Charaktery, charakterki - ebook

WPROWADZENIE

Publikując niniejszy tekst, poczuwam się do obowiązku poinformowania Szanownych Czytelników o kilku istotnych sprawach dotyczących jego właściwości.

W pierwszej kolejności pragnę zaznaczyć, że jest to praca z zakresu psychologii, w której prezentuję wiedzę o charakterach i staram się ją uporządkować zgodnie z przyjętymi kryteriami, o których poinformuję w dalszej partii Wprowadzenia. Nie ma w niej ocen normatywnych, dokonywanych z punktu widzenia etyki, nauki o moralności czy teorii wychowania. Ukazuję jednak korzystne lub szkodliwe społecznie następstwa funkcjonowania danego charakteru w zbiorowościach ludzkich.

Nie jest to sprawozdanie z badań eksperymentalnych, nie przedstawiam w nim opisu i wniosków z przeprowadzonych doświadczeń. Prezentowana tu dziedzina wiedzy jest wyjątkowo niepodatna na prowadzenie eksperymentów, zwłaszcza laboratoryjnych. Opracowanie nie jest również wytworem czysto spekulatywnym, jest tworem wspartym empirycznie w trojakim sensie.

Po pierwsze, korzystałem z badań eksperymentalnych różnych autorów, przeprowadzanych w innym celu niż poznanie określonych cech charakteru. Jednak pośrednio prace te wzbogaciły wiedzę i przyczyniły się do poznania właściwości charakteru, a dokładniej: niektórych jego cech, np. uległości, konformizmu, ekstrawersji. I jest to jedno ze źródeł danych empirycznych, na podstawie których zostały w tym tekście sformułowane opisy poszczególnych typów charakteru.

Po drugie, ukazując właściwości charakteru, korzystałem również z obserwacji osobistych lub danych zasłyszanych od osób kompetentnych. Do tej kategorii zaliczam te jednostki, które często kontaktują się z ludźmi, pracują z nimi lub rozstrzygają spory między nimi.

Poprawny i trafny opis charakteru człowieka wymaga wielokrotnych obserwacji jego postępowania w różnych sytuacjach. Natomiast do stwierdzenia występowania danej cechy wystarcza obserwacja dorywcza, nawet jednorazowa. Jeżeli np. przed uzyskaniem usługi człowiek kłania się do ziemi i rozpływa w uśmiechu, a po jej załatwieniu nie poznaje usługodawcy, to wiadomo, że demonstruje on obłudę i nie żywi uczucia wdzięczności.

Trzecim źródłem informacji były opisy charakterów i zachowania się osób, jakie pozostawili potomnym wiarygodni autorzy. Niektóre z nich istotnie przyczyniły się do pogłębionego poznania charakterów, inne pozostały drugorzędną, ciekawostkową ilustracją zjawiska lub okoliczności, w jakich one się ujawniały.

Charakter człowieka jest głównie wytworem społecznym, uwarunkowanym właściwościami relacji interpersonalnych. Zmienia się on z epoki na epokę. Jedne z jego form zanikają, a pojawiają się nowe, dotychczas nieznane. Zanikła np. gościnność rozumiana jako obowiązkowa opieka nad wędrowcem, któremu nawet myto nogi, a rozkwitła gościnność towarzyska, zabawowa.

W wyniku tego stanu rzeczy pojawia się pytanie: czy można zasadnie korzystać z historycznych opisów charakterów i przedstawiać je jako dotyczące współczesnych ludzi? Czy poza wspólną nazwą cechy charakterów mają te same treści? Czy można np. określać charakter dwudziestowiecznego Jana jako judaszowy lub dzisiejszej Anny jako penelopy? Powyższe postacie prototypowe działały przecież w konkretnych warunkach epoki, a ich cechy charakteru nabierały specyficznego znaczenia pod wpływem kontekstu, w jakim występowały.

Jasne, że mechaniczne przenoszenie wzorców charakterów ukształtowanych w czasach minionych do współczesności jest pozbawione sensu, natomiast posługiwanie się nazwą jest w pełni zasadne, bo spełnia istotną rolę. Nazwa okryta patyną czasów starożytnych przydaje „dostojeństwa”, ważności zjawisku i brzmi atrakcyjnie. A treść, jaką zawierają historyczne nazwy charakterów, nabiera walorów uniwersalnych jedynie wtedy, gdy wyraża wartości naczelne, fundamentalne podstawy kultury europejskiej.

Zasadnym wydaje się więc opis charakteru Penelopy, ponieważ jest on przekazem o wyższości i przewadze takich walorów osobowości jak niezłomność i wierność nad pokusami rozkoszy ucztowania i zabaw towarzyskich. Nie uzależnia się w nim przezwyciężenia ponętnych podniet od ich różnorakich właściwości, lecz przedstawia zasadę, która nie traci na znaczeniu wraz ze zmianą jakości pokus i upływem czasu. Prezentuje się ona następująco: wysoko cenionym jest taki charakter, w którym wartości najwyższe bezwzględnie dominują nad podrzędnymi, okazjonalnymi i szybko przemijającymi.

Podobnie ogólne przesłanie zawiera obraz charakteru Judasza. Informuje on o negatywnych skutkach naruszania podstawowych wartości w relacjach międzyludzkich. Judasz sprzeniewierzył się wartościom dobra, prawdy, miłości, a wybrał obłudę i fałsz, za co zapłacił najwyższą cenę, bo stracił życie. I jest to także przekaz uniwersalny, uwiarygodniony doświadczeniem wielu pokoleń Europejczyków.

Obrazy współczesnych charakterów, jakie przedstawiam Czytelnikowi, są zubożone w stosunku do ukazywanych przez postacie historyczne o cechy osobowe, są jednoznacznie abstrakcyjne. Wysoki poziom np. ambicji jest cechą charakteru wielu jednostek, ale trudno wskazać jedną konkretną osobę, która egzemplifikuje ambicjonalność. Istota ambicjonalności jakby rozpłynęła w mnogości jej objawów.

Fakt ten utrudnia przyswajanie treści tym osobom, które są nastawione na percepcję zmysłową. Zachęcam je do uruchomienia wyobraźni i przypomnienia sobie tych postaci znajomych, których charakter przystaje do abstrakcyjnego szkicu. Niemniej i ogólne opisy zawierają pożyteczne przekazy, bo syntetycznie informują o zaletach i wadach różnych typów ustosunkowania do siebie, innych ludzi i społeczeństwa.

W prezentowanej pracy przedstawiam 78, wyróżnionych na podstawie dominującej cechy, odmian charakterów. Przyjąłem takie rozwiązanie, mimo że zgodnie z niektórymi przekazami istnieje około 150 określeń odmian charakteru. Można zatem zapytać, dlaczego uwzględniłem tylko niektóre z nich i dlaczego wybrałem tylko te, a pominąłem inne.

Uzasadnienie tej decyzji jest proste. Za cechy charakteru uznaję jedynie te, które podlegają ocenom moralnym. Natomiast w wykazach dużej liczebności cech umieszczano również i te, które nie mają wydźwięku moralnego. Takimi np. są intuicyjność, bujna wyobraźnia (człowiek z wyobraźnią). Jasne, że pewni ludzie są wysoce intuicyjni lub działają z wyobraźnią, a inni są pozbawieni tych możliwości. Jednak te determinanty zachowania nie należą do sfery charakteru, a uwarunkowane nimi zachowania tylko w wyjątkowych przypadkach mają moralny wydźwięk.

Przy doborze opisywanych właściwości charakterów pojawiał się inny problem, a wynikł on z powodu bliskoznaczności określeń niektórych cech. Np. bitny i bojowy, odnoszone do charakteru, lub uczynny i usłużny znaczą odpowiednio niemalże to samo. Opisując jeden z nich, przedstawiałem właściwości oznaczane przez oba terminy, W rezultacie tego zmalała liczba opisów odrębnych typów charakterów.

Odrębnym zagadnieniem jest to, czy opis charakterów jest kompletny, tzn. 1) czy opisano wszystkie znaczące i występujące w życiu odmiany tego fenomenu, 2) czy jednostkowe odmiany charakterów przedstawiono wyraźnie i wyczerpująco.

Odpowiedź na pierwsze pytanie wymaga socjologicznego rozeznania tego, jakie rodzaje charakterów występują w danym społeczeństwie i z jaką częstotliwością. Jednak badania tego zagadnienia koncentrowały się jak dotychczas na ukazywaniu najwyżej cenionych lub najbardziej popularnych, przy tym dominujących cech charakteru, ale nie przedstawiały bogactwa różnorodnych charakterów. Nie wiadomo np., ile jest w Polsce charakterów altruistycznych, ksobnych, zadziornych czy bajronowskich. Ten stan rzeczy skłonił mnie do uwzględnienia jedynie haseł (nazw charakterów) popularnych i wpłynął na ich dobór oraz liczebność.

Drugie pytanie jest dobrym pretekstem do ujawnienia zamysłu autorskiego, dotyczącego sposobu prezentacji poszczególnych cech charakteru. Opis każdego hasła zawiera cztery wątki tematyczne. Pierwszym jest słownikowa definicja nazwy, niekiedy uzupełniana komentarzem uściślającym jej rozumienia, drugim – zestaw najważniejszych synonimów ukazujących odcienie znaczeniowe użytego terminu.

Trzeci wątek stanowi sedno charakterystyki przedstawianej cechy, bowiem ukazuje on psychiczne stany i procesy, które determinują właściwe dla danego charakteru zachowania. W pewnych przypadkach są to prezentacje prostych zależności, np. złości i zachowania agresywnego, w innych ukazywania zawiłych powiązań przyczynowo-skutkowych, jakie np. ujawniają w zachowaniu altruistycznym lub opiekuńczym.

Wreszcie czwartym elementem opisu są pokazywane następstwa i skutki zachowania, jakie wynikają z „posiadania” danego typu charakteru. Są one znaczące zarówno w sensie jednostkowym, jak i społecznym. Mogą gwarantować powodzenie w życiu lub być przyczyną klęsk i niepowodzeń.

Formalne określenia charakterów są pozbawione uroku, podobnie smakują jak pokarm bez przypraw. Dlatego też starałem się, w miarę możliwości, ukazywać jego właściwości w kontekście sytuacji, które wyostrzały jego treść i wymowę. Nie stroniłem od przedstawiania anegdot i humorystycznej strony zdarzeń, jeżeli służyło to pogłębieniu prezentacji danego charakteru. Wiadomo przecież, że jego skrajne cechy często prowadzą do śmieszności i że istnieje zjawisko zwane komizmem charakterów.

W dzisiejszych dynamicznych czasach, zaganiani licznymi obowiązkami i pogonią za kawałkiem grosza, rzadko miewamy wolne chwile, które umożliwiają refleksję nad swoim i cudzym charakterem. Mam nadzieję, że prezentowana książeczka stanie się czynnikiem inspirującym do zastanowienia się nad tą, jakże ważną, właściwością naszej osobowości.