.

Mój za­mysł, jak wi­dać ogrom­ny, wy­rósł z cze­goś dużo skrom­niej­sze­go. La­tem 2003 roku, po ukoń­cze­niu re­zy­den­tu­ry w szpi­ta­lu i uzy­ska­niu dy­plo­mu z im­mu­no­lo­gii on­ko­lo­gicz­nej, roz­po­czą­łem spe­cja­li­za­cję w dzie­dzi­nie on­ko­lo­gii w Dana-Far­ber Can­cer In­sti­tu­te oraz Mas­sa­chu­setts Ge­ne­ral Ho­spi­tal w Bo­sto­nie. Po­cząt­ko­wo za­mie­rza­łem przez ten rok pro­wa­dzić dzien­nik – bie­żą­ce do­nie­sie­nia o le­cze­niu no­wo­two­rów, taki „ra­port z li­nii fron­tu”. Ale po­mysł pręd­ko wy­ewo­lu­ował w więk­sze i bar­dziej po­głę­bio­ne przed­się­wzię­cie, tak że osta­tecz­nie przy­szło mi za­głę­bić się nie tyl­ko w na­ukę i me­dy­cy­nę, ale też w kul­tu­rę, hi­sto­rię, li­te­ra­tu­rę i po­li­ty­kę, a rów­nież w prze­szłość raka i w jego przy­szłość.

W epi­cen­trum tej hi­sto­rii znaj­du­ją się dwie po­sta­ci, męż­czy­zna i ko­bie­ta – nie­mal w tym sa­mym wie­ku, obo­je są ide­ali­sta­mi, nie­odrod­ny­mi dzieć­mi bo­omu, któ­ry na­stą­pił po II woj­nie świa­to­wej w ame­ry­kań­skiej na­uce i tech­no­lo­gii, a tak­że oso­ba­mi nie­ugię­cie, ob­se­syj­nie dą­żą­cy­mi do wy­po­wie­dze­nia ogól­no­kra­jo­wej „woj­ny z ra­kiem”. Pierw­sza z nich to Sid­ney Far­ber, oj­ciec współ­cze­snej che­mio­te­ra­pii, któ­ry w ana­lo­gu wi­ta­mi­ny przy­pad­kiem od­kry­wa sub­stan­cję prze­ciw­no­wo­two­ro­wą o po­tęż­nej sile i za­czy­na ma­rzyć o uni­wer­sal­nym le­kar­stwie na no­wo­two­ry. Dru­gą jest Mary La­sker, przez kil­ka­dzie­siąt lat to­wa­rzy­szą­ca Far­be­ro­wi w jego dzia­ła­niach man­hat­tań­ska lwi­ca sa­lo­no­wa o le­gen­dar­nej wprost ener­gii do ak­tyw­no­ści na are­nie spo­łecz­nej i po­li­tycz­nej. Ale La­sker i Far­ber je­dy­nie eg­zem­pli­fi­ku­ją za­cię­cie, wy­obraź­nię, wy­na­laz­czość i en­tu­zjazm po­ko­leń, któ­re od czte­rech ty­się­cy lat to­czą wal­kę z ra­kiem. W pew­nym sen­sie jest to bo­wiem hi­sto­ria woj­ny – w któ­rej prze­ciw­nik cha­rak­te­ry­zu­je się bez­po­sta­cio­wo­ścią, po­nad­cza­so­wo­ścią i wszech­obec­no­ścią. Mamy tu zwy­cię­stwa i po­raż­ki, set­ki kam­pa­nii, bo­ha­te­rów i py­szał­ków, pierw­szo­rzęd­ne kwe­stie: jak wy­trwać i prze­żyć, a tak­że, co nie­unik­nio­ne, ran­nych, po­tę­pio­nych, za­po­mnia­nych i zmar­łych. Rak wy­ła­nia się z tej opo­wie­ści, jak na­pi­sał pe­wien dzie­więt­na­sto­wiecz­ny chi­rurg na fron­ty­spi­sie swo­jej książ­ki, jako „ce­sarz wszech cho­rób, król tego, co naj­strasz­niej­sze”.

Uwa­ga: w na­uce i w me­dy­cy­nie, dzie­dzi­nach, w któ­rych pierw­szeń­stwo od­kry­cia ma ol­brzy­mie zna­cze­nie, mia­no wy­na­laz­cy czy od­kryw­cy otrzy­mu­je się od spo­łecz­no­ści na­ukow­ców i ba­da­czy. Ni­niej­sza książ­ka opi­su­je hi­sto­rie wie­lu od­kryć i wy­na­laz­ków, jed­nak nie słu­żą one temu, żeby ko­mu­kol­wiek przy­pi­sy­wać lub od­bie­rać pra­wo do pierw­szeń­stwa, i nie po­win­ny być w ten spo­sób trak­to­wa­ne.

Jako au­tor tej książ­ki sto­ję na bar­kach wie­lu in­nych osób. Moja pra­ca opie­ra się na in­nych książ­kach, opu­bli­ko­wa­nych ba­da­niach, ar­ty­ku­łach w pi­smach na­uko­wych, wspo­mnie­niach i wy­wia­dach. Ko­rzy­sta­łem tak­że z ma­te­ria­łów po­cho­dzą­cych od osób pry­wat­nych, z bi­blio­tek, ko­lek­cji, zbio­rów i ar­chi­wów, któ­re wy­mie­niam w po­dzię­ko­wa­niach za­miesz­czo­nych na koń­cu ni­niej­sze­go tomu.

Jed­ne­go po­dzię­ko­wa­nia nie mogę jed­nak zo­sta­wić na ko­niec. Ta książ­ka jest nie tyl­ko wy­pra­wą w prze­szłość raka, lecz rów­nież oso­bi­stą po­dró­żą, moim doj­rze­wa­niem jako on­ko­lo­ga. Nie by­ło­by tej po­dró­ży, gdy­by nie moi pa­cjen­ci – w stop­niu znacz­nie więk­szym niż po­zo­sta­łe oso­by, któ­re przy­czy­ni­ły się do po­wsta­nia tej książ­ki, uczy­li mnie oni i in­spi­ro­wa­li. Je­stem im wi­nien bez­gra­nicz­ną wdzięcz­ność.

Ale z każ­dym dłu­giem wią­żą się od­set­ki. Przy­ta­cza­nie w książ­ce hi­sto­rii pa­cjen­tów ro­dzi­ło pro­ble­my zwią­za­ne z ochro­ną ich pry­wat­no­ści i god­no­ści. W tych przy­pad­kach, w któ­rych wie­dza o cho­ro­bie była już wcze­śniej upu­blicz­nio­na (na przy­kład w for­mie wy­wia­du czy ar­ty­ku­łu), uży­wam praw­dzi­wych na­zwisk. W przy­pad­kach zaś, któ­re nie zo­sta­ły po­da­ne do wia­do­mo­ści pu­blicz­nej, albo je­że­li pa­cjen­ci ży­czy­li so­bie za­cho­wa­nia ano­ni­mo­wo­ści, po­słu­ży­łem się fik­cyj­ny­mi na­zwi­ska­mi i umyśl­nie po­zmie­nia­łem daty oraz szcze­gó­ły ży­cio­ry­sów, żeby nie moż­na było tych osób roz­po­znać. Nie­mniej jed­nak są to praw­dzi­wi pa­cjen­ci i praw­dzi­we roz­mo­wy. Bar­dzo pro­szę czy­tel­ni­ków o usza­no­wa­nie ich pry­wat­no­ści.Od polskiego wydawcy

Każ­dy pol­ski le­karz, wi­dząc pod­ty­tuł tej książ­ki, po­wie, że rak nie jest do­kład­nym tłu­ma­cze­niem an­giel­skie­go can­cer (mimo że ła­ciń­skie sło­wo can­cer i sta­ro­grec­kie kar­ki­nos ozna­cza­ją wła­śnie raka – sko­ru­pia­ka lub znak zo­dia­ku). Gdy­by­śmy chcie­li się po­słu­żyć ter­mi­nem me­dycz­nym, na­le­ża­ło­by pi­sać o no­wo­two­rze albo wręcz no­wo­two­rach. By­ło­by to jed­nak nie­zgod­ne z in­ten­cją au­to­ra – jego dzie­ło opo­wia­da hi­sto­rię zło­wro­gie­go bytu, ta­jem­ni­czej isto­ty, któ­ra za­bi­ja­ła i fa­scy­no­wa­ła lu­dzi, na dłu­go za­nim ba­da­cze usta­li­li, że no­wo­two­ry to nie jed­na cho­ro­ba, lecz wie­le róż­nych.

Dla­te­go wła­śnie w pol­skim tłu­ma­cze­niu ce­sarz wszech cho­rób nosi imię Rak. Sło­wem tym przez wie­ki na­zy­wa­no wszyst­kie no­wo­two­ry, a tak­że nie­któ­re trud­no go­ją­ce się wrzo­dy. Do­pie­ro nie tak daw­no na­uka prze­ję­ła ten ter­min i nada­ła mu ści­słe, węż­sze zna­cze­nie.

W sa­mym tek­ście książ­ki usza­no­wa­li­śmy jed­nak me­dycz­ną tra­dy­cję. Gdy mowa o kon­kret­nych cho­ro­bach, a nie o raku w sen­sie hi­sto­rycz­nym, sto­su­je­my po­praw­ną ter­mi­no­lo­gię. Sło­wa rak uży­wa­my zgod­nie z na­uko­wą de­fi­ni­cją raka, w po­zo­sta­łych zaś przy­pad­kach prze­waż­nie pada sło­wo no­wo­twór lub na­zwy po­szcze­gól­nych scho­rzeń.Prolog

Je­śli

Cho­ro­ba wkra­cza w osta­tecz­ne sta­dium,

Le­karz sto­su­je osta­tecz­ne środ­ki Lub żad­nych.

Wil­liam Sha­ke­spe­are, Ham­let²

Rak za­czy­na się od czło­wie­ka i na czło­wie­ku się koń­czy. W na­tło­ku na­uko­wych abs­trak­cji moż­na cza­sa­mi za­po­mnieć o tym pod­sta­wo­wym fak­cie. Le­ka­rze le­czą cho­ro­by, ale le­czą rów­nież lu­dzi i ten wa­ru­nek ich za­wo­do­we­go ist­nie­nia cza­sa­mi cią­gnie ich w dwóch prze­ciw­nych kie­run­kach.

June Go­od­field³

Ran­kiem 19 maja 2004 roku Car­la Reed, trzy­dzie­sto­let­nia przed­szko­lan­ka z Ip­swich w sta­nie Mas­sa­chu­setts, mat­ka troj­ga ma­łych dzie­ci, obu­dzi­ła się z bó­lem gło­wy. „Ale nie był to zwy­czaj­ny ból – wspo­mi­na­ła póź­niej – tyl­ko pew­ne­go ro­dza­ju odrę­twie­nie gło­wy. Ta­kie odrę­twie­nie, któ­re na­tych­miast sy­gna­li­zu­je, że dzie­je się coś bar­dzo złe­go”.

Coś bar­dzo złe­go dzia­ło się od bli­sko mie­sią­ca. Pod ko­niec kwiet­nia Car­la od­kry­ła na ple­cach kil­ka siń­ców. Po­ja­wi­ły się pew­ne­go ran­ka, ni stąd, ni zo­wąd, jak ja­kieś styg­ma­ty, póź­niej się roz­ro­sły, a w cią­gu ko­lej­nych ty­go­dni zbla­dły, zo­sta­wia­jąc po so­bie śla­dy przy­po­mi­na­ją­ce mapę. Stop­nio­wo, nie­mal nie­zau­wa­żal­nie, Car­li za­czę­ły bled­nąć dzią­sła. Na po­cząt­ku maja ta ener­gicz­na, peł­na ży­cia ko­bie­ta, przy­zwy­cza­jo­na do spę­dza­nia wie­lu go­dzin z pię­cio- i sze­ścio­lat­ka­mi, za któ­ry­mi trze­ba bie­gać po ca­łej sali, le­d­wie mia­ła siłę wejść po scho­dach na pię­tro. W nie­któ­re po­ran­ki czu­ła się tak wy­czer­pa­na, że nie mo­gła ustać na no­gach i z po­ko­ju do po­ko­ju prze­miesz­cza­ła się na czwo­ra­kach. Sy­pia­ła nie­spo­koj­nie po dwa­na­ście, czter­na­ście go­dzin na dobę, po czym bu­dzi­ła się tak skraj­nie zmę­czo­na, że mu­sia­ła się znów po­ło­żyć spać.

Pod­czas tych czte­rech ty­go­dni Car­la wraz z mę­żem zgło­si­ła się do le­ka­rza ogól­ne­go i dwa razy do pie­lę­gniar­ki, ale z każ­dej z tych wi­zyt wy­szła bez ba­dań i bez dia­gno­zy. Za­czę­ła od­czu­wać w ko­ściach upior­ne bóle, któ­re przy­cho­dzi­ły i od­cho­dzi­ły. Le­kar­ka sta­ra­ła się zna­leźć ja­kieś wy­tłu­ma­cze­nie dla złe­go sa­mo­po­czu­cia Car­li. Stwier­dzi­ła, że to może być mi­gre­na, i ka­za­ła pa­cjent­ce za­ży­wać aspi­ry­nę. Aspi­ry­na tyl­ko na­si­li­ła krwa­wie­nie z bla­dych dzią­seł.

Car­la, oso­ba z na­tu­ry otwar­ta, to­wa­rzy­ska i try­ska­ją­ca ener­gią, bar­dziej się dzi­wi­ła, niż przej­mo­wa­ła swo­ją po­ja­wia­ją­cą się i zni­ka­ją­cą cho­ro­bą. Nig­dy wcze­śniej po­waż­nie nie cho­ro­wa­ła. Szpi­tal był dla niej miej­scem cał­ko­wi­cie abs­trak­cyj­nym – nig­dy nie mia­ła stycz­no­ści z le­ka­rzem spe­cja­li­stą, a co do­pie­ro z on­ko­lo­giem. Tłu­ma­czy­ła so­bie, że jej ob­ja­wy mogą mieć róż­ne przy­czy­ny – prze­pra­co­wa­nie, de­pre­sja, nie­straw­ność, ner­wi­ca, bez­sen­ność. Ale osta­tecz­nie coś w niej – ja­kiś siód­my zmysł – dało znać, że w jej cie­le dzie­je się coś po­waż­ne­go i groź­ne­go.

19 maja po po­łu­dniu Car­la zo­sta­wi­ła dzie­ci pod opie­ką są­siad­ki, po­je­cha­ła do kli­ni­ki i za­żą­da­ła wy­ko­na­nia ba­dań krwi. Le­kar­ka zle­ci­ła stan­dar­do­we ba­da­nie. Gdy pie­lę­gniarz po­brał z żyły krew, wle­pił wzrok w jej ko­lor, naj­wy­raź­niej za­in­try­go­wa­ny. Płyn, któ­ry wy­pły­wał z żyły Car­li – ja­sny, rzad­ki i wod­ni­sty – wła­ści­wie ni­czym krwi nie przy­po­mi­nał.

Do koń­ca dnia Car­la nie otrzy­ma­ła żad­nej wia­do­mo­ści. Na­za­jutrz przed po­łu­dniem, kie­dy ro­bi­ła za­ku­py na tar­gu ryb­nym, za­dzwo­nił te­le­fon.

– Mu­si­my jesz­cze raz po­brać pani krew – po­wie­dzia­ła pie­lę­gniar­ka z kli­ni­ki.

– Kie­dy mam przy­je­chać? – za­py­ta­ła Car­la, przy­po­mi­na­jąc so­bie jed­no­cze­śnie plan gę­sto wy­peł­nio­ne­go obo­wiąz­ka­mi dnia. Pa­mię­ta, że spoj­rza­ła na ze­gar. Ćwierć­ki­lo­gra­mo­wy stek z ło­so­sia roz­mra­żał się w tor­bie i mógł się ze­psuć, je­że­li nie tra­fi szyb­ko do lo­dów­ki.

Na wspo­mnie­nia Car­li z prze­bie­gu cho­ro­by skła­da­ją się wła­śnie ta­kie ba­nal­ne szcze­gó­ły: ze­gar, dzie­ci, gra­fik do­wo­że­nia ich do szko­ły, fiol­ka ja­snej krwi, ta­ją­ca w słoń­cu ryba na obiad, na­głe na­pię­cie w gło­sie w słu­chaw­ce. Car­la nie pa­mię­ta do­kład­nie słów pie­lę­gniar­ki, tyl­ko ogól­ne wra­że­nie, że spra­wa jest po­waż­na.

– Na­tych­miast – tak chy­ba po­wie­dzia­ła pie­lę­gniar­ka. – Pro­szę przy­je­chać na­tych­miast.

*

O przy­pad­ku Car­li do­wie­dzia­łem się o siód­mej rano 21 maja, w wa­go­nie me­tra mię­dzy sta­cja­mi Ken­dall Squ­are a Char­les Stre­et w Bo­sto­nie. Zda­nie, któ­re wy­świe­tli­ło mi się na pa­ge­rze, mia­ło cha­rak­te­ry­stycz­ny rytm stac­ca­to i siłę prze­ka­zu po­waż­ne­go przy­pad­ku me­dycz­ne­go: Car­la Reed / nowa pa­cjent­ka, bia­łacz­ka / 14 pię­tro / pro­szę od­wie­dzić za­raz po przyj­ściu. Gdy po­ciąg wy­strze­lił z dłu­gie­go ciem­ne­go tu­ne­lu, na­gle uka­za­ły mi się prze­szklo­ne wie­że szpi­ta­la ogól­ne­go, Mas­sa­chu­setts Ge­ne­ral Ho­spi­tal, i okna sal na czter­na­stym pię­trze.

Do­my­śla­łem się, że Car­la leży w jed­nej z nich, sama, prze­raź­li­wie sa­mot­na. Na ko­ry­ta­rzach już pew­nie roz­brzmie­wał szum go­rącz­ko­wej ak­tyw­no­ści. Mię­dzy od­dzia­łem a la­bo­ra­to­rium na pierw­szym pię­trze krą­ży­ły pro­bów­ki z krwią. Pie­lę­gniar­ki no­si­ły prób­ki do ba­da­nia, re­zy­den­ci zbie­ra­li dane do po­ran­nych spra­woz­dań, brzę­cza­ły dzwon­ki, wy­sy­ła­no wia­do­mo­ści na pa­ge­ry le­ka­rzy. Gdzieś w głę­bi szpi­ta­la ktoś włą­czał mi­kro­skop i w jego oku­la­rze ob­raz ko­mó­rek krwi Car­li na­bie­rał wy­ra­zi­sto­ści.

Opo­wia­dam o tym wszyst­kim ze sto­sun­ko­wą pew­no­ścią, po­nie­waż po­ja­wie­nie się pa­cjen­ta cho­re­go na ostrą bia­łacz­kę wciąż spra­wia, że całą kli­ni­kę prze­szy­wa dreszcz – od od­dzia­łów on­ko­lo­gicz­nych na gór­nych pię­trach po la­bo­ra­to­ria kli­nicz­ne miesz­czą­ce się głę­bo­ko w piw­ni­cach. Bia­łacz­ka to no­wo­twór bia­łych krwi­nek – jed­na z naj­bar­dziej gwał­tow­nych, burz­li­wie prze­bie­ga­ją­cych od­mian raka. Jak lu­bi­ła przy­po­mi­nać pa­cjen­tom pew­na pie­lę­gniar­ka z od­dzia­łu on­ko­lo­gicz­ne­go, w przy­pad­ku tej cho­ro­by „na­wet prze­cię­cie skó­ry pa­pie­rem to po­waż­ny wy­pa­dek”.

Dla on­ko­lo­ga szko­lą­ce­go się w za­wo­dzie ostra bia­łacz­ka rów­nież sta­no­wi wy­jąt­ko­wą od­mia­nę raka. Jej na­głość, gwał­tow­ność, bły­ska­wicz­ny, nie­po­wstrzy­ma­ny roz­wój wy­mu­sza­ją szyb­kie, czę­sto dra­stycz­ne de­cy­zje; jest to cho­ro­ba prze­ra­ża­ją­ca dla tego, kto na nią cier­pi, dla tego, kto pa­trzy na nią z boku, i dla tego, kto ją le­czy. Cia­ło za­ata­ko­wa­ne przez bia­łacz­kę zo­sta­je do­pro­wa­dzo­ne do kru­chych gra­nic fi­zjo­lo­gicz­ne­go funk­cjo­no­wa­nia – każ­dy układ, ser­ce, płu­ca i krew pra­cu­ją na gra­ni­cy swo­ich moż­li­wo­ści. Pie­lę­gniar­ki uzu­peł­ni­ły luki w mo­jej wie­dzy na te­mat przy­pad­ku Car­li. Zle­co­ne przez jej le­kar­kę ba­da­nia krwi wy­ka­za­ły, że po­ziom czer­wo­nych krwi­nek był kry­tycz­nie ni­ski, po­ni­żej jed­nej trze­ciej nor­my. Za­miast nor­mal­nych bia­łych krwi­nek w jej krwi znaj­do­wa­ły się mi­lio­ny du­żych, zło­śli­wych bia­łych ko­mó­rek – w ter­mi­no­lo­gii on­ko­lo­gicz­nej zwa­nych bla­sta­mi. Le­kar­ka, któ­ra wresz­cie po­sta­wi­ła po­praw­ną dia­gno­zę, skie­ro­wa­ła Car­lę do Mas­sa­chu­setts Ge­ne­ral Ho­spi­tal.

*

Idąc do sali Car­li dłu­gim, pu­stym ko­ry­ta­rzem, po an­ty­sep­tycz­nie błysz­czą­cej pod­ło­dze świe­żo prze­tar­tej wodą ze środ­kiem de­zyn­fe­ku­ją­cym, prze­bie­ga­łem w my­ślach li­stę ba­dań, któ­rym bę­dzie trze­ba pod­dać krew cho­rej, i ostat­ni raz po­wtó­rzy­łem swo­je kwe­stie w cze­ka­ją­cej nas roz­mo­wie. Po­my­śla­łem z ża­lem, że w moim współ­czu­ciu jest coś wy­kal­ku­lo­wa­ne­go, wręcz me­cha­nicz­ne­go. Był to dzie­sią­ty mie­siąc mo­je­go sta­żu na on­ko­lo­gii – dwu­let­nie­go in­ten­syw­ne­go pro­gra­mu szko­le­nia spe­cja­li­stów od no­wo­two­rów – i mia­łem po­czu­cie, że osią­gną­łem punkt, po­ni­żej któ­re­go już się nie da zejść. Przez tych dzie­sięć nie­opi­sa­nie trud­nych, przej­mu­ją­cych mie­się­cy zmar­ły dzie­siąt­ki pa­cjen­tów, któ­ry­mi się opie­ko­wa­łem. Czu­łem, że po­wo­li uod­par­niam się na śmierć i przy­gnę­bie­nie – jak­bym do­stał szcze­pion­kę na cią­głą emo­cjo­nal­ną szar­pa­ni­nę.

Ta­kich sta­ży­stów jak ja było w szpi­ta­lu sied­miu. Na pa­pie­rze wy­da­wa­li­śmy się po­tęż­ną siłą: by­li­śmy ab­sol­wen­ta­mi pię­ciu uczel­ni me­dycz­nych i czte­rech kli­nik uni­wer­sy­tec­kich, mie­li­śmy za sobą łącz­nie sześć­dzie­siąt sześć lat po­bie­ra­nia nauk me­dycz­nych i mo­gli­śmy się po­szczy­cić dwu­na­sto­ma dy­plo­ma­mi ukoń­cze­nia stu­diów wyż­szych i po­dy­plo­mo­wych. Ale ani lata na­uki, ani dy­plo­my nie przy­go­to­wa­ły nas do tego sta­żu. Uczel­nia me­dycz­na, spe­cja­li­za­cja i re­zy­den­tu­ra były wy­czer­pu­ją­ce fi­zycz­nie i emo­cjo­nal­nie, ale pierw­sze mie­sią­ce sta­żu zdmuch­nę­ły ich wspo­mnie­nie, jak­by to była tyl­ko za­ba­wa, ze­rów­ka przed praw­dzi­wym szko­le­niem na le­ka­rza.

Rak był w na­szym ży­ciu wszech­obec­ny. Za­wład­nął na­szą wy­obraź­nią, opa­no­wał wspo­mnie­nia, prze­do­sta­wał się do każ­dej roz­mo­wy, prze­ni­kał każ­dą myśl. Sko­ro my, le­ka­rze, mie­li­śmy po­czu­cie, że rak cał­ko­wi­cie za­pa­no­wał nad na­szym ży­ciem, to nasi pa­cjen­ci czu­li za­pew­ne, że prak­tycz­nie ode­brał im ży­cie. Pa­weł Ni­ko­ła­je­wicz Ru­sa­now, bo­ha­ter po­wie­ści Alek­san­dra Soł­że­ni­cy­na Od­dział cho­rych na raka⁴, mło­dy du­chem Ro­sja­nin po czter­dzie­st­ce, od­kry­wa guz na szyi i zo­sta­je na­tych­miast skie­ro­wa­ny na od­dział on­ko­lo­gicz­ny pew­ne­go bez­i­mien­ne­go szpi­ta­la na mroź­nej pół­no­cy. Dia­gno­za – nie sama cho­ro­ba, lecz jej styg­mat – sta­je się dla Ru­sa­no­wa wy­ro­kiem śmier­ci. Cho­ro­ba od­bie­ra mu toż­sa­mość. Przy­odzie­wa go w szpi­tal­ną pi­ża­mę (strój tra­gi­ko­micz­nie okrut­ny, nie mniej niż wię­zien­ny dre­lich) i zu­peł­nie przej­mu­je kon­tro­lę nad jego dzia­ła­niem. Usły­szeć dia­gno­zę: „rak” to – od­kry­wa Ru­sa­now – zna­leźć się w nie­ma­ją­cym gra­nic me­dycz­nym gu­ła­gu, pań­stwie jesz­cze bar­dziej opre­syj­nym i pa­ra­li­żu­ją­cym niż to, w któ­rym bo­ha­ter żył wcze­śniej. (Soł­że­ni­cyn chciał może, by jego ab­sur­dal­nie to­ta­li­tar­ny od­dział on­ko­lo­gicz­ny sta­no­wił pa­ra­le­lę ab­sur­dal­nie to­ta­li­tar­ne­go świa­ta poza mu­ra­mi szpi­ta­la, kie­dy jed­nak za­py­ta­łem pew­ną ko­bie­tę cho­rą na raka szyj­ki ma­ci­cy, co są­dzi o tej pa­ra­le­li, po­wie­dzia­ła z prze­ką­sem: „Nie­ste­ty, mnie przy tej książ­ce nie były po­trzeb­ne żad­ne me­ta­fo­ry. Dla mnie od­dział on­ko­lo­gicz­ny rze­czy­wi­ście był pań­stwem kon­tro­lu­ją­cym każ­dy ruch, wię­zie­niem”).

Jako le­karz uczą­cy się po­stę­po­wa­nia z pa­cjen­ta­mi on­ko­lo­gicz­ny­mi owo po­czu­cie by­cia kon­tro­lo­wa­nym i ogra­ni­cza­nym zna­łem tyl­ko z po­zy­cji ob­ser­wa­to­ra. Ale na­wet z ta­kiej ze­wnętrz­nej per­spek­ty­wy wy­raź­nie czu­łem moc tego wię­zie­nia – tępą, upo­rczy­wą siłę przy­cią­ga­nia, któ­ra po­ry­wa w or­bi­tę raka wszyst­kich i wszyst­ko. W pierw­szym ty­go­dniu mo­je­go sta­żu pe­wien ko­le­ga, któ­ry wła­śnie swój staż ukoń­czył, wziął mnie na stro­nę i udzie­lił mi kil­ku rad. „To jest niby pro­gram in­ten­syw­ny – po­wie­dział, ści­sza­jąc głos. – Ale tak na­praw­dę to pro­gram za­bój­czo in­ten­syw­ny. Nie do­puść, żeby ta rze­czy­wi­stość prze­nik­nę­ła wszyst­ko, co ro­bisz. Miej ja­kieś ży­cie poza szpi­ta­lem. Przy­da ci się. In­a­czej to tu­taj cię we­ssie”.

Ale nie moż­na było nie dać się we­ssać. Co wie­czór po ob­cho­dzie sie­dzia­łem przez ja­kiś czas w au­cie na szpi­tal­nym par­kin­gu, w nie­przy­ja­znym be­to­no­wym la­bi­ryn­cie oświe­tlo­nym ja­rze­niów­ka­mi, otę­pia­ły i nie­zbor­ny. Ra­dio bez­myśl­nie trzesz­cza­ło w tle, a ja kom­pul­syw­nie usi­ło­wa­łem od­two­rzyć wy­da­rze­nia mi­nio­ne­go dnia. Gło­wę mia­łem peł­ną hi­sto­rii pa­cjen­tów, a pod­ję­te de­cy­zje cho­dzi­ły za mną i nie da­wa­ły mi spo­ko­ju. Czy war­to było zle­cić ko­lej­ny cykl che­mio­te­ra­pii sześć­dzie­się­cio­sze­ścio­let­niej ap­te­kar­ce cho­rej na raka płu­ca, u któ­rej nie za­dzia­ła­ły żad­ne inne leki? Czy w przy­pad­ku dwu­dzie­sto­sze­ścio­let­niej ko­bie­ty cho­rej na ziar­ni­cę zło­śli­wą le­piej było wy­pró­bo­wać spraw­dzo­ne sil­ne po­łą­cze­nie le­ków i ry­zy­ko­wać, że sta­nie się bez­płod­na, czy ra­czej wy­brać po­łą­cze­nie bar­dziej eks­pe­ry­men­tal­ne, dzię­ki któ­re­mu za­cho­wa­ła­by szan­se na uro­dze­nie dziec­ka? Czy hisz­pań­sko­ję­zycz­ną mat­kę troj­ga dzie­ci z ra­kiem je­li­ta gru­be­go po­win­no się włą­czyć do no­we­go pro­gra­mu kli­nicz­ne­go, sko­ro le­d­wo umie prze­czy­tać for­mu­larz zgo­dy na le­cze­nie, na­pi­sa­ny trud­nym urzę­do­wym ję­zy­kiem?

Po­zo­sta­jąc w co­dzien­nym kon­tak­cie z ra­kiem, nie wi­dzia­łem nic poza ży­ciem i lo­sem swo­ich pa­cjen­tów, uka­zu­ją­cym mi się w prze­sy­co­nych bar­wach ni­czym ob­raz w te­le­wi­zo­rze, w któ­rym usta­wio­no zbyt moc­ny kon­trast. Nie umia­łem się od­su­nąć od ekra­nu. In­stynk­tow­nie wie­dzia­łem, że moje do­świad­cze­nia sta­no­wią ele­ment to­czą­cej się na znacz­nie więk­szą ska­lę wal­ki z ra­kiem, ale ogar­nię­cie jej umy­słem było zde­cy­do­wa­nie poza za­się­giem mo­ich moż­li­wo­ści. Jak każ­dy no­wi­cjusz by­łem spra­gnio­ny hi­sto­rii, ale też jak każ­dy no­wi­cjusz nie po­tra­fi­łem jej so­bie wy­obra­zić.

*

Gdy wy­sze­dłem ze sta­nu dziw­ne­go przy­gnę­bie­nia, w któ­rym po­grą­ży­łem się pod­czas dwu­let­nie­go sta­żu, wró­ci­ły i za­czę­ły do­ma­gać się od­po­wie­dzi py­ta­nia o szer­szy kon­tekst raka: Ile lat ma rak? Ja­kie są ko­rze­nie na­szej wal­ki z tą cho­ro­bą? Czy też – jak czę­sto­kroć for­mu­ło­wa­li to py­ta­nie pa­cjen­ci – na ja­kim je­ste­śmy eta­pie „woj­ny” z ra­kiem? W jaki spo­sób do­szli­śmy do tego punk­tu? Czy jest ja­kiś ko­niec? Czy tę woj­nę kie­dy­kol­wiek uda się wy­grać?

Ni­niej­sza książ­ka wy­ro­sła z prób od­po­wie­dzi na te wła­śnie py­ta­nia. Za­głę­bi­łem się w hi­sto­rię raka, żeby nadać kształt tej zmien­no­kształt­nej cho­ro­bie, z któ­rą po­sta­no­wi­łem się zmie­rzyć. Się­ga­łem do prze­szło­ści, żeby rzu­cić świa­tło na te­raź­niej­szość. Osa­mot­nie­nie i wście­kłość, któ­re ogar­nia­ją trzy­dzie­sto­sze­ścio­let­nią ko­bie­tę cho­rą na raka pier­si w III stop­niu za­awan­so­wa­nia, po­wta­rza­ją jak echo uczu­cia zna­ne już w sta­ro­żyt­no­ści: Atos­sa, kró­lo­wa per­ska⁵, owi­ja­ła cho­rą pierś, by ukryć ją przed ludz­kim wzro­kiem, aż wresz­cie, w na­pa­dzie de­struk­cyj­nej i pro­ro­czej fu­rii, ka­za­ła nie­wol­ni­ko­wi od­ciąć tę pierś no­żem. Pra­gnie­nie pew­nej pa­cjent­ki, by am­pu­to­wać so­bie brzuch pe­łen prze­rzu­tów – „żeby ab­so­lut­nie nic nie zo­sta­ło”, jak to uję­ła – przy­wo­dzi na myśl opę­ta­ne­go per­fek­cjo­ni­zmem dzie­więt­na­sto­wiecz­ne­go chi­rur­ga Wil­lia­ma Hal­ste­da, któ­ry ocio­sy­wał cia­ła pa­cjen­tów z raka, prze­pro­wa­dza­jąc co­raz roz­le­glej­sze i co­raz bar­dziej de­for­mu­ją­ce ope­ra­cje w na­dziei, że im wię­cej się usu­nie, tym le­piej się wy­le­czy.

Pod me­dycz­ny­mi, kul­tu­ro­wy­mi i me­ta­fo­rycz­ny­mi in­ter­pre­ta­cja­mi raka przez całe wie­ki kry­ło się bio­lo­gicz­ne ro­zu­mie­nie cho­ro­by – ro­zu­mie­nie, któ­re zmie­nia­ło kształt, czę­sto ra­dy­kal­nie, z de­ka­dy na de­ka­dę. Jak wie­my dzi­siaj, rak to cho­ro­ba wy­wo­ła­na nie­kon­tro­lo­wa­nym roz­wo­jem po­je­dyn­czej ko­mór­ki. Przy­czy­ną tego roz­wo­ju są pew­ne spe­cy­ficz­ne mu­ta­cje (zmia­ny w DNA), któ­re po­wo­du­ją nie­po­wstrzy­ma­ne na­mna­ża­nie się ko­mór­ki. Po­dzia­łem i śmier­cią zdro­wej ko­mór­ki za­wia­du­ją po­tęż­ne me­cha­ni­zmy ge­ne­tycz­ne. W przy­pad­ku ko­mór­ki ra­ko­wej te me­cha­ni­zmy są po­psu­te – w re­zul­ta­cie ko­mór­ka nie może prze­stać się dzie­lić.

Fakt, że owa po­zor­nie pro­sta pro­ce­du­ra – nie­uzna­ją­cy żad­nych prze­szkód roz­rost tkan­ki – może sta­no­wić sed­no tej sur­re­ali­stycz­nej, wie­lo­wy­mia­ro­wej cho­ro­by, świad­czy o tym, jak nie­po­ję­ta moc tkwi w me­cha­ni­zmie roz­wo­ju ko­mó­rek. Dzię­ki ich po­dzia­ło­wi czło­wiek jako or­ga­nizm ro­śnie i się roz­wi­ja, przy­sto­so­wu­je się do śro­do­wi­ska, wra­ca do sie­bie po cho­ro­bie – sło­wem, żyje. Kie­dy pro­ces po­dzia­łu ko­mó­rek ule­ga wy­pa­cze­niu i prze­sta­ją go po­wścią­gać ja­kie­kol­wiek ba­rie­ry, tkan­ki no­wo­two­ro­we ro­sną, roz­wi­ja­ją się, przy­sto­so­wu­ją do śro­do­wi­ska, po­tra­fią się bro­nić i na­pra­wiać, gdy zo­sta­ną za­ata­ko­wa­ne. Żyją kosz­tem na­sze­go ży­cia. Ko­mór­ki raka po­tra­fią się mno­żyć szyb­ciej niż nor­mal­ne i prę­dzej ad­ap­to­wać do no­wych wa­run­ków. Są do­sko­nal­szą wer­sją nas sa­mych.

Se­kret wal­ki z ra­kiem po­le­ga za­tem na zna­le­zie­niu spo­so­bu, by za­po­bie­gać wy­stę­po­wa­niu mu­ta­cji w po­dat­nych na nie ko­mór­kach, lub też na zna­le­zie­niu me­to­dy eli­mi­na­cji zmu­to­wa­nych ko­mó­rek bez szko­dy dla roz­wo­ju zdro­wych. Zwię­złość po­wyż­szych słów ra­żą­co kon­tra­stu­je z ogro­mem opi­sa­ne­go nimi za­da­nia. Roz­rost zło­śli­wy i nor­mal­ny roz­wój są pod wzglę­dem ge­ne­tycz­nym tak nie­ro­ze­rwal­nie złą­czo­ne, że roz­plą­ta­nie ich to być może jed­no z naj­więk­szych na­uko­wych wy­zwań dla ludz­ko­ści. Rak jest wbu­do­wa­ny w nasz ge­nom: geny, któ­re za­kłó­ca­ją nor­mal­ny po­dział ko­mó­rek, nie są w na­szych cia­łach czymś ob­cym, lecz zmu­to­wa­ny­mi, znie­kształ­co­ny­mi wer­sja­mi tych sa­mych ge­nów, któ­re peł­nią naj­istot­niej­sze funk­cje ko­mór­ko­we. Rak jest rów­nież trwa­le wpi­sa­ny w na­sze spo­łe­czeń­stwo: jako ga­tu­nek sta­le zwięk­sza­my dłu­gość ży­cia, co nie­uchron­nie wy­wo­łu­je zło­śli­wy roz­wój ko­mó­rek (mu­ta­cje on­ko­ge­nów aku­mu­lu­ją się z wie­kiem; rak za­tem nie­uchron­nie łą­czy się z pro­ce­sem sta­rze­nia). Dą­ży­my do nie­śmier­tel­no­ści i do tego sa­me­go celu – choć brzmi to dość prze­wrot­nie – dążą ko­mór­ki ra­ko­we.

Ta­jem­ni­cą po­zo­sta­je, jak do­kład­nie przy­szłe po­ko­le­nia mia­ły­by roz­dzie­lić sple­cio­ne ze sobą pro­ce­sy roz­wo­ju nor­mal­ne­go i zło­śli­we­go. („Wszech­świat – jak lu­bił ma­wiać dwu­dzie­sto­wiecz­ny bio­log J. B. S. Hal­da­ne – jest nie tyl­ko dziw­niej­szy, niż my­śli­my, ale dziw­niej­szy, niż w ogó­le umie­my po­my­śleć”⁶ – i to samo od­no­si się do toku roz­wo­ju na­uki). Jed­no jest pew­ne: nie­za­leż­nie od tego, jak po­to­czy się hi­sto­ria, bę­dzie w niej tkwi­ło nie­usu­wal­ne ją­dro prze­szło­ści. Bę­dzie to hi­sto­ria po­my­sło­wo­ści, od­por­no­ści i nie­ugię­to­ści wo­bec tego, co ktoś na­zwał naj­bar­dziej „bez­li­to­snym i zdra­dli­wym wro­giem” spo­śród ludz­kich cho­rób. Ale bę­dzie to rów­nież hi­sto­ria py­chy, aro­gan­cji, pro­tek­cjo­nal­no­ści, po­my­łek, płon­nych na­dziei i szu­mu me­dial­ne­go – a wszyst­ko to prze­ciw­ko cho­ro­bie, któ­rą za­le­d­wie trzy­dzie­ści lat temu okrzyk­nię­to „ule­czal­ną” w per­spek­ty­wie naj­bliż­szych kil­ku lat.

*

W pra­wie pu­stej sali szpi­tal­nej wen­ty­lo­wa­nej ja­ło­wym po­wie­trzem Car­la to­czy­ła wła­sną wal­kę z ra­kiem. Kie­dy wsze­dłem, sie­dzia­ła na łóż­ku, dziw­nie spo­koj­na, i pi­sa­ła coś w no­te­sie. („Ale co ja ta­kie­go mo­głam pi­sać? – pró­bo­wa­ła so­bie póź­niej przy­po­mnieć. – Po pro­stu za­pi­sy­wa­łam w kół­ko te same my­śli”). Po chwi­li do sali wpa­dła z im­pe­tem jej mat­ka, pro­sto z lot­ni­ska po noc­nym lo­cie, z ocza­mi za­czer­wie­nio­ny­mi od pła­czu i zmę­cze­nia. Usia­dła w mil­cze­niu na krze­śle pod oknem i za­czę­ła się ko­ły­sać w przód i w tył. Per­so­nel wo­kół Car­li krzą­tał się tak szyb­ko, że po­sta­ci nie­mal roz­ma­zy­wa­ły się w oczach: pie­lę­gniar­ki przy­no­si­ły i wy­no­si­ły róż­ne pły­ny, re­zy­den­ci wkła­da­li far­tu­chy i ma­ski, na sto­ja­kach wie­sza­no kro­plów­ki z an­ty­bio­ty­ka­mi.

Wy­tłu­ma­czy­łem całą sy­tu­ację naj­le­piej, jak umia­łem. Car­lę cze­kał dzień wy­peł­nio­ny po­bie­ra­niem pró­bek, któ­re tra­fią do kil­ku la­bo­ra­to­riów. Po­bio­rę jej szpik. Pa­to­lo­dzy prze­pro­wa­dzą ko­lej­ne ba­da­nia. Ale ze wstęp­ne­go roz­po­zna­nia wy­ni­ka, że Car­la cier­pi na ALL – ostrą bia­łacz­kę lim­fo­bla­stycz­ną. To no­wo­twór wy­stę­pu­ją­cy głów­nie u dzie­ci, a u do­ro­słych bar­dzo rzad­ko. I, co waż­ne – tu spoj­rza­łem Car­li w oczy i zro­bi­łem krót­ką pau­zę dla więk­sze­go efek­tu – czę­sto jest wy­le­czal­ny.

Wy­le­czal­ny. Sły­sząc to, Car­la ski­nę­ła gło­wą, a w jej oczach po­ja­wił się wy­raz więk­sze­go sku­pie­nia. W po­wie­trzu wi­sia­ły nie­unik­nio­ne py­ta­nia: W ja­kim stop­niu wy­le­czal­ny? Ja­kie są szan­se prze­ży­cia? Jak dłu­gie to bę­dzie le­cze­nie? Po­da­łem sza­cun­ko­we dane. Po po­twier­dze­niu dia­gno­zy na­tych­miast roz­pocz­nie­my che­mio­te­ra­pię, któ­ra po­trwa po­nad rok. Szan­se Car­li na wy­zdro­wie­nie wy­no­szą mniej wię­cej trzy­dzie­ści pro­cent, czy­li pra­wie jak je­den do trzech.

Roz­ma­wia­li­śmy go­dzi­nę, może tro­chę dłu­żej. Była te­raz dzie­wią­ta trzy­dzie­ści rano. W dole, pod nami, mia­sto cał­kiem się roz­bu­dzi­ło. Gdy wy­cho­dzi­łem z sali, za­nim za­mknę­ły się za mną drzwi, po­dmuch po­wie­trza wy­pchnął mnie na ze­wnątrz, a Car­lę od­ciął od świa­ta.Wyzwanie Farbera

Przez całe wie­ki ofia­ry tej cho­ro­by były pod­da­wa­ne nie­mal wszel­kim for­mom eks­pe­ry­men­tów, ja­kie tyl­ko moż­na so­bie wy­obra­zić. W po­szu­ki­wa­niu sku­tecz­ne­go środ­ka, któ­ry przy­niósł­by ulgę w tym trud­nym do le­cze­nia scho­rze­niu, łu­pio­no pola i lasy, ap­te­ki i świą­ty­nie. W hi­sto­rii bez­owoc­nych po­szu­ki­wań leku na tę cho­ro­bę pra­wie żad­ne zwie­rzę nie unik­nę­ło da­ni­ny na jej rzecz, w po­sta­ci sier­ści czy skó­ry, kłów czy pa­zu­rów, gra­si­cy czy tar­czy­cy, wą­tro­by czy śle­dzio­ny⁸⁰.

Wil­liam Ba­in­brid­ge

Po­szu­ki­wa­nie spo­so­bu na wy­eli­mi­no­wa­nie tej pla­gi to po­dej­mo­wa­ne na chy­bił tra­fił pró­by le­cze­nia i nie­sko­or­dy­no­wa­ne ba­da­nia⁸¹.

„The Wa­shing­ton Post”, 1946

Do­rche­ster, po­ło­żo­ne je­de­na­ście ki­lo­me­trów na po­łu­dnie od bo­stoń­skie­go kom­plek­su szpi­tal­ne­go Lon­gwo­od, to miej­sco­wość ty­po­wa dla No­wej An­glii, trój­kąt za­kli­no­wa­ny mię­dzy za­nie­czysz­czo­ny­mi te­re­na­mi prze­my­sło­wy­mi na za­cho­dzie a sza­ro­zie­lo­ny­mi wo­da­mi Atlan­ty­ku na wscho­dzie. Pod ko­niec lat czter­dzie­stych Do­rche­ster prze­ży­ło kil­ka fal imi­gra­cji ży­dow­skiej i ir­landz­kiej. Przy­by­sze – stocz­niow­cy, od­lew­ni­cy, in­ży­nie­ro­wie ko­lej­nic­twa, ry­ba­cy i ro­bot­ni­cy fa­brycz­ni – za­sie­dla­li dom­ki sze­re­go­we z de­sek i ce­gły wznie­sio­ne po obu stro­nach pną­cej się po zbo­czu głów­nej alei mia­stecz­ka. Póź­niej Do­rche­ster prze­kształ­ci­ło się w ty­po­we mia­sto ro­dzin­ne – nad rze­ką po­wsta­ły par­ki i pla­ce za­baw, zbu­do­wa­no pole gol­fo­we, ko­ściół i sy­na­go­gę. W nie­dziel­ne po­po­łu­dnia ro­dzi­ny cią­gnę­ły do Fran­klin Park, żeby po­spa­ce­ro­wać ale­ja­mi w cie­niu drzew albo po­ob­ser­wo­wać stru­sie, niedź­wie­dzie po­lar­ne i ty­gry­sy w tam­tej­szym zoo.

16 sierp­nia 1947 roku w jed­nym z do­mów nie­opo­dal zoo dziec­ko ro­bot­ni­ka z bo­stoń­skiej stocz­ni za­pa­dło na ta­jem­ni­czą cho­ro­bę – przez dwa ty­go­dnie bez żad­nej za­uwa­żal­nej pra­wi­dło­wo­ści po­ja­wia­ła się i zni­ka­ła nie­wy­so­ka go­rącz­ka, któ­rej to­wa­rzy­szy­ły osła­bie­nie i bla­dość. Ro­bert San­dler miał dwa lata⁸². El­liott, jego brat bliź­niak, był żwa­wym che­ru­bin­kiem w peł­ni zdro­wia.

Dzie­sięć dni po pierw­szej go­rącz­ce stan Ro­ber­ta znacz­nie się po­gor­szył. Tem­pe­ra­tu­ra pod­sko­czy­ła. Cera zmie­ni­ła ko­lor z ró­żo­we­go na mlecz­no­bia­ły, jak u du­cha. Chłop­ca przy­wie­zio­no do bo­stoń­skie­go Chil­dren’s Ho­spi­tal. Jego śle­dzio­na, na­rząd wiel­ko­ści pię­ści, któ­ry ma­ga­zy­nu­je i wy­twa­rza bia­łe krwin­ki, zwy­kle le­d­wo wy­czu­wal­ny pod że­bra­mi, była wy­raź­nie po­więk­szo­na, zwi­sa­ła jak wy­peł­nio­ny cie­czą wór. Kro­pla krwi pa­cjen­ta ujaw­ni­ła pod mi­kro­sko­pem Far­be­ra toż­sa­mość cho­ro­by – ty­sią­ce bia­łacz­ko­wych lim­fo­bla­stów dzie­li­ły się w sza­lo­nym tem­pie, ich chro­mo­so­my zbi­ja­ły się cia­sno i za­raz roz­cho­dzi­ły, ni­czym za­ci­ska­ją­ce się i roz­luź­nia­ją­ce piąst­ki.

Ro­bert San­dler tra­fił do szpi­ta­la za­le­d­wie kil­ka ty­go­dni po tym, jak Far­ber otrzy­mał pierw­szą prze­sył­kę z Le­der­le Labs. 6 wrze­śnia 1947 roku Far­ber za­czął po­da­wać chłop­cu za­strzy­ki ami­no­an­fo­lu (kwa­su pte­ro­ilo­aspa­ra­gi­no­we­go), pierw­sze­go z an­ty­fo­lia­nów Sub­ba­rao⁸³. (Zgo­da na uczest­nic­two w te­stach kli­nicz­nych no­we­go leku – na­wet tok­sycz­ne­go – za­zwy­czaj nie była wy­ma­ga­na. Ro­dzi­ców cza­sa­mi zdaw­ko­wo in­for­mo­wa­no o pró­bie; dzie­ci nie in­for­mo­wa­no pra­wie nig­dy, nie py­ta­no ich też o zda­nie. Ko­deks no­rym­ber­ski re­gu­lu­ją­cy prze­pro­wa­dza­nie eks­pe­ry­men­tów na lu­dziach, wy­ma­ga­ją­cy od pa­cjen­tów wy­raź­nej do­bro­wol­nej zgo­dy, po­wstał 9 sierp­nia 1947 roku, nie­ca­ły mie­siąc przed eks­pe­ry­men­tem z ami­no­an­fo­lem. Wąt­pli­we, żeby Far­be­ra do­szły słu­chy o za­pi­sach wy­ma­ga­ją­cych zgo­dy pa­cjen­ta).

Le­cze­nie ami­no­an­fo­lem wła­ści­wie nie przy­nio­sło skut­ku. Przez na­stęp­ny mie­siąc Ro­bert San­dler co­raz bar­dziej opa­dał z sił. Za­czął też uty­kać na sku­tek po­wsta­nia na­cie­ków bia­łacz­ko­wych uci­ska­ją­cych rdzeń krę­go­wy. Po­ja­wi­ły się bóle sta­wów i sil­ne bóle wę­dru­ją­ce. Póź­niej na­ciek bia­łacz­ko­wy po­ja­wił się w ko­ści udo­wej, po­wo­du­jąc jej pęk­nię­cie i ból nie do opi­sa­nia. W grud­niu przy­pa­dek Ro­ber­ta wy­da­wał się bez­na­dziej­ny. Kra­wędź śle­dzio­ny chłop­ca, jesz­cze bar­dziej wy­peł­nio­nej ko­mór­ka­mi bia­łacz­ki, się­gnę­ła mied­ni­cy. Pa­cjent był wy­co­fa­ny, apa­tycz­ny, opuch­nię­ty i bla­dy. Stał na pro­gu śmier­ci.

Ale 28 grud­nia Far­ber do­stał od Sub­ba­rao i Kil­tie nowy ro­dzaj anty-fo­lia­nu, ami­nop­te­ry­nę, sub­stan­cję o struk­tu­rze dość po­dob­nej do ami­no­an­fo­lu. Na­tych­miast za­czął po­da­wać chłop­cu za­strzy­ki no­we­go leku, spo­dzie­wa­jąc się, że w naj­lep­szym ra­zie uda się przy­nieść pa­cjen­to­wi ulgę w cier­pie­niu.

Re­ak­cja na lek była wy­raź­na. Licz­ba bia­łych krwi­nek, któ­ra do­tąd zwięk­sza­ła się w astro­no­micz­nym tem­pie – we wrze­śniu było ich dzie­sięć ty­się­cy, w li­sto­pa­dzie – dwa­dzie­ścia ty­się­cy, a w grud­niu – bli­sko sie­dem­dzie­siąt ty­się­cy – na­gle prze­sta­ła ro­snąć i utrzy­my­wa­ła się mniej wię­cej na sta­łym po­zio­mie. A po­tem, co było jesz­cze bar­dziej nie­zwy­kłe, za­czę­ła ma­leć. Bia­łacz­ko­wych bla­stów we krwi stop­nio­wo uby­wa­ło, aż wresz­cie nie­mal cał­ko­wi­cie znik­nę­ły. W ostat­ni dzień grud­nia po­ziom bia­łych krwi­nek spadł do pra­wie jed­nej szó­stej naj­wyż­szej za­no­to­wa­nej w prze­bie­gu cho­ro­by war­to­ści, do po­zio­mu zbli­żo­ne­go do nor­mal­ne­go. No­wo­twór nie znik­nął – pod mi­kro­sko­pem nadal wi­dać było zło­śli­we bia­łe krwin­ki – ale tym­cza­so­wo osłabł; tej mroź­nej bo­stoń­skiej zimy za­stygł w he­ma­to­lo­gicz­nym im­pa­sie.

13 stycz­nia 1948 roku Ro­bert San­dler wró­cił do kli­ni­ki, po raz pierw­szy od dwóch mie­się­cy idąc o wła­snych si­łach. Jego śle­dzio­na i wą­tro­ba zmniej­szy­ły się tak za­uwa­żal­nie, że – jak za­no­to­wał Far­ber – ubra­nia pa­cjen­ta sta­ły się „luź­ne w oko­li­cy brzu­cha”. Krwa­wie­nie usta­ło. Chło­piec miał wil­czy ape­tyt, tak jak­by chciał nad­ro­bić wszyst­kie po­sił­ki, któ­re opu­ścił przez pół roku. Z no­ta­tek Far­be­ra wy­ni­ka, że w lu­tym uwa­ga chłop­ca, jego po­ziom od­ży­wie­nia i ak­tyw­no­ści były ta­kie same jak u bra­ta bliź­nia­ka. Bo­daj przez mie­siąc Ro­bert i El­liott znów wy­da­wa­li się iden­tycz­ni.

*

Re­mi­sja, któ­ra na­stą­pi­ła u Ro­ber­ta San­dle­ra – zja­wi­sko wów­czas bez pre­ce­den­su w hi­sto­rii bia­łacz­ki – zdo­pin­go­wa­ła Far­be­ra do go­rącz­ko­wej ak­tyw­no­ści. Na po­cząt­ku zimy 1948 roku w jego kli­ni­ce po­ja­wi­li się nowi pa­cjen­ci, na przy­kład trzy­let­ni chło­piec przy­wie­zio­ny z po­wo­du bólu gar­dła czy dwu­ipół­let­nia dziew­czyn­ka z gu­za­mi na gło­wie i szyi; u wszyst­kich zdia­gno­zo­wa­no osta­tecz­nie ostrą dzie­cię­cą bia­łacz­kę lim­fa­tycz­ną. Far­ber, ma­jąc pod do­stat­kiem an­ty­fo­lia­nów od Yel­li, i pa­cjen­tów, któ­rzy roz­pacz­li­wie ich po­trze­bo­wa­li, zwer­bo­wał do po­mo­cy he­ma­to­lo­ga Lo­uisa Dia­mon­da oraz ze­spół asy­sten­tów: Ja­me­sa Wolf­fa, Ro­ber­ta Mer­ce­ra i Ro­ber­ta Sy­lve­ste­ra.

Już pierw­sze ba­da­nie kli­nicz­ne Far­be­ra roz­wście­czy­ło kie­row­nic­two Chil­dren’s Ho­spi­tal. Tym ra­zem uzna­no, że prze­brał mia­rę. Per­so­nel szpi­ta­la prze­gło­so­wał wnio­sek, żeby usu­nąć wszyst­kich sta­ży­stów pe­dia­trycz­nych z od­dzia­łu che­mio­te­ra­pii bia­łacz­ki (at­mos­fe­ra na od­dzia­łach, na któ­rych le­czo­no dzie­ci cho­re na bia­łacz­kę, była, jak zgod­nie uzna­no, zde­cy­do­wa­nie zbyt przy­gnę­bia­ją­ca i zbyt eks­pe­ry­men­tal­na, a tym sa­mym nie sprzy­ja­ła edu­ka­cji me­dycz­nej). W ten spo­sób po­zo­sta­wio­no wła­ści­wie całą opie­kę nad pa­cjen­ta­mi Far­be­ro­wi i jego asy­sten­tom⁸⁴. Dzie­ci cho­re na no­wo­two­ry, jak na­pi­sał pe­wien chi­rurg, za­zwy­czaj „upy­cha­no w naj­ciem­niej­szych za­ka­mar­kach szpi­ta­li”⁸⁵. Zda­niem pe­dia­trów tak czy owak znaj­do­wa­ły się one już na łożu śmier­ci – czy nie by­ło­by bar­dziej hu­ma­ni­tar­nie, jak upo­rczy­wie twier­dzi­li nie­któ­rzy, po pro­stu „po­zwo­lić im umrzeć w spo­ko­ju”⁸⁶? Gdy je­den z kli­ni­cy­stów Far­be­ra za­pro­po­no­wał, żeby jego no­wa­tor­skie „che­mi­ka­lia” po­da­wać cho­rym na bia­łacz­kę dzie­ciom tyl­ko w osta­tecz­no­ści, Far­ber, do­sko­na­le pa­mię­ta­jąc swo­je po­przed­nie wcie­le­nie pa­to­lo­ga, od­pa­ro­wał: „Wte­dy che­mi­ka­lia będą już zbęd­ne, poza jed­nym – pły­nem do bal­sa­mo­wa­nia zwłok”⁸⁷.

Urzą­dził so­bie pro­wi­zo­rycz­ną pra­cow­nię w ostat­niej sali od­dzia­łu, tuż przy ła­zien­kach. Jego mały ze­spół roz­lo­ko­wał się w naj­róż­niej­szych nie­uży­wa­nych po­miesz­cze­niach za­kła­du pa­to­lo­gii – na za­ple­czach, na klat­kach scho­do­wych i w pu­stych ga­bi­ne­tach⁸⁸. Ze stro­ny szpi­ta­la otrzy­my­wał mi­ni­mal­ne wspar­cie. Asy­sten­ci Far­be­ra sa­mo­dziel­nie ostrzy­li so­bie igły do biop­sji szpi­ku, co już wte­dy było prak­ty­ką rów­nie prze­sta­rza­łą jak ostrze­nie skal­pe­li przez chi­rur­gów⁸⁹. Ze­spół Far­be­ra dro­bia­zgo­wo śle­dził po­stę­py cho­ro­by u każ­de­go pa­cjen­ta – na­le­ża­ło wszyst­ko za­pi­sy­wać: każ­dy wy­nik ba­da­nia krwi, każ­dą trans­fu­zję, każ­dą go­rącz­kę. Sko­ro bia­łacz­ka mia­ła zo­stać po­ko­na­na, Far­ber chciał za­cho­wać dla po­tom­no­ści spra­woz­da­nie z każ­dej mi­nu­ty tej wal­ki – na­wet je­śli ni­ko­go poza sa­mym Far­be­rem ono nie in­te­re­so­wa­ło.

*

Zima 1948 roku była w Bo­sto­nie ostra i mroź­na. Bu­rze śnież­ne spa­ra­li­żo­wa­ły pra­cę kli­ni­ki Far­be­ra. Wą­ska as­fal­to­wa dro­ga pro­wa­dzą­ca do Lon­gwo­od Ave­nue była za­wa­lo­na hał­da­mi brud­ne­go śnie­gu i bło­tem po­śnie­go­wym, a w ko­ry­ta­rzach w su­te­re­nie szpi­ta­la, gdzie na­wet je­sie­nią było chłod­no, te­raz pa­no­wał ziąb nie do znie­sie­nia. Co­dzien­ne po­da­wa­nie za­strzy­ków z an­ty­fo­lia­nów było nie­moż­li­we, ze­spół Far­be­ra po­prze­sta­wał więc na trzech daw­kach ty­go­dnio­wo. W lu­tym, kie­dy bu­rze śnież­ne usta­ły, znów pod­ję­to po­da­wa­nie leku co dzień.

Tym­cza­sem wie­ści o pró­bach le­cze­nia bia­łacz­ki dzie­cię­cej za­czę­ły się sze­rzyć i do kli­ni­ki Far­be­ra cią­gnął sznur pa­cjen­tów. W każ­dym ko­lej­nym przy­pad­ku po­wta­rzał się do­kład­nie ten sam nie­wia­ry­god­ny wzo­rzec: an­ty­fo­lia­ny ob­ni­ża­ły licz­bę ko­mó­rek bia­łacz­ko­wych, a cza­sa­mi do­pro­wa­dza­ły wręcz do cał­ko­wi­te­go ich znik­nię­cia – przy­najm­niej na ja­kiś czas. Zda­rza­ły się re­mi­sje rów­nie spek­ta­ku­lar­ne jak w przy­pad­ku Ro­ber­ta San­dle­ra. Dwóch chłop­ców le­czo­nych ami­nop­te­ry­ną wró­ci­ło do szko­ły⁹⁰. Inne dziec­ko, dwu­ipół­let­nia dziew­czyn­ka, po sied­miu mie­sią­cach le­że­nia w łóż­ku za­czę­ła się ba­wić i bie­gać⁹¹. Nor­mal­ność ob­ra­zu krwi nie­mal przy­wra­ca­ła, na chwi­lę krót­ką jak mgnie­nie oka, nor­mal­ność dzie­ciń­stwu.

Ale za każ­dym ra­zem w pew­nym mo­men­cie po­ja­wiał się ten sam pro­blem. Po kil­ku mie­sią­cach re­mi­sji no­wo­twór na­wra­cał i osta­tecz­nie nie mo­gły go zwal­czyć na­wet naj­sil­niej­sze z nad­sy­ła­nych przez Yel­lę le­ków. Ko­mór­ki bia­łacz­ki znów po­ja­wia­ły się w szpi­ku, po czym prze­do­sta­wa­ły do krwio­bie­gu i na­wet naj­bar­dziej ak­tyw­ne an­ty­fo­lia­ny nie mo­gły za­trzy­mać ich roz­wo­ju. Ro­bert San­dler zmarł w 1948 roku, choć wcze­śniej przez kil­ka mie­się­cy wy­da­wa­ło się, że jest zdro­wy.

Re­mi­sje były wpraw­dzie tym­cza­so­we, nie­mniej jed­nak au­ten­tycz­ne – i mia­ły hi­sto­rycz­ne zna­cze­nie. Do kwiet­nia 1948 roku ze­bra­no dość da­nych, żeby na­pi­sać ar­ty­kuł do „New En­gland Jo­ur­nal of Me­di­ci­ne”⁹². Ze­spół Far­be­ra le­czył szes­na­ścio­ro dzie­ci. Dzie­się­cio­ro za­re­ago­wa­ło na le­cze­nie. Pię­cio­ro zaś – czy­li bli­sko jed­na trze­cia ba­da­nej gru­py – żyło jesz­cze od czte­rech do na­wet sze­ściu mie­się­cy od chwi­li po­sta­wie­nia dia­gno­zy. W przy­pad­ku bia­łacz­ki była to cała wiecz­ność.

*

Ar­ty­kuł Far­be­ra, opu­bli­ko­wa­ny 3 czerw­ca 1948 roku, li­czy sie­dem stron i jest na­je­żo­ny ta­be­la­mi, licz­ba­mi, fo­to­gra­fia­mi spod mi­kro­sko­pu, war­to­ścia­mi uzy­ska­ny­mi w ba­da­niach la­bo­ra­to­ryj­nych i wy­ni­ka­mi ba­dań krwi. Na­pi­sa­ny jest sztyw­nym, for­mal­nym i oschłym na­uko­wym żar­go­nem. Ale mimo to, jak wszyst­kie prze­ło­mo­we ar­ty­ku­ły z dzie­dzi­ny me­dy­cy­ny, czy­ta się go ni­czym thril­ler. Wcią­ga w swo­ją rze­czy­wi­stość jak praw­dzi­wa po­wieść: na­wet dzi­siaj czy­tel­nik prze­no­si się za ku­li­sy burz­li­wej co­dzien­no­ści bo­stoń­skiej kli­ni­ki, gdzie pa­cjen­ci kur­czo­wo trzy­ma­ją się ży­cia, pod­czas gdy Far­ber i jego asy­sten­ci usi­łu­ją zna­leźć nowe leki na strasz­li­wą cho­ro­bę, któ­ra na ja­kiś czas zni­ka, po czym po­wra­ca. Ar­ty­kuł ma kla­sycz­ną fa­bu­łę, z po­cząt­kiem, roz­wi­nię­ciem i, nie­ste­ty, rów­nież za­koń­cze­niem.

Tekst przy­ję­to, jak wspo­mi­na pe­wien na­uko­wiec, „ze scep­ty­cy­zmem, nie­do­wie­rza­niem i obu­rze­niem”⁹³. Z punk­tu wi­dze­nia Far­be­ra jego ba­da­nie kli­nicz­ne nio­sło opty­mi­stycz­ny prze­kaz: w le­cze­niu no­wo­two­ru, i to w jed­nej z naj­bar­dziej agre­syw­nych jego po­sta­ci, z po­wo­dze­niem za­sto­so­wa­no sub­stan­cję che­micz­ną. W cią­gu sze­ściu mie­się­cy, na prze­ło­mie lat 1947 i 1948, Far­ber wi­dział więc, jak otwie­ra­ją się przed nim drzwi, na mgnie­nie oka uka­zu­ją, co się za nimi kry­je – po czym znów z hu­kiem się za­trza­sku­ją. Przez tę krót­ką chwi­lę doj­rzał osza­ła­mia­ją­ce moż­li­wo­ści. To, że uda­ło się za po­mo­cą sztucz­nie uzy­ska­ne­go leku wy­eli­mi­no­wać ogól­no­ustro­jo­wy no­wo­twór zło­śli­wy, było w hi­sto­rii no­wo­two­rów wy­da­rze­niem wła­ści­wie bez­pre­ce­den­so­wym. La­tem 1948 roku, kie­dy je­den z asy­sten­tów Far­be­ra wy­ko­nał biop­sję szpi­ku kost­ne­go dziec­ka cho­re­go na bia­łacz­kę, któ­re le­czo­no ami­nop­te­ry­ną, nie mógł uwie­rzyć w otrzy­ma­ne wy­ni­ki. Na­pi­sał: „Szpik wy­glą­dał tak nor­mal­nie, że moż­na było ma­rzyć o osta­tecz­nym wy­le­cze­niu cho­ro­by”⁹⁴.

I Far­ber o tym ma­rzył. O spe­cy­ficz­nych le­kach prze­ciw­no­wo­two­ro­wych, któ­re będą za­bi­ja­ły ko­mór­ki zło­śli­we, i o nor­mal­nych ko­mór­kach, któ­re będą się od­na­wiać i od­zy­ski­wać swo­ją fi­zjo­lo­gicz­ną prze­strzeń; ma­rzył o ga­mie sztucz­nie uzy­ska­nych sub­stan­cji-an­ta­go­ni­stów, któ­re dzie­siąt­ko­wa­ły­by zło­śli­we ko­mór­ki; ma­rzył o tym, że uda się cał­ko­wi­cie wy­le­czyć bia­łacz­kę za po­mo­cą le­ków che­micz­nych, a po­tem wy­ko­rzy­stać zdo­by­te do­świad­cze­nie w le­cze­niu po­wszech­niej­szych no­wo­two­rów. Rzu­cał on­ko­lo­gii po­waż­ne wy­zwa­nie. Pod­ję­cie tego wy­zwa­nia na­le­ża­ło do ca­łe­go po­ko­le­nia le­ka­rzy i na­ukow­ców.