Chirurgia stomatologiczna i szczękowo-twarzowa. Tom 1 - ebook

AUTORZY TOM 1–3

dr n. med., lek. dent. Bożena Antonowicz

Zakład Chirurgii Stomatologicznej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

dr n. med. Marcin Berger

Katedra i Zakład Chirurgii Stomatologicznej,

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

dr n. med. Katarzyna Bogusiak

III Katedra Chirurgii, Klinika Chirurgii Szczękowo-Twarzowej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

dr hab. n. med. Jan Borys

Klinika Chirurgii Szczękowo-Twarzowej i Plastycznej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

dr n. med. Marcin Ciesielski

III Katedra Chirurgii, Klinika Chirurgii Szczękowo-Twarzowej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

prof. dr hab. n. med. Mirosław Czuczwar

II Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii, Uniwersytet Medyczny w Lublinie

dr n. med. Krzysztof Dowgierd

Klinika Chirurgii Głowy i Szyi Dzieci i Młodzieży, Oddział Chirurgii Szczękowo-Twarzowej dla Dzieci i Młodzieży, Centrum Wad Twarzoczaszki dla Dzieci i Młodzieży, Wojewódzki Specjalistyczny Szpital Dziecięcy w Olsztynie, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

dr n. med. Damian Dudek

NZOZ ,,ArtMedica” w Toruniu

dr hab. n. o zdr. Michał Ginszt

Zakład Rehabilitacji i Fizjoterapii, Uniwersytet Medyczny w Lublinie

dr n. med. Renata Golińska

Ortorodzina Renata Golińska w Poddębicach

dr hab. n. med. Kinga Grzech-Leśniak, prof. Uczelni

Pracowania Laseroterapii, Katedra i Zakład Chirurgii Stomatologicznej, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr n. med. Piotr Hadrowicz

Oddział Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej, Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. Najświętszej Maryi Panny w Częstochowie; Klinika Chirurgii Szczękowo-Twarzowej, Uniwersytecki Szpital Kliniczny im. Wojskowej Akademii Medycznej – Centralny Szpital Weteranów w Łodzi

dr n. med. Grzegorz Hajduk

Katedra i Zakład Chirurgii Stomatologicznej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie

dr hab. n. med. Sławomir Jabłoński, prof. nadzw.

III Katedra Chirurgii, Klinika Chirurgii Klatki Piersiowej, Chirurgii Ogólnej i Onkologicznej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

dr n. med. Maciej Jagielak

Ortognatyka – Dr Jagielak sp. z o.o. sp.k.

prof. dr hab. n. med. Tomasz Kaczmarzyk

Katedra Chirurgii Stomatologicznej, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie

dr n. med. Anna Kłysik

Koordynator Oddziału Okulistycznego Tomaszowskiego Centrum Zdrowia Sp. z o.o. w Tomaszowie Mazowieckim

prof. dr hab. n. med. Marcin Kozakiewicz

III Katedra Chirurgii, Klinika Chirurgii Szczękowo-Twarzowej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

dr n. med. Lidia Kruczykowska

III Katedra Chirurgii, Klinika Chirurgii Szczękowo-Twarzowej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

prof. dr hab. n. med. Dawid Larysz

Klinika Chirurgii Głowy i Szyi Dzieci i Młodzieży, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie; Wojewódzki Specjalistyczny Szpital Dziecięcy w Olsztynie

dr n. med. Patrycja Larysz

Klinika Chirurgii Głowy i Szyi Dzieci i Młodzieży, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie; Wojewódzki Specjalistyczny Szpital Dziecięcy w Olsztynie

prof. dr hab. n. med. Piotr Loba, prof. UMed w Łodzi

Zakład Patofizjologii Widzenia Obuocznego i Leczenia Zeza, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

lek. Krzysztof Lubaś

Klinika Chirurgii Głowy i Szyi Dzieci i Młodzieży, Oddział Chirurgii Szczękowo-Twarzowej dla Dzieci i Młodzieży, Centrum Wad Twarzoczaszki dla Dzieci i Młodzieży, Wojewódzki Specjalistyczny Szpital Dziecięcy w Olsztynie

dr n. med. Michał Łobacz

Katedra i Zakład Chirurgii Stomatologicznej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie

dr hab. n. med. Waldemar Machała, prof. nadzw. UMed w Łodzi

Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii, Centralny Szpital Kliniczny Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

dr n. med. Sylwia Majewska-Beśka

Katedra i Zakład Stomatologii Wieku Rozwojowego, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

dr n. med. Małgorzata Nather

„M-NATHERDENT” Indywidualna Specjalistyczna Praktyka Lekarska

dr n. med. Bartłomiej Nierzwicki

Oddział Chirurgii Szczękowo-Twarzowej dla Dzieci i Młodzieży, Centrum Wad Twarzoczaszki dla Dzieci i Młodzieży, Wojewódzki Specjalistyczny Szpital Dziecięcy w Olsztynie; Prywatna Praktyka Millenium Surgical Chicago, USA

r. pr. Marta Podgórska

Uniwersyteckie Centrum Stomatologiczne w Lublinie

r. pr. Michał Podgórski

dr n. med. Lesław Jacek Pypeć

Katedra i Zakład Stomatologii Wieku Rozwojowego, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

dr hab. n. med. Maciej Radek, prof. UM

III Katedra Chirurgii, Klinika Neurochirurgii, Chirurgii Kręgosłupa i Nerwów Obwodowych, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

prof. dr hab., dr h.c. Mansur Rahnama

Katedra i Zakład Chirurgii Stomatologicznej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie

dr hab. n. med. Dariusz Rolski

Katedra Protetyki Stomatologicznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr n. med. Monika Rutkowska

Klinika Otolaryngologii i Chirurgii Głowy i Szyi, 4. Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką we Wrocławiu

dr n. med. Elżbieta Rypulak

II Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii, Uniwersytet Medyczny w Lublinie

dr n. med. Mirosław Stelągowski

Oddział Chirurgii Naczyniowej, Ogólnej i Onkologicznej, Wojewódzkie Wielospecjalistyczne Centrum Onkologii i Traumatologii im. Mikołaja Kopernika w Łodzi

dr hab. n. med. Jadwiga Stypułkowska, prof. UJ

Katedra Chirurgii Stomatologicznej, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie

lek. dent. Marcin Sut

Uniwersytecki Szpital Kliniczny Uniwersytetu Medycznego w Łodzi im. Wojskowej Akademii Medycznej – Centralny Szpital Weteranów w Łodzi

prof. dr hab. n. med. Mariusz Szuta

Katedra Chirurgii Stomatologicznej, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie; Oddział Chirurgii Szczękowo-Twarzowej, Szpital im. Ludwika Rydygiera w Krakowie Sp. z o.o.

prof. dr hab. n. med. Grzegorz Trybek

Zakład Chirurgii Stomatologicznej, Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie

dr n. med. Marta Tyndorf

III Katedra Chirurgii, Klinika Chirurgii Szczękowo-Twarzowej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

dr hab. n. med. Anna Wawrzyk

Katedra Podstaw Nauk Biomedycznych, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

dr n. med. i n. o zdr. Katarzyna Wieczorek

Katedra i Zakład Chirurgii Stomatologicznej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie

dr n. med. Karolina Wójcicka

Katedra i Klinika Dermatologii, Wenerologii i Alergologii, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu; Klinika Chirurgii Plastycznej Polanica Zdrój – Wrocław

prof. dr hab. n. med. Piotr Wójcicki

Klinika Chirurgii Plastycznej, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu; Specjalistyczne Centrum Medyczne w Polanicy Zdroju; Klinika Chirurgii Plastycznej Polanica Zdrój – WrocławPRZEDMOWA

Trzytomowe wydanie podręcznika Chirurgia stomatologiczna i szczękowo-twarzowa, które oddaję do rąk Czytelników, stanowi pierwsze nowoczesne i kompleksowe opracowanie zagadnień związanych z diagnostyką oraz leczeniem chorób jamy ustnej, tkanek miękkich części twarzowej czaszki i szyi oraz kości twarzoczaszki.

W monografii w sposób wyczerpujący ujęto charakterystykę wrodzonych i nabytych wad czaszkowo-twarzowo--szczękowych, urazów, zmian potencjalnie złośliwych i nowotworów omawianego regionu oraz okolic mu przyległych.

Opracowanie ma interdyscyplinarny wymiar. W jego tworzenie zaangażowali się lekarze dentyści oraz lekarze specjalności zabiegowych i niezabiegowych. Wśród nich znaleźli się wybitni naukowcy, którzy swoją wiedzę i doświadczenie kliniczne podparli Evidence based medicine and dentistry. W podręczniku uwzględniono także tematy wrodzonych i nabytych chorób ogólnoustrojowych w kontekście stanu zdrowia jamy ustnej w szerokim zakresie. Istotną zaletą jest omówienie zagadnień związanych z dynamicznie rozwijającą się implantologią, diagnostyką i leczeniem zakażeń, krwiolecznictwem, rehabilitacją, a także aspektami prawnymi w stomatologii i chirurgii szczękowo-twarzowej.

Wartość dodaną niniejszego podręcznika stanowi niezwykłe bogactwo ilustracji w postaci wysokiej jakości zdjęć, kopii badań obrazowych i rysunków. Pozwala to przybliżyć Czytelnikom opisywane zmiany i szczegółowo wyjaśnia metody postępowania leczniczego.

Ufam, że Chirurgia stomatologiczna i szczękowo-twarzowa będzie niezastąpioną pozycją, dzięki której kolejne pokolenia studentów i absolwentów kierunków lekarsko-dentystycznych i lekarskich będą mogły doskonalić swoją wiedzę oraz umiejętności praktyczne. Dziękuję wszystkim Współautorom za trud i zaangażowanie w tworzenie monografii, a Czytelników proszę o życzliwe jej przyjęcie.

Redaktor naukowy

Prof. dr hab., dr h.c. Mansur RahnamaSpis rozdziałów tomu 1

1. Rys historyczny chirurgii stomatologicznej i szczękowo-twarzowej w Polsce

2. Profilaktyka zakażeń w gabinecie chirurgii stomatologicznej i szczękowo-twarzowej

3. Znieczulenie w chirurgii szczękowo-twarzowej

4. Podstawy chirurgii wyrostka zębodołowego

5. Implantologia stomatologiczna

6. Podstawy farmakoterapii w stomatologii

7. Stany zapalne tkanek miękkich i kości części twarzowej czaszki

8. Torbiele kości szczękowych

Spis rozdziałów tomu 2

9. Schorzenia zatok przynosowych

10. Onkologia głowy i szyi

11. Traumatologia szczękowo-twarzowa

Spis rozdziałów tomu 3

12. Wady rozwojowe i ortognatyka

13. Choroby i leczenie stawu skroniowo-żuchwowego

14. Rehabilitacja narządu żucia

15. Rehabilitacja protetyczna pacjentów po leczeniu nowotworów części twarzowej czaszki

16. Zastosowanie laseroterapii w chirurgii stomatologicznej

17. Chirurgia plastyczna

18. Dokumentacja medyczna w praktyce lekarza dentysty1
RYS HISTORYCZNY CHIRURGII STOMATOLOGICZNEJ I SZCZĘKOWO-TWARZOWEJ W POLSCE
JADWIGA STYPUŁKOWSKA

Wraz z dynamicznym rozwojem nauk medycznych w Polsce zmianom uległa również chirurgia stomatologiczna i szczękowo-twarzowa. Początkowo obszarem działania były zęby i otaczające tkanki miękkie, do którego z czasem dołączył także cały układ stomatognatyczny, tj. kości szczękowe i twarzoczaszka oraz tkanki miękkie twarzy i szyi. Zlokalizowane w tym obszarze anatomicznym narządy zmysłów i bliskie sąsiedztwo centralnego układu nerwowego spowodowały konieczność ścisłej współpracy specjalistów z takich dziedzin, jak: laryngologia, okulistyka i neurochirurgia, nie wspominając o innych specjalnościach stomatologicznych, np.: protetyce, ortodoncji, endodoncji czy periodontologii. Na początku drugiej połowy XX wieku ówczesny lekarz dentysta, chcąc być specjalistą chirurgii stomatologicznej lub szczękowej, musiał skończyć studia medyczne i uzyskać pierwszy stopień specjalizacji ze stomatologii ogólnej, następnie specjalizację z chirurgii stomatologicznej i wreszcie z chirurgii szczękowej. Egzaminy zdawało się wówczas przed jedyną w kraju komisją, która miała siedzibę w Warszawie. Dopiero w latach późniejszych dopuszczono do specjalizacji lekarzy dentystów. Postęp w rozwoju omawianych dyscyplin odbywał się głównie w ośrodkach uniwersyteckich, tj. katedrach i zakładach chirurgii stomatologicznej oraz chirurgii szczękowo-twarzowej, którą z czasem nazwano chirurgią czaszkowo-szczękowo-twarzową. W jednostkach tych leczono obrażenia tkanek miękkich i kości twarzy, a także zmiany nowotworowe, stosując równocześnie rekonstrukcję ubytków poresekcyjnych oraz rehabilitację protetyczną. Ze względu na ważną funkcję estetyczną twarzy („wizytówka człowieka”) posługiwano się metodami chirurgii plastycznej i rekonstrukcyjnej. Ponadto leczono wady rozwojowe (w tym głównie zaburzenia gnatyczne) oraz zapalenia tkanek miękkich i kości, a także choroby ślinianek. Obecnie we wszystkich uniwersyteckich ośrodkach specjalistycznych stosowane są wszelkie nowoczesne metody diagnostyczne, tj.: obrazowe, patomorfologiczne, mikrobiologiczne i terapeutyczne – krioterapię, laseroterapię, piezochirurgię, elektrokoagulację, chirurgię oczodołowo-powiekową i czaszkową, chirurgię ślinianek, autotransplantację zębów, implantologię, przeszczepy tkanek miękkich i kości (w tym przeszczepy złożone przenoszone na zespoleniach mikronaczyniowych), chirurgię ortognatyczną, osteodystrakcję kości, a także stosowanie fibryny bogatopłytkowej, macierzy zębinowej oraz komórek macierzystych do odbudowy ubytków kostnych.

Ogromny rozwój chirurgii stomatologicznej i szczękowo-twarzowej zawdzięczamy wybitnym uczonym i utalentowanym lekarzom oraz nauczycielom pracującym zwykle w ośrodkach uniwersyteckich i prowadzącym nauczanie studentów oraz szkolenie przyszłych specjalistów chirurgii stomatologicznej i szczękowo-twarzowej. W ramach niniejszego rozdziału nie sposób wymienić nazwisk wszystkich naukowców i wybitnych specjalistów, autorów postępu, jaki dokonał się w rozwoju polskiej chirurgii stomatologicznej i szczękowo-twarzowej. W ostatnich latach chirurgia szczękowo-twarzowa zaliczana jest – wraz z laryngologią, neurochirurgią, okulistyką i chirurgią onkologiczną – do specjalności „chirurgia głowy i szyi”. Podobnie nie jest możliwe szczegółowe omówienie osiągnięć i zasług poszczególnych uniwersyteckich ośrodków specjalistycznych, dlatego zostaną podane tylko nazwiska ich kierowników jako osób odpowiedzialnych za całokształt i poziom działalności danej jednostki. Ze względu na szczególną rolę i zasługi dla rozwoju omawianych dyscyplin zostaną przedstawieni dwaj prekursorzy – profesor Antoni Cieszyński i profesor Alfred Meissner, których uczniami byli późniejsi kierownicy katedr i klinik uniwersyteckich.

Antoni Cieszyński (nazywany ojcem polskiej stomatologii) był w latach 1913–1941 kierownikiem Katedry Stomatologii Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Był uczonym o europejskiej sławie, który opracował w radiologii regułę izometrii, metody radiodiagnostyki twarzoczaszki (zdjęcia RTG wewnątrz- i zewnątrzustne), a także technikę znieczulenia przewodowego II i III gałęzi nerwu trójdzielnego, metody leczenia chirurgicznego chorób przyzębia oraz ropowicy twarzy. Został rozstrzelany przez Niemców w 1941 roku wraz z 22 profesorami Uniwersytetu Lwowskiego. Jego uczniami byli późniejsi profesorowie: Józef Jarząb, Janusz Szczęsny-Owiński i Mieczysław Jankowski.

Drugim współtwórcą polskiej chirurgii stomatologicznej i szczękowo-twarzowej był Alfred Meissner, profesor chirurgii stomatologicznej w Państwowym Instytucie Dentystycznym w Warszawie w latach 1923–1939. Po II wojnie światowej został kierownikiem Katedry Chirurgii Stomatologicznej Akademii Medycznej w Gdańsku, później w Łodzi (1945–1947). Alfred Meissner był utalentowanym chirurgiem stomatologicznym i szczękowo-twarzowym, skonstruował trzy pary stosowanych do dzisiaj uniwersalnych kleszczy do usuwania zębów. Jego uczniami byli profesorowie m.in.: Irena Semadeni-Konopacka, Mieczysław Jarosz i Tadeusz Korzon, późniejsi kierownicy uniwersyteckich katedr i klinik. Wymienieni uczniowie profesorów Antoniego Cieszyńskiego i Alfreda Meissnera przez wiele lat po zakończeniu wojny prowadzili nauczanie omawianych dyscyplin, a potem czynili to ich następcy.

Poniżej, w porządku alfabetycznym, wymieniono wszystkie jednostki uniwersyteckie w Polsce, w których prowadzone są badania naukowe, nauczanie i szkolenie specjalizacyjne oraz leczenie w zakresie chirurgii stomatologicznej i szczękowo-twarzowej, a także nazwiska kierowników, czasokres ich pracy oraz skrótowo kierunki działalności podległych im ośrodków.

Białystok

Kierownicy:

• Katedra i Klinika Chirurgii Szczękowo-Twarzowej i Klinika Chirurgii Plastycznej Akademii Medycznej: Bronisława Ross (1971–1980), Stanisława Zyta Grabowska (1980–2014), Jan Borys (2014–obecnie).

• Zakład Chirurgii Stomatologicznej Akademii Medycznej (obecnie Uniwersytetu Medycznego): Janusz Szarmach (2005–2022), Bożena Antonowicz (2022–obecnie).

Główne kierunki działalności: leczenie rozszczepów twarzy, zapaleń kości, wad rozwojowych twarzoczaszki (rozszczepy), traumatologia.

Gdańsk

Kierownicy:

• Katedra i Klinika Chirurgii Stomatologicznej Akademii Medycznej: Alfred Meissner (1946–1947), Irena Semadeni-Konopacka (1947–1950), Mieczysław Jarosz (1950–1969).

• Katedra i Klinika Chirurgii Szczękowo-Twarzowej i Stomatologicznej Akademii Medycznej: Tadeusz Korzon (1969–1998), Józef Zienkiewicz (1998–2007), Adam Włodarkiewicz (2007–2014), Barbara Drogoszewska (2014–obecnie).

• Zakład Chirurgii Stomatologicznej Akademii Medycznej (obecnie Uniwersytetu Medycznego): Maciej Dyjakiewicz (2001–2017), Anna Starzyńska (2017–obecnie).

Główne kierunki działalności: traumatologia szczękowo-twarzowa, implantologia zębowa.

Podręczniki:

1. Korzon T. (red.): Urazy szczęk i twarzy. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1975.

Śląsk: Katowice, Zabrze, Bytom

Kierownicy:

• Katedra i Klinika Chirurgii Stomatologicznej Akademii Medycznej w Zabrzu i Katowicach: Mieczysław Jankowski (1948–1966).

• I Katedra i Klinika Chirurgii Szczękowo-Twarzowej Akademii Medycznej w Katowicach: Stefan Knapik (1966–1981), Anna Cywińska-Jaworska (1981–1989).

• II Katedra i Klinika Chirurgii Szczękowo-Twarzowej Akademii Medycznej w Katowicach: Helena Łangowska-Adamczyk (1990–2003), Bogna Pogorzelska-Stronczak (1999–2001), Jan Drugacz (2003–2007).

• I Katedra i Klinika Chirurgii Szczękowo-Twarzowej Akademii Medycznej w Katowicach i Zabrzu (obecnie Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach): Tadeusz Cieślik (2003–2007), Iwona Niedzielska (2011–obecnie).

• Katedra i Klinika Chirurgii Stomatologicznej w Bytomiu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach: Rafał Koszowski (2002–2009).

• Zakład Chirurgii Stomatologicznej Katedry i Kliniki Chirurgii Szczękowo-Twarzowej i Stomatologicznej Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach: Tadeusz Morawiec (2009–obecnie).

Główne kierunki działalności: zabiegi endoskopowe w leczeniu zapaleń zatok szczękowych, implantologia stomatologiczna, kriochirurgia, osteogeneza dystrakcyjna, regeneracja kości, w tym biomateriały i autogenne czynniki wzrostu, APRF, PRF.

Kraków

Kierownicy:

• Katedra i Zakład Chirurgii Stomatologicznej Akademii Medycznej: Jerzy Drozdowski (1951–1954), Henryk Dorski (1954–1958), p.o. kierownika Jerzy Drozdowski i E. Hołdziewicz (1959–1962).

• Katedra i Klinika Chirurgii Szczękowej i Stomatologicznej Akademii Medycznej (następnie Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum): Tadeusz Pawela (1962–1971), Stanisław B. Bartkowski (1971–2002), Jan Zapała (2002–obecnie).

• Katedra i Zakład Chirurgii Stomatologicznej Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum (obecnie Katedra i Klinika Chirurgii Czaszkowo-Szczękowo-Twarzowej Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum): Jadwiga Stypułkowska (1996–2004), Małgorzata Zaleska (2004–2018), Tomasz Kaczmarzyk (2018–obecnie).

Główne kierunki działalności: onkologia szczękowo-twarzowa z równoczesną rekonstrukcją ubytków pooperacyjnych, m.in. płatami mikronaczyniowymi, rehabilitacja protetyczna, chirurgia oczodołowo-powiekowa (we współpracy z okulistyką), leczenie złamań górnego piętra twarzy (we współpracy z neurochirurgią), leczenie skojarzone zapalenia kości, leczenie nowotworów i guzów zębopochodnych oraz torbieli.

Podręczniki:

1. Dorski H. (red.): Chirurgia szczękowa. Podręcznik dla studentów i lekarzy. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1955.

2. Bartkowski S.B. (red.): Chirurgia szczękowo-twarzowa. Collegium Medicum UJ, Kraków 1996.

3. Kaczmarzyk T. (red.): Współczesna farmakoterapia w schorzeniach chirurgicznych jamy ustnej i tkanek okolicznych. Wydawnictwo UJ, Kraków 2006.

4. Kaczmarzyk T. (red.): Nowotwory zębopochodne i guzy nowotworopodobne kości szczękowych. Wydawnictwo Kwintesencja, Warszawa 2009.

5. Kaczmarzyk T. (red.): Torbiele obszaru szczękowo-twarzowego. Wydawnictwo Kwintesencja, Warszawa 2015.

6. Zapała J., Wyszyńska-Pawelec G. (red.): Wybrane zagadnienia z onkologii głowy i szyi. Wydawnictwo UJ, Kraków 2017.

Lublin

Kierownicy:

• Katedra i Klinika Chirurgii Stomatologicznej Akademii Medycznej: Józef Jarząb, uczeń Antoniego Cieszyńskiego (1950–1963).

• Katedra i Klinika Chirurgii Stomatologicznej i Szczękowo-Twarzowej Akademii Medycznej (obecnie Uniwersytetu Medycznego): Grażyna Jarząb (1963–1992), Maria Hutowska-Łukasiewicz (1992–1993), Tomasz Tomaszewski (1993–obecnie).

• Zakład Chirurgii Stomatologicznej Akademii Medycznej: Anna Szyszkowska (2005–2010).

• Katedra i Zakład Chirurgii Stomatologicznej Uniwersytetu Medycznego: Mansur Rahnama (2011–obecnie).

• Zakład Rentgenodiagnostyki Stomatologicznej i Szczękowej Akademii Medycznej (obecnie Uniwersytetu Medycznego): Teresa Różyło (1975–2018), Ingrid Różyło-Kalinowska (2018–obecnie).

Główne kierunki działalności: zastosowanie kriochirurgii i laseroterapii w chirurgii szczękowo-twarzowej i stomatologicznej, problematyka traumatologiczna, leczenie chirurgiczne nowotworów i guzów oraz wad rozwojowych czaszki i twarzy.

Podręczniki radiodiagnostyki stomatologicznej i szczękowo-twarzowej:

1. Różyło-Kalinowska I., Różyło T.: Tomografia wolumetryczna w praktyce stomatologicznej. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2011.

2. Różyło T., Różyło-Kalinowska I.: Radiologia stomatologiczna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2014.

3. Różyło-Kalinowska I., Różyło T.: Współczesna radiologia stomatologiczna. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2021.

4. Różyło-Kalinowska I., Orhan K. (red.): Obrazowanie stawów skroniowo-żuchwowych. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2022.

Łódź

Kierownicy:

• Katedra i Klinika Chirurgii Stomatologicznej Akademii Medycznej: Alfred Meissner (1945–1952), Franciszek Bohdanowicz (1952–1954).

• Klinika Chirurgii Szczękowo-Twarzowej i Klinika Chirurgii Plastycznej Akademii Medycznej (obecnie Uniwersytetu Medycznego): Janusz Bardach, uczeń Alfreda Meissnera (1954–1972), Wiesława Perczyńska-Partyka (1972–1994), Halina Plewińska (1994–2000), Piotr Arkuszewski (2000–2013), Aneta Neskoromna-Jędrzejczak (2013–2019), Marcin Kozakiewicz (2019–obecnie).

• Katedra i Zakład Chirurgii Stomatologicznej Akademii Medycznej (obecnie Uniwersytetu Medycznego): Grażyna Grzesiak-Janas (2000–2015), Anna Janas-Naze (2015–obecnie).

Główne kierunki działalności: leczenie wad rozwojowych twarzy, rozszczepów, laseroterapia, krioterapia, onkologia szczękowo-twarzowa z rekonstrukcją ubytków kości.

Poznań

Kierownicy:

• Katedra i Klinika Chirurgii Stomatologicznej i Katedra Chirurgii Stomatologicznej i Szczękowo-Twarzowej Akademii Medycznej: Leon Lakner (1947–1950), Jerzy Stadnicki, uczeń Alfreda Meissnera (1954–1968), Zofia Barańczak (1969–1971), Stefan Flieger (1971–1993), Leszek Lewandowski (1993–2010), Krzysztof Osmola (2010–obecnie).

• Zakład Chirurgii Stomatologicznej Akademii Medycznej (obecnie Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego): Joanna Krajnik (1970–1981), Urszula Balicka (1981–1992), Irena Sarnowska (1992–1994), Jerzy Sokalski (1994–2017), Marzena Wyganowska-Świątkowska (2017–obecnie).

Główne kierunki działalności: onkologia i traumatologia szczękowo-twarzowa, leczenie wad rozwojowych twarzy, implantologia.

Szczecin

Kierownicy:

• Katedra i Klinika Chirurgii Stomatologicznej Akademii Medycznej: Irena Semadeni-Konopacka, uczennica Alfreda Meissnera (1951–1970).

• Katedra i Klinika Chirurgii Szczękowo-Twarzowej Akademii Medycznej: Sylwester Kowalik (1970–2002), rektor PAM (1984–1990).

• Katedra i Klinika Chirurgii Stomatologicznej Akademii Medycznej (obecnie Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego): Jerzy Malinowski (1972–2003), Leszek Myśliwiec (2003–2014), Grzegorz Trybek (2014–2022).

• Katedra i Klinika Chirurgii Stomatologicznej i Szczękowo-Twarzowej Akademii Medycznej (obecnie Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego): Mieczysław Sulikowski (2002–2010), Andrzej Wiktor (2010–2014), Katarzyna Sporniak-Tutak (2014–2018), Robert Kowalczyk (2018–obecnie).

Główne kierunki działalności: leczenie nowotworów twarzy z rekonstrukcją ubytków, traumatologia szczękowo-twarzowa, wielokierunkowe leczenie rehabilitacyjne po operacjach nowotworów (poprawa jakości życia).

Podręcznik:

1. Kowalik S.: Chirurgia twarzy. PHU Medop, Stalowa Wola 2005.

Warszawa

Kierownicy:

• Katedra i Klinika Chirurgii Stomatologicznej Państwowego Instytutu Dentystycznego i Akademii Stomatologicznej: Alfred Meissner (1920–1940).

• Oddział Chirurgii Szczękowej Szpitala Dzieciątka Jezus: Franciszek Bohdanowicz (1940–1960).

• Katedra i Klinika Chirurgii Szczękowej Studium Doskonalenia Lekarzy: Franciszek Bohdanowicz (1940–1970).

• Klinika Chirurgii Stomatologicznej Akademii Stomatologicznej (późniejszego Oddziału Stomatologicznego Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego): Franciszek Borusiewicz (1945–1947), Mieczysław Jarosz (1947–1950).

• Katedra i Klinika Chirurgii Szczękowej i Stomatologicznej Akademii Medycznej: Marian Górski (1950–1974), Leszek Kryst (1974–1999).

• Katedra i Klinika Chirurgii Czaszkowo-Szczękowo-Twarzowej, Chirurgii Jamy Ustnej i Implantologii Akademii Medycznej: Janusz Piekarczyk (1999–2009), rektor Akademii Medycznej (1999–2005).

• I Klinika Chirurgii Szczękowo-Twarzowej Akademii Medycznej (obecnie Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego): Hubert Wanyura (1999–2014).

• Zakład Chirurgii Stomatologicznej Akademii Medycznej (obecnie Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego): Barbara Juszczyk-Popowska (1990–1998), Andrzej Wójtowicz (1998–obecnie).

• Klinika Chirurgii Czaszkowo-Szczękowo-Twarzowej, Chirurgii Jamy Ustnej i Implantologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego: Danuta Samolczyk--Wanyura (2009–2015), Paweł Zawadzki (2015– –obecnie).

• Klinika Chirurgii Szczękowej Wojskowej Akademii Medycznej: Janina Zemła (1964–1979), Józef Kraszewski (1979–1985), wcześniej WAM w Łodzi, Grzegorz Krzymański (1985–2013).

• Kliniczny Oddział Chirurgii Szczękowo-Twarzowej Wojskowej Akademii Medycznej: Tomasz Piętka (2013–2016), Aldona Chloupek (2016–obecnie).

• Samodzielna Pracownia Radiologii Stomatologicznej i Szczękowo-Twarzowej Akademii Medycznej: Krzysztof Mlosek (1975–1995).

Główne kierunki działalności: we wszystkich wymienionych jednostkach chirurgii stomatologicznej i szczękowo-twarzowej prowadzono wielokierunkowe badania naukowe dotyczące traumatologii, onkologii chirurgii ortognatycznej, oczodołowo-czaszkowej, leczenia chorób stawów skroniowo-żuchwowych, implantologii. Opracowano nową klasyfikację złamań kości szczękowych (według H. i D. Wanyurów) – rekonstrukcja ubytków poresekcyjnych twarzy i kości szczękowych płatami złożonymi.

Podręczniki:

1. Kryst L. (red.): Atlas zabiegów w chirurgii stomatologicznej. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1977.

2. Kryst L. (red.): Atlas zabiegów w chirurgii szczękowej. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1992.

3. Kryst L. (red.): Chirurgia szczękowo-twarzowa: podręcznik dla studentów. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.

4. Mlosek K.: Radiologia stomatologiczna i szczękowo-twarzowa. Meddentpress, Warszawa 1995.

Wrocław

Kierownicy:

• Katedra i Zakład Chirurgii Stomatologicznej i Klinika Chirurgii Szczękowo-Twarzowej Akademii Lekarskiej (późniejszej Akademii Medycznej): Janusz Szczęsny-Owiński, uczeń Antoniego Cieszyńskiego (1945–1971), Tadeusz Pawela (1971–1990).

• Katedra i Zakład Chirurgii Stomatologicznej Akademii Medycznej: Franciszek Mraz (1970–1991).

• Katedra i Klinika Chirurgii Szczękowo-Twarzowej Akademii Medycznej (obecnie Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich): Franciszek Ćwioro (1990–1997), Jan Wnukiewicz (1997–2011), Hanna Gerber (2011–obecnie).

• Zakład Chirurgii Stomatologicznej Akademii Medycznej: Wiesława Szepietowska (1990–1991), Adam Zawada (1991–2008).

• Katedra i Zakład Chirurgii Stomatologicznej Akademii Medycznej (obecnie Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich): Marzena Dominiak (2008–obecnie).

Główne kierunki działalności: terapia fotodynamiczna, leczenie chirurgiczne wad rozwojowych twarzy, diagnostyka i terapia chorób błony śluzowej jamy ustnej, zastosowanie technologii cyfrowej 3D w diagnostyce i planowaniu zabiegów chirurgicznych, chirurgia regeneracyjna w rekonstrukcji ubytków wyrostków zębodołowych.

Podręcznik:

1. Dominiak M., Zapała J., Gedrange T. (red.): Podstawy chirurgii stomatologicznej. Edra Urban & Partner, Wrocław 2016.

Nad działalnością wszystkich wymienionych jednostek uniwersyteckich czuwał nadzór specjalistyczny w osobach konsultantów krajowych. Początkowo, tj. do końca XX wieku, był jeden konsultant w dziedzinie chirurgii stomatologicznej oraz szczękowo-twarzowej. Następnie rozdzielono te funkcje: do pierwszej grupy należeli profesorowie: Franciszek Bohdanowicz, Marian Górski, Leszek Kryst i Janusz Piekarczyk, w dziedzinie chirurgii stomatologicznej byli to profesorowie: Jerzy Malinowski, Jan Zapała i aktualnie Mansur Rahnama, a w chirurgii szczękowo-twarzowej profesorowie: Janusz Piekarczyk, Hubert Wanyura i obecnie Mariusz Szuta.

Celem autorki rozdziału było przedstawienie ludzi i faktów świadczących o wieloletnim, nieustannym rozwoju polskiej chirurgii stomatologicznej i szczękowo-twarzowej. Wydaje się, że aktualny poziom działalności naukowo-szkoleniowej i leczniczej nie ustępuje standardom światowym i nieustannie się podnosi, dzięki osiągnięciom wybitnych jednostek – uczonych, nauczycieli i utalentowanych lekarzy specjalistów. Wymienienie ich nazwisk w tym rozdziale niech będzie formą podziękowania za owocną pracę będącą niekiedy dziełem ich życia.4
PODSTAWY CHIRURGII WYROSTKA ZĘBODOŁOWEGO

4.1. Badanie pacjenta
Małgorzata Nather

Badanie pacjenta, wykonane osobiście przez lekarza, jest podstawą właściwego rozpoznania oraz podstawą prawidłowego przeprowadzenia całego procesu terapeutycznego. Zaawansowane techniki diagnostyczne, pozyskiwane w wyniku intensywnego rozwoju technologii medycznych, odgrywają doniosłą rolę w rozpoznawaniu różnego rodzaju schorzeń, gdyż ich wyniki najczęściej są decydujące dla ustalenia właściwej diagnozy. Jednak badania dodatkowe, nawet najbardziej dokładne i precyzyjne, zawsze będą stanowić cenne, ale tylko i wyłącznie uzupełnienie badania klinicznego pacjenta, ponieważ żadne badanie dodatkowe nie może zastąpić ani nawet ograniczyć badania lekarskiego.

Badanie lekarskie ma na celu zapoznanie się ze skargami pacjenta, ustalenie wszystkich okoliczności, czasu trwania, charakteru dolegliwości oraz poznanie chorób przebytych, współistniejących i obciążeń rodzinnych. Pozwala również zapoznać się z aktualnym stanem zdrowia – miejscowym i ogólnym. Osobisty kontakt lekarza z pacjentem umożliwia dokonanie wszechstronnej i kompletnej oceny stanu zdrowia pacjenta poprzez zidentyfikowanie wszystkich objawów towarzyszących schorzeniu za pomocą zmysłów i/lub przy użyciu odpowiednich narzędzi. Badanie lekarskie zaczyna się w momencie wejścia pacjenta w pole widzenia lekarza i trwa do chwili opuszczenia gabinetu lekarskiego. Rozpoznanie wszystkich symptomów klinicznych oraz ich analiza warunkuje prawidłową diagnostykę i jest podstawą symptomatologii, inaczej semiotyki.

Co do zasady badanie lekarskie dzieli się na dwie zasadnicze części:

• badanie podmiotowe – nazywane również wywiadem chorobowym, wywiadem anamnestycznym lub anamnezą,

• badanie przedmiotowe – zwane inaczej badaniem fizykalnym.

Uzupełnieniem badania pacjenta jest analiza oraz interpretacja badań dodatkowych, takich jak: badania podstawowe, specjalistyczne, radiologiczne i laboratoryjne, które stanowią integralną część procesu diagnostycznego. Rzadko jednak pacjent zgłasza się z kompletem badań, dlatego badania dodatkowe najczęściej zlecane są w niezbędnym zakresie dopiero po badaniu klinicznym, a ich interpretacja jest odroczona do czasu uzyskania wszystkich wyników.

4.1.1. Badanie podmiotowe pacjenta

W dziedzinie chirurgii stomatologicznej wywiad lekarski nie różni się formą ani zakresem od wywiadu lekarskiego przeprowadzanego w innych specjalnościach medycznych. Jest to podyktowane charakterem zabiegowym tej specjalności i związaną z tym koniecznością:

• kwalifikacji pacjenta do leczenia operacyjnego w aspekcie oceny bezpieczeństwa przeprowadzenia zabiegu w warunkach ambulatoryjnych i ustalenia, czy pacjent nie wymaga leczenia w zabezpieczeniu szpitalnym,

• zaplanowania metody, zakresu i terminu leczenia,

• przygotowania pacjenta do leczenia – szczególnie w przypadku osób:

‣ obciążonych schorzeniami ogólnymi,

‣ z wielochorobowością,

‣ przyjmujących leki, które w okresie okołozabiegowym mogą wymagać odstawienia, modyfikacji lub przejścia na terapię pomostową,

‣ wymagających konsultacji i/lub specjalistycznego przygotowania przez lekarzy prowadzących leczenie chorób przewlekłych,

‣ wymagających włączenia osłony antybiotykowej przed zabiegiem i/lub zastosowania celowanej farmakoterapii przeciwbakteryjnej;

• postępowania pozabiegowego, zwłaszcza w aspekcie zaplanowania koniecznych badań kontrolnych dla pacjentów zdrowych oraz pacjentów obciążonych ogólnie.

Wywiad lekarski przeprowadzany jest zawsze w obowiązującej kolejności, przy czym w różnych dziedzinach medycyny zarówno proporcje, jak i szczegółowość poszczególnych pytań mogą być inne w niektórych zakresach. W przypadku dzieci oraz części pacjentów, u których występują różnego stopnia i/lub rodzaju niepełnosprawności intelektualne, konieczne jest uzyskanie wywiadu medycznego od opiekuna prawnego, czyli wywiadu odrodzinnego.

W anamnezie główne aspekty zainteresowania chirurga stomatologa powinny dotyczyć poznania:

1. skargi głównej, czyli powodu, dla którego pacjent zgłosił się do lekarza, a odpowiednio zadane pytania powinny zmierzać do ustalenia:

a. czasu pojawienia się dolegliwości, tj. czy choroba wystąpiła nagle, czy trwa od dłuższego czasu, jaka jest dynamika narastania dolegliwości (ostra, przewlekła stała, przewlekła nasilająca się, cykliczna, napadowa),

b. czynników wyzwalających dolegliwości oraz czynników przynoszących ulgę,

c. charakteru schorzenia:

• fizjologiczny (np. suchość w jamie ustnej, ślinotok, łzawienie, rumień),

• anatomiczny (np. deformacja w obrębie kości szczęk, asymetria okolicy przyuszniczej, owrzodzenie języka),

• funkcjonalny (np. upośledzenie funkcji żucia z powodu bólu zęba przy nagryzaniu, ograniczenie ruchomości żuchwy z powodu zablokowania krążka stawowego stawu skroniowo-żuchwowego),

• samoistny (np. promieniujący ból twarzy, przebarwienia skóry twarzy lub błony śluzowej jamy ustnej),

• urazowy (np. rana tkanek miękkich, złamanie zęba, ruchomość odłamów kości twarzoczaszki),

• zapalny, z typowymi objawami, takimi jak: zaczerwienienie (rubor), obrzęk (tumor), ból (dolor), zwiększone ucieplenie miejscowe i/lub podwyższenie ciepłoty ciała (calor), upośledzenie funkcji chorego narządu (functio laesa);

d. obecności i charakteru dolegliwości bólowych, a szczególnie uzyskania informacji:

• co boli lub w którym miejscu boli,

• kiedy pojawiły się dolegliwości bólowe,

• czy ból ma charakter miejscowy, czy promieniujący, jeżeli występuje promieniowanie bólu, to do jakich okolic,

• jakie jest natężeniu bólu, czy ból jest silny, uniemożliwiający normalne funkcjonowanie, czy jest to ból nękający o słabszym natężeniu,

• czy jest to ból napadowy, okresowy czy stały,

• w jakich porach doby się pojawia, tylko w ciągu dnia czy również w nocy,

• czy ból występuje samoistnie czy po wyzwoleniu bodźcem zewnętrznym (chemicznym, mechanicznym, termicznym, innym),

• czy jest to ból piekący, kłujący, rozpierający, pulsujący, szarpiący,

• czy ból ustępuje samoistnie, czy zmniejsza się lub ustępuje po przyjęciu leku przeciwbólowego;

e. występowania ogólnych i miejscowych objawów towarzyszących, takich jak:

• podwyższona ciepłota ciała,

• bóle, zawroty głowy,

• zaburzenia widzenia,

• krwawienie z nosa,

• utrudnione przełykanie,

• poty,

• dreszcze,

• kaszel,

• duszności,

• rumień,

• zmiana kolorytu skóry, zabarwienia śluzówek i twardówek,

• wysypka,

• utrata wagi ciała,

• osłabienie,

• zaburzenia apetytu,

• inne objawy ogólne zauważone przez pacjenta;

f. czasu i okoliczności powstania obrażeń, mechanizmu urazu, miejsca zdarzenia oraz ewentualnych uczestników i/lub świadków w przypadku pacjentów pourazowych;

g. historii przebiegu dotychczasowego leczenia schorzenia, z którym pacjent się zgłosił do konsultacji i/lub kontynuacji terapii oraz subiektywnej oceny wyników tego leczenia;

2. chorób współistniejących z uwzględnieniem potwierdzonych alergii, przebiegu ich leczenia oraz przyjmowanych obecnie długotrwale i/lub na stałe leków, a także suplementów diety;

3. historii przebytych operacji, ewentualnych powikłań pooperacyjnych, przebiegu procesu gojenia, przebytych ekstrakcji zębów, ewentualnego występowania krwawienia po zabiegu;

4. w przypadku kobiet – terminu pierwszej i ostatniej miesiączki, liczby przebytych ciąż, porodów, posiadanego potomstwa i ewentualnego wykluczenia lub potwierdzenia ciąży;

5. stosowania hormonoterapii antykoncepcyjnej, zastępczej lub uzupełniającej;

6. historii szczepień profilaktycznych;

7. przebytych chorób zakaźnych, w szczególności wirusowego zapalenia wątroby typu B i typu C oraz HIV/AIDS, chorób wenerycznych, zakaźnych chorób tropikalnych i innych chorób, charakterystycznych dla poszczególnych regionów świata, zwłaszcza w przypadku pacjentów powracających z podróży zagranicznych;

8. stosowanych używek, które mogą mieć istotne znaczenie dla pojawienia się i/lub przebiegu schorzenia, takich jak: picie dużej ilości kawy, palenie tytoniu, nadmierne spożycie alkoholu czy używanie różnego rodzaju środków odurzających;

9. wywiadu rodzinnego w zakresie występowania analogicznych chorób w rodzinie – w dziedzinie chirurgii stomatologicznej ma to znaczenie głównie w odniesieniu do wad rozwojowych, chorób onkologicznych, kardiologicznych, endokrynologicznych, hematologicznych, neurologicznych i psychicznych;

10. wywiadu społeczno-ekonomicznego, który pozwala uzyskać informacje w zakresie zawodu, wykonywanej pracy, ewentualnie warunków socjalno-bytowych, o ile ten aspekt jest istotny z punktu widzenia diagnostyki.

Podczas zbierania wywiadu lekarz, słuchając artykulacji pacjenta, ma możliwość zidentyfikowania ewentualnych zaburzeń mowy, które mogą być spowodowane różnymi czynnikami, takimi jak:

• wrodzone lub nabyte uszkodzenie narządu artykulacyjnego (rhinophonia, rhinolalia, dysfonia, afonia, alalia, dyslalia),

• chirurgiczne wycięcie elementów aparatu mowy (chordektomia, laryngektomia),

• zaburzenia mowy na skutek miejscowej choroby zniekształcającej i/lub rozrostowej (stany zapalne, rak krtani),

• nieprawidłowości w układzie nerwowym (dyzartria, anartria, afazja),

• schorzenia neuropsychiatryczne (schizofrenia, autyzm, zespół Tourette’a),

• problemy psychiczne (jąkanie),

• podłoże genetyczne.

4.1.2. Badanie przedmiotowe pacjenta

Badanie przedmiotowe pacjenta przeprowadzane jest przez lekarza bezpośrednio po zebraniu dokładnego wywiadu chorobowego (anamnesis morbi) i wywiadu ogólnego (anamnesis vitae). Celem tego badania jest poznanie stanu pacjenta w chwili dokonywania oceny, czyli ustalenie status praesens.

Badanie przedmiotowe przeprowadzane jest za pomocą wzroku, słuchu, dotyku (palpacyjnie oraz przy użyciu odpowiednich narzędzi) oraz – w razie potrzeby – za pomocą węchu, jakkolwiek badanie węchem ma coraz mniejsze znaczenie i jest stosunkowo rzadko wykonywane w badaniu fizykalnym.

Badanie przedmiotowe składa się z dwóch zasadniczych części: oceny stanu ogólnego (status generalis) oraz oceny stanu miejscowego (status localis), przy czym obowiązuje logiczna zasada badania „od ogółu do szczegółu”:

• Badanie stanu ogólnego (examinatio status generalis) – zarówno w specjalnościach lekarskich, jak również w przypadku pacjentów hospitalizowanych na oddziałach chirurgii szczękowo-twarzowej stanowi istotę diagnostyki klinicznej. Natomiast w zakresie ambulatoryjnej chirurgii stomatologicznej przedmiotowe badanie ogólne zwykle ograniczone jest do wnikliwej obserwacji pacjenta od momentu jego wejścia w pole widzenia lekarza. W przeciwieństwie do poradni lekarskich w warunkach chirurgicznego ambulatorium stomatologicznego nie jest standardowym postępowaniem osłuchiwanie i opukiwanie klatki piersiowej, badanie brzucha, sprawdzanie objawów otrzewnowych, odruchów oraz objawów neurologicznych pacjenta, który zgłosił się do specjalisty w dziedzinie chirurgii stomatologicznej, np. w celu leczenia implantologicznego lub został skierowany do sanacji jamy ustnej przed planowaną radioterapią. Natomiast wnikliwa obserwacja od początku kontaktu z pacjentem pozwala lekarzowi dentyście uzyskać wiele istotnych informacji oraz umożliwia sformułowanie pierwszych wniosków w zakresie stanu ogólnego pacjenta na podstawie jego oceny behawioralnej, sylwetki, chodu i zborności ruchowej, sposobu oddychania, stanu odżywienia, zabarwienia skóry, wyrazu twarzy, świadomości, a także sposobu komunikowania się z otoczeniem. Istotnym uzupełnieniem badania ogólnego pacjenta w warunkach ambulatoryjnych są obecnie standardowo wykonywane pomiary: temperatury, ciśnienia krwi, saturacji z oceną szybkości akcji serca, wykonywane za pomocą pulsoksymetru oraz ewentualnie pomiar glikemii glukometrem.

• Badanie stanu miejscowego (examinatio status localis) – w warunkach ambulatoryjnych ograniczone jest zazwyczaj do oceny objawów i zmian chorobowych zlokalizowanych w „regionie specjalistycznym”. Teoretycznie więc dla chirurga jamy ustnej badanie miejscowe powinno ograniczać się do badania zewnątrzustnego z oceną okolicznych węzłów chłonnych oraz wewnątrzustnego z oceną uzębienia i narządów jamy ustnej. W praktyce jednak dla bezbłędnego rozpoznania klinicznego, a następnie rzetelnego przeprowadzenia całego procesu terapeutycznego w sposób bezpieczny dla pacjenta, konieczne jest dokonanie wnikliwego badania głowy i szyi. Jest to szczególnie istotne w przypadku występowania wątpliwości diagnostycznych i/lub braku oczekiwanego efektu prowadzonego dotychczas leczenia. Zgodnie z zasadą „od ogółu do szczegółu” w pierwszej kolejności przeprowadzane jest badanie głowy, a następnie twarzy, jamy ustnej oraz szyi.

Badanie głowy odbywa się w pozycji siedzącej pacjenta. Wzrokiem ocenia się wielkość i kształt głowy, proporcje w stosunku do pozostałych części ciała, proporcje twarzoczaszki do mózgoczaszki, obecność asymetrii, zgrubień i ubytków kości, otarć i ran skóry głowy oraz wylewów podskórnych, ubytków owłosienia, w tym oskalpowania. Następnie ocenia się osadzenie, umiejscowienie i budowę małżowin usznych, ich barwę, drożność oraz ewentualny wyciek z przewodu słuchowego. Badaniu podlega także wyrostek sutkowy w celu wykluczenia bolesności, obrzęku oraz zaczerwienienia skóry w jego okolicy. Palpacyjnie (dotykiem, uciskiem i opukiwaniem) bada się spoistość i twardość kości czaszki z oceną bolesności uciskowej. Ogólna nadwrażliwość bólowa na uciskanie czaszki występuje przede wszystkim w ostrym zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych, a także w porażeniu słonecznym, neurastenii, histerii i czasami w mocznicy. Natomiast silna bolesność uciskowa okolicy wyrostka sutkowatego wskazuje na zapalenie kości skroniowej w przebiegu zapalenia ucha środkowego. Badanie opukowe głowy przeprowadza się opuszkami palców jednej ręki, wykonując miarowo krótkie uderzenia, powtarzane symetrycznie po obu stronach czaszki. Opukiwanie czaszki nad „odpowiedzialną zmianą” często nasila objawowy ból głowy i pozwala na stwierdzenie odgłosu opukiwania (wypuku) charakterystycznego dla niektórych stanów chorobowych.