Choroby proktologiczne - ebook

AUTORZY

Prof. dr hab. n. med. Małgorzata Kołodziejczak

Warszawski Ośrodek Proktologii Szpital św. Elżbiety w Warszawie
Oddział Chirurgii Ogólnej Szpital w Ostrowi Mazowieckiej

Dr n. med. Przemysław Ciesielski

Warszawski Ośrodek Proktologii Szpital św. Elżbiety w Warszawie
Oddział Chirurgii Ogólnej Szpital w Ostrowi Mazowieckiej

* * * *

Dr hab. n. hum., dr n. med. Maria Ciesielska

Medical Review Auschwitz Project

Polski Instytut Evidence Based Medicine

Dr n. med. Olga Glińska

Klinika Pro Dermis
Podkowa Leśna

Lek. Maja Gorajska-Sieńko

Warszawski Ośrodek Proktologii
Szpital św. Elżbiety w Warszawie

Dr n. med. Anna Hołdakowska

I Zakład Radiologii Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowy Instytut Badawczy

Lek. Krzysztof Juszko

Instytut Hematologii i Transfuzjologii w Warszawie
Warszawski Ośrodek Proktologii
Szpital św. Elżbiety wa Warszawie

Dr n. med. Agnieszka Kucharczyk

Warszawski Ośrodek Proktologii Szpital św. Elżbiety w Warszawie

Dr n. med. Joanna Podgórska

I Zakład Radiologii
Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie Państwowy Instytut Badawczy II Zakład Radiologii Klinicznej
Uniwersyteckie Centrum Kliniczne Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego

Lek. Monika Popiel

Zakład Diagnostyki Radiologicznej i Obrazowej, CSK MSWiA
Zakład Radiologii, Narodowy Instytut Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji im. Eleonory Reicher w Warszawie

Dr n. med. Tomasz Songin

Miracolo Clinic

– Centrum Leczenia Endometriozy

Prof. dr hab. n. med. Iwona Sudoł-Szopińska

Zakład Radiologii, Narodowy Instytut Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji im. Eleonory Reicher w Warszawie
Warszawski Ośrodek Proktologii Szpital św. Elżbiety w Warszawie

Lek. Magdalena Szczotko

II Katedra i Klinika Chirurgii Ogólnej, Naczyniowej i Onkologicznej
Wydział Lekarski Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
Szpital Czerniakowski w Warszawie

Lek. Paweł Święcki

Wojewódzki Szpital Zakaźny w Warszawie

Dr hab. n. med. Radzisław Trzciński, prof. UJK

Collegium Medicum Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach

Oddział Chirurgiczny z Pododdziałem Chirurgii Onkologicznej Szpitala Wojewódzkiego w Bełchatowie

Lek. Anna Wiączek

Warszawski Ośrodek Proktologii Szpital św. Elżbiety w WarszawiePRZEDMOWA

Drodzy Czytelnicy

Mimo że Internet wypiera powoli książki z naszego życia, to podręcznik w formie słowa pisanego jest dokumentem stanu wiedzy w danym czasie, a chyba większość z nas jest zgodna co do tego, że jedną z bardziej przyjemnych rzeczy w życiu jest czytanie i przewracanie kartek „pachnącej świeżym drukiem” nowej książki, szczególnie jeśli jej tematyka jest nam bliska.

Choroby proktologiczne są chorobami wstydliwymi i nadal w Polsce traktowanymi marginalnie. Nie mówi się o nich, a ich leczeniem zajmują się nieliczne wysokospecjalistyczne ośrodki. Podręcznik jest przeznaczony przede wszystkim dla chirurgów. Mogą z niego korzystać również lekarze innych specjalności: gastroenterolodzy, ginekolodzy, lekarze rodzinni, interniści, radiolodzy, a także studenci medycyny i rezydenci, albowiem tematyka poruszana w książce jest zróżnicowana. Dotyczy ona zarówno problemów podstawowych, takich jak np. proktologiczne badanie pacjenta, jak i wysokospecjalistycznej diagnostyki oraz bardziej skomplikowanych problemów proktologicznych. Podręcznik zawiera algorytmy leczenia powszechnie występujących chorób proktologicznych, a także rzadziej spotykanych jednostek chorobowych. Staraliśmy się, żeby książka miała praktyczny charakter. Autorami rozdziałów są specjaliści z wieloletnim doświadczeniem, którzy na co dzień leczą i operują pacjentów proktologicznych.

Mamy nadzieję, że informacje i wskazówki dotyczące diagnostyki i leczenia poszczególnych chorób zawarte w monografii przyczynią się do postępów w terapii pacjenta proktologicznego w Polsce. Staraliśmy się, aby przedstawiona w książce wiedza była oparta na najnowszych doniesieniach z piśmiennictwa polskiego i światowego. Pragniemy dodać, że ostatni podręcznik dotyczący chorób proktologicznych, pod redakcją prof. Krzysztofa Bieleckiego i prof. Adama Dzikiego, ukazał się ponad 20 lat temu.

Dziękujemy wszystkim zaproszonym do udziału w naszym przedsięwzięciu autorom rozdziałów oraz autorce rysunków pani Xymenie Laszkiewicz za ich pracę.

Zdajemy sobie sprawę, że leczenie niektórych chorób proktologicznych może być dyskusyjne oraz że nie wszystkie tematy zostały uwzględnione.

Pomimo tych niedoskonałości zachęcamy Państwa do lektury i korzystania z naszej publikacji w codziennej praktyce zawodowej.

Życzymy naszym Czytelnikom sukcesów zawodowych i osobistych.

Redaktorzy naukowi

Małgorzata Kołodziejczak i Przemysław CiesielskiWYKAZ SKRÓTÓW

ABS – artificial bowel sphincter, sztuczny zwieracz odbytu

ACIN – anal canal intraepithelial neoplasia, płaskie, dysplastyczne zmiany przedrakowe

ACTH – adrenokortykotropina

AGA – American Gastroenterological Association, Amerykańskie Towarzystwo Gastroenterologiczne

AI – acne inversa, trądzik odwrócony (HI, hidradenitis suppurativa)

AIDS – acquired immunodeficiency syndrome, zespół nabytego niedoboru odporności

AIN – anal intraepithelial neoplasms, śródnabłonkowe nowotwory odbytu

APC – argon plasma coagulation, koagulacja bimerem argonowym, zwana obliteracją bezkontaktową

ARA – anorectal angle, kąt odbytowo-odbytniczy (kąt Parksa)

ASA – American Society of Anesthesiologists, Amerykańskie Towarzystwo Anestezjologów

ASCRS – American Society of Colon and Rectal Surgeons, Amerykańskie Towarzystwo Chirurgów Kolorektalnych

AUN – autonomiczny układ nerwowy

AUS – anorectal/anal ultrasound, ultrasonografia endorektalna, endosonografia

CCR – clinical complete response, całkowita odpowiedź patologiczna

ChLC – choroba Leśniowskiego-Crohna

CLM – conjoint longitudinal muscle, mięsień podłużny

DE – deep endometriosis (DIE, deep infiltrating endometriosis), głęboko naciekająca endometrioza

DGHAL – Doppler guided haemorrhoidal artery ligation, podwiązywanie tętnic hemoroidalnych pod kontrolą głowicy Dopplera

DLA – dwuskładnikowe leki antykoncepcyjne

EGFR – epidermal growth factor receptor, naskórkowy czynnik wzrostu

EPiST – endoscopic pilonidal sinus treatment, endoskopowe leczenie torbieli pilonidalnej

ESGAR – European Society of Gastrointestinal and Abdominal Radiology, Europejskie Towarzystwo Radiologii Gastroenterologicznej

EUS – endoscopic ultrasound, ultrasonografia endoskopowa

FMT – faecal microbiota transplantation, przeszczep mikrobioty kałowej

GFR – glomerular filtration rate, wskaźnik filtracji kłębuszkowej

GnRh – gonadotropin-releasing hormone, analogi gonadoliberyny

HBO – hyperbaric oxygen therapy, terapia hiperbaryczna

HCV – hepatitis C virus, wirus wywołujący wirusowe zapalenie wątroby typu C

HeLP – hemorrhoid laser procedure, operacja usunięcia hemoroidów z użyciem lasera

HIV – human immunodeficiency virus, ludzki wirus nabytego niedoboru odporności

HPUS – hydrogen peroxide ultrasonography, badanie endosonograficzne z podaniem wody utlenionej

HPV – human papillomavirus, wirus brodawczaka ludzkiego

HRA – high-resolution anoscopy, anoskopia o wysokiej rozdzielczości

LHP – laser hemorrhoidoplasty, laserowa plastyka/laserowe usunięcie hemoroidów

LIFT – ligation of the intersphincteric fistula tract, podwiązanie kanału przetoki w przestrzeni międzyzwieraczowej

MAS – magnetic anal sphincter, magnetyczny zwieracz odbytu

MRI – magnetic resonance imaging, rezonans magnetyczny

MRP – maximal resting pressure, ciśnienie spoczynkowe w kanale odbytu

MSCT – multislice spiral computed tomography, wielorzędowa spiralna tomografia komputerowa

MSP – maximal squeeze pressure, maksymalne ciśnienie skurczowe wspomagane skurczem zwieraczy

NLPZ – niesteroidowe leki przeciwzapalne

NPWT – negative pressure wound therapy, opatrunki podciśnieniowe

NRS – Numerical Rating Scale, skala numeryczna oceny bólu

NSF – nephrogenic systemic fibrosis, nerkopochodne włóknienia zaotrzewnowe

ODS – obstructed defecation syndrome, zespół utrudnionego wypróżniania

OUN – ośrodkowy układ nerwowy

PCL – pubococcygeal line, linia łonowo-guziczna

PET – positron emission tomography, pozytonowa tomografia emisyjna

POChP – przewlekła obturacyjna choroba płuc

PPH – procedure for prolapsing hemorrhoids, prolapsektomia (staplerowa hemoroidopeksja)

PPZO – chronic radiation proctitis, radiation-induced proctitis, radiation proctopathy, przewlekłe popromienne zapalenie błony śluzowej odbytnicy

PTNS – posteriori tibial nerve stimulation, stymulacja nerwu piszczelowego tylnego

RAIR – recto-anal inhibitory reflex, odbytniczo-odbytowy odruch hamowania

RAR – recto anal repair, hemoroidopeksja

RIFIL – roof of ischiorectal fossa inside levator-ani muscle, odgałęzienie/przetoka biegnąca w przestrzeni zewnątrzzwieraczowej

RPSAS – Radiation Proctitis Severity Assessment Scale, skala oceny nasilenia przewlekłego popromiennego zapalenia błony śluzowej odbytnicy

RTG – badanie rentgenowskie

SCC – squamous cell carcinoma, rak kolczystokomórkowy

SiLAT – sinus laser treatment, laserowe leczenie torbieli pilonidalnej

SNS – sacral nerve stimulation, stymulacja nerwu krzyżowego

SST – sphincter saving techniques/sphincter sparing techniques, techniki minimalnie inwazyjne, oszczędzające mięśnie zwieracze

TIVA – total intravenous anesthesia, znieczulenie całkowicie dożylne

TK – tomografia komputerowa

TPUS – transperineal ultrasound, ultrasonografia przezkroczowa

TROPIS – transanal opening intersphincteric space, otwarcie poprzecznym cięciem zbiorników ropnych od strony kanału odbytu

USG – ultrasonografia

VAAFT – video-assisted anal fistula treatment, operacja przetoki odbytu z użyciem fistuloskopii/wspomagana techniką wideo

VAS – Visual Analogue Scale, skala wzrokowo-analogowa

VIP – vasoactive intestinal peptide, wazoaktywny peptyd jelitowy

WSO – wrzód samotny odbytnicy2
ANATOMIA KANAŁU ODBYTU I ODBYTNICY
PRZEMYSŁAW CIESIELSKI, MAGDALENA SZCZOTKO

2.1. Narządy miednicy mniejszej

W niniejszym rozdziale anatomia kanału odbytu i odbytnicy zostanie przedstawiona w ujęciu praktycznym, ze zwróceniem szczególnej uwagi na elementy istotne z punktu widzenia chirurga proktologa.

Narządy miednicy małej mieszczą się w przestrzeni ograniczonej kostnym rusztowaniem. Kości miednicy, czyli parzyste kości biodrowe, łonowe i kulszowe, wraz z kością krzyżową i guziczną stanowią miejsca przyczepu dla mięśni i powięzi dna miednicy. Dodatkowo, zarówno w trakcie badania przedmiotowego, jak i śródoperacyjnie, wyznaczają istotne punkty orientacyjne (ryc. 2.1).

Dno miednicy jest złożoną strukturą mięśniowo-powięziowo-więzadłową, która tworzy dolne ograniczenie jamy miednicy. Mięśnie dna miednicy pełnią dwojaką funkcję. Z jednej strony stanowią podporę dla masy wszystkich trzewi jamy brzusznej i miednicy mniejszej, a z drugiej odpowiadają za funkcję zwieraczową oraz kontynencję gazów, stolca i moczu. Poszczególne struktury składające się na dno miednicy układają się warstwowo, a pomiędzy nimi powstają przestrzenie, których znajomość ma szczególne znaczenie dla zrozumienia patofizjologii oraz metod leczenia chorób występujących się w tej okolicy. Miejsca, przez które przechodzą odbytnica, cewka moczowa i pochwa u kobiet, stanowią punkty zmniejszonego oporu, które mogą skutkować powstaniem przepuklin narządowych.

RYCINA 2.1.

Przekrój pośrodkowy przez miednicę (zdjęcie dzięki uprzejmości prof. Bogdana Ciszka z Zakładu Anatomii Prawidłowej i Klinicznej Centrum Biostruktury WUM): 1 – macica, 2 – tylna ściana pochwy, 3 – pęcherz moczowy, 4 – odbytnica, 5 – spojenie łonowe, 6 – łechtaczka, 7 – cewka moczowa, 8 – przestrzeń załonowa, 9 – przestrzeń głęboka krocza (dawniej przepona moczowo-płciowa), 10 – przegroda pęcherzowo-maciczna, 11 – przegroda nadpochwowa, 12 – przegroda pęcherzowo-pochwowa i cewkowo-pochwowa (niżej), 13 – przegroda odbytniczo-pochwowa, 14 – środek ścięgnisty krocza, 15 – przedsionek pochwy.

Struktury dna miednicy tworzą mięśnie poprzecznie prążkowane, które układają się w dwa piętra, przy czym ich wzajemny układ nie tworzy szczelnie zamkniętej powierzchni. Wyższe i zajmujące większą powierzchnię piętro stanowi przepona miednicy, natomiast poniżej i od przodu znajduje się przepona moczowo-płciowa (ryc. 2.2) .

RYCINA 2.2.

Obraz mięśni dna miednicy z uwzględnieniem przepony miednicy – 1 i przepony moczowo-płciowej – 2.

Przeponę miednicy tworzą parzyste mięśnie dźwigacze odbytu, stanowiące jej centralną część, oraz położone z tyłu mięśnie guziczne. Strukturę tę można wyobrazić sobie jako lej, przez którego wylot przechodzi kanał odbytu. Z kolei przepona moczowo-płciowa jest zbudowana z trzech parzystych mięśni: mięśnia zwieracza cewki moczowej, mięśnia poprzecznego głębokiego krocza oraz mięśnia poprzecznego powierzchownego krocza. Struktura układa się w trójkąt, którego podstawa skierowana jest do tyłu i dołu, a wierzchołek do góry i przodu .

Parzysty mięsień dźwigacz odbytu jest rozpięty w miednicy między łukiem ścięgnistym dźwigacza odbytu (na wysokości otworu zasłonowego), gałęzią dolną kości łonowej i nasadą kolca kulszowego. Mięsień obejmuje odbyt, a jego zwieńczeniem jest więzadło odbytowo-guziczne. Z przodu między oboma mięśniami znajduje się trójkątna przestrzeń (wrota dźwigacza), która stanowi naturalne ujście cewki moczowej i pochwy u kobiet oraz cewki moczowej i wierzchołka stercza u mężczyzn. Mięsień dźwigacz odbytu jest zbudowany z trzech części: mięśnia łonowo-odbytniczego, mięśnia łonowo-guzicznego i mięśnia biodrowo-guzicznego.

Mięsień łonowo-odbytniczy stanowi przyśrodkową część mięśnia dźwigacza odbytu, a jego ramiona obejmują odbytnicę. Tworzy pętle w kształcie litery U, formujące zgięcie kroczowe odbytnicy. Włókna mięśniowe kończą się w środku ścięgnistym krocza. Jest to najistotniejszy element tworzący dźwigacz odbytu. Jego funkcja jest kluczowa dla prawidłowego przebiegu procesu defekacji i trzymania stolca. W przypadku częściowego uszkodzenia innych mięśni odpowiadających za kontynencję stolca (a szczególnie mięśnia zwieracza zewnętrznego odbytu na jego tylnym obwodzie) prawidłowe działanie mięśnia łonowo-odbytniczego może na tyle rekompensować uszkodzenie, że objawy nietrzymania stolca nie wystąpią. Pozostałe dwa mięśnie są niejako uzupełnieniem przepony miednicy i pełnią funkcję wyłącznie podporową. Mięsień łonowo-guziczny rozciąga się między spojeniem łonowym i wierzchołkiem kości guzicznej i znajduje się bocznie w stosunku do mięśnia łonowo-odbytniczego. Mięsień biodrowo-guziczny jest rozpięty pomiędzy łukiem ścięgnistym i kością guziczną i stanowi tylną część mięśnia dźwigacza odbytu .

Mięsień guziczny leży za mięśniem biodrowo-guzicznym, powyżej więzadła krzyżowo-kolcowego.

RYCINA 2.3.

Miejsca zmniejszonej oporności dna miednicy: 1 – przepona miednicy, 2 – przepona moczowo-płciowa, 3 – środek ścięgnisty krocza.

Przepona moczowo-płciowa stanowi przedni, mniejszy fragment pokrywy zamykającej otwór dolny miednicy. W jej skład wchodzą trzy mięśnie: mięsień poprzeczny głęboki krocza, mięsień zwieracz cewki moczowej i mięsień poprzeczny powierzchowny krocza, które są rozpostarte między kośćmi łonowymi i kulszowymi przeciwległych stron. U kobiet mięsień poprzeczny głęboki krocza nie występuje, a jego miejsce zajmuje błona krocza . Punkt przejścia cewki moczowej przez dno miednicy jest miejscem o szczególnie obniżonej oporności, dlatego dodatkowe, zdwojone wsparcie przepony moczowo-płciowej (poza przeponą miednicy) jest kluczowe z perspektywy statyki narządów miednicy mniejszej (ryc. 2.3). Przepona moczowo-płciowa u kobiety jest dodatkowo osłabiona przez ubytek na pochwę, co powoduje mniejszą odporność tej struktury. Różnice anatomiczne pomiędzy płciami predysponują kobiety do częstszego występowania przepuklin narządowych .PRZYPISY

M. Ciesielska, P. Ciesielski: Historyczne metody leczenia hemoroidów. Nowa Medycyna. 2017; 24(4): 10–15; S. Ellesmore, A.C. Windsor: Surgical history of haaemorrhoids. Surgical treatment of haemorrhoids (red. M.V. Charles). Springer, London 2002, s. 1–4.

H.E. Bacon: Hipocrates. Diseases of the Colon and Rectum. 1964; 7(3): 175–176.

Hipokrates: On Hemorrhoids. Part 5. De Arte (tłum. Francis Adams). The Internet Classics Archive, http://classics.mit.edu//Hippocrates/hemmor.html (dostęp: 25.04.2016).

R.F. Mould: Rozwój wiedzy o raku od najdawniejszych czasów do końca XVIII wieku. Nowotwory. Journal of Oncology. 2008; 58(2): 175.

Guzki krwawnicze są zwane również hemoroidami, a dawniej także krwawnicami, krwiotoczną żyłą lub szypłami. Słowo „hemoroid” pochodzi od łacińskiego haemorrhoida i greckiego αἱμορροΐς, co oznacza „podatny na uwalnianie krwi”. Zob.: M. Ciesielska, P. Ciesielski: Historyczne metody leczenia hemoroidów. Nowa Medycyna. 2017; 24(4): 10–15; M. Ciesielska, P. Ciesielski: Od wziernika Hipokratesa do współczesnego rektoskopu. Nowa Medycyna. 2016; 23(2): 77–80.

A. Guardasole: A look at the Hippocratic treatise On Hemorrhoids in the Byzantine Era. Studies in Ancient Medicine. 2005; 31: 457–463.

J. Maksimović, M. Maksimowić: From history of proctology. Archive of Oncology. 2013; 21: 29.

Ibidem.

Cytat za: E. Towpik: Rys historyczny początków leczenia nowotworów jelita grubego. Nowotwory jelita grubego (red. M.P. Nowacki). Warszawa 1996, s. 13. Dzieło De re medicina… zostało odnalezione dopiero w 1478 roku i wówczas papież Mikołaj V zlecił jego publikację. Księga została podzielona na trzy części: dietetyczną, farmakologiczną i chirurgiczną. Także Galen zalecał poszerzenie cięcia skórnego przy odprowadzaniu jelit, ale proponował szew powłok jednowarstwowy, obejmujący zarówno otrzewną, jak i skórę.

J. Maksimović, M. Maksimowić: From history…, s. 29.

M.B. Michalik: Kronika medycyny. Wydawnictwo Kronika, Warszawa 1994, s. 7.

Zawierająca najstarsze zachowane rysunki narzędzi chirurgicznych oraz przeprowadzanych zabiegów chirurgicznych encyklopedia At-Tasrif została przetłumaczona na wiele języków, w tym na łacinę, kształtując nauczanie tej dziedziny medycyny w szkołach medycznych we Francji i Włoszech aż do XVIII wieku. Zob.: M.B. Michalik: Kronika medycyny. Wydawnictwo Kronika, Warszawa 1994, s. 78.

R.F. Mould: Rozwój wiedzy o raku od najdawniejszych czasów do końca XVIII wieku. Nowotwory. Journal of Oncology. 2008; 58(2): 178.

J.C. Bonello, H. Cohen, R.J. Gorlin: Of heliotropes and hemorrhoids. St. Fiacre, patron saint of gardeners and hemorrhoid sufferers. Diseases of the Colon and Rectum. 1985; 28(10): 702–704.

J.E. Racouchot, C. Pétouraud, J. Rivoire: The healer of haemorrhoids and patron saint of protology. American Journal of Proctology. 1971; 22(2): 175–159.

Do połączenia się obu grup zawodowych doszło dopiero w szesnastowiecznej Anglii, gdzie powstało stowarzyszenie zrzeszające obie gildie (United Company of Barbers and Surgeons). Mimo wprowadzenia surowych egzaminów zawodowych chirurgom i balwierzom nadal zabronione było podawanie leków przeznaczonych do użytku wewnętrznego.

R.F. Mould: Rozwój wiedzy o raku od najdawniejszych czasów do końca XVIII wieku. Nowotwory. Journal of Oncology. 2008; 58(2): 172.

J. Pearn: Master John of Arderne (1307–1380): a founder of modern surgery. Australian and New Zealand Journal of Surgery. 2012; 82(1–2): 46–51.

S. Norn , H. Permin, P.R. Kruse, E. Kruse: Ambroise Paré (1510–90) – and features of the history of surgery. Dansk Medicinhistorisk Arbog. 2010; 38: 46–62.

R.F. Mould: Wybrane wydarzenia w historii medycyny, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień związanych z rakiem, cz. 2. Od Wesaliusza (1514–1564) do Johna Huntera (1728–1793). Nowotwory, Journal of Oncology. 2013; 63(4): 334.

D.A. Walczak, M. Wojtyniak, A.L. Komorowski: Krótka historia leczenia przetok jelitowych. Przetoki przewodu pokarmowego (red. T. Banasiewicz, A. Bobkiewicz, D.A. Walczak, G. Wallner). Termedia, Poznań 2017, s. 20.

Dzięki wytrwałym wysiłkom wybitnych francuskich chirurgów i przy wsparciu króla Ludwika XV w 1731 roku powstała w Paryżu Académie Royale de Chirurgie (Królewska Akademia Chirurgii), a chirurgia zyskała status fakultetu medycznego. Zob.: E. Jørum: The Sun King’s anal fistula. Tidsskriftet. 2016; 14: 1244–1247.

G. Fischer: Chirurgie Vor 100 Jahren. Bremen 2013, s. 160.

H.K. Yang: Hemorrhoids. Berlin, Heidelberg 2014. s. 2

T. Dinnick: The origins and evolution of colostomy. British Journal of Surgery. 2005; 22(85): 142.

T.N. Garmanova, E.A. Kazachenko, N.N. Krylov: History of surgery: the evolution of views on the formation of intestinal stoma. History of Medicine. 2019; 6(2): 111–117.

Ibidem, s. 112.

T. Dinnick: The origins and evolution of colostomy. British Journal of Surgery. 2005; 22(85): 142.

D.J.T. Wagener: The History of Oncology. Houten 2009, s. 91–92; H. Pillore: Opération d’anus artificiel, pratiquée en 1776. L’Expérience Journal de Médicine Chirurgie. 1840; 5: 73–75.

Oryginalny tekst Opération d’anus artificiel, pratiquée en 1776, napisany przez H. Pillore’a, ukazał się 5 stycznia 1840 roku w 6 numerze czasopisma „Gazette des hopitaux. Civils et Militaires”.

H. Ellis, S. Abdalla: A history of Surgery. Boca Raton, Florida 2018, s. 109–110; R.F. Mould, Wybrane wydarzenia w historii medycyny, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień związanych z rakiem, Część 3. Od Leopolda Auenbruggera (1722–1809) do Rudolpha Virchowa (1821–1902). Nowotwory, Journal of Oncology. 2013; 63(6): 508; R.G. Richardson: An obituary to the transverse loop colostomy (Gone with the wind). Journal of the Royal Society of Medicine. 1988; 81(4): 245.

H. Ellis, S. Abdalla: A history of Surgery… s. 110.

H. Ellis, S. Abdalla: A history of Surgery… s. 110; F.T. Paul: Frank T. Paul – his life. British Journal of Surgery. 1951; 39(155): 195–198 ; W.R. Bett: Frank Thomas Paul, 1851–1941. Annals of the Royal College of Surgeons of England. 1951; 9(6): 408–410; F.T. Paul: Colectomy. British Medical Journal. 1895; 1(1795): 1136–1139; F.T. Paul: A new method of performing inguinal colotomy, with cases. British Medical Journal. 1891; 2(1594): 118.

C. Dukes: Frederick Salmon: Founder of St Mark’s Hospital, London. Journal of the History of Medicine. 1959; 3(4): 312–316.

F. Salmon: Practical observations on prolapsus of the rectum. London 1831, s. 1–18.

G. Tsoucalas: British Surgeon Frederick Salmon (1796–1868) and His „Trans-Fixing Pins and Excision” Surgical Procedure for the „Rectum Prolapsus”. Surgical Innovation. 2018; 25(1): 88–89.

S. Ellesmore, A.C. Windsor: Surgical history of haaemorrhoids. Surgical treatment of haemorrhoids (red. M.V. Charles). London 2002, s. 1–4; M.A. Shampo: Brief history of colorectal surgery. Journal of Pelvic Surgery. 1998; 4(6): 259–267.

O poznaniu i leczeniu choroby hemoroidalnej przez dokt. Gotlieba Ludwika Rau. We dwóch częściach. Wyciąg z dzieła G. L. Raua podany przez dokt. Felixa Rymkiewicza. Dziennik medycyny, chirurgii i farmacyi (przez Cesarskie Towarzystwo Lekarskie wydawany). 1823; 2: 247.

Ibidem, s. 250.

L. Mieszkowski. O sposobach operowania guzków krwawnicowych ze specjalnym uwzględnieniem metody Whiteheada. Nowiny Lekarskie. 1903; 15(9): 433–437; F. Ślęk: O operowaniu krwawnic (hemorrhoidów) sposobem Whitehead-Esmarcha. Nowiny Lekarskie. 1903; 18(6): 284–287; J. Zaorski: Wycięcie esicy z utworzeniem odbytu sztucznego i jednoczesnym utrzymaniem drożności jelit. Chirurgia Polska. 1937; 2(3): 158–160; J. Zaorski: Modyfikacja operacji Whiteheada. Chirurgia Polska. 1937; 2(1): 10–19.

L.G. Le Monnier: Trait de la fistule de l’anus ou du fondement dans lequel on expose ses causes, ses signes, les remedes pour le guérir & les moyens de s’en preserver. Paris 1689.

V. Weinert, F. Raulf, H. Miltz: Historical aspects of anal fissure pathology. Anal fissure (red. V. Weinert, F. Raulf, H. Miltz). Cham 2017, s. 91–98; R. Barącz: W sprawie chirurgicznego leczenia szczeliny odbytu (fissura ani) na podstawie własnego doświadczenia. Gazeta Lekarska. 1905; 25(20): 488.

Ibidem, s. 488.

Ibidem, s. 489.

R. Barącz: W sprawie chirurgicznego leczenia szczeliny odbytu (fissura ani) na podstawie własnego doświadczenia. Gazeta Lekarska. 1905; 25(20): 485–493.

Ibidem, s. 486.

V. Weinert, F. Raulf, H. Miltz: Historical aspects of anal fissure pathology…, s. 92.

B. Klosterhalfen, P. Vogel, H. Rixen, C. Mittermayer: Topography of the inferior rectal artery: a possible cause of chronic, primary anal fissure. Diseases of the Colon and Rectum. 1989; 32(1): 43–52; K. McCallion, K. Gardiner: Progress in the understanding and treatment of chronic anal fissure. Postgraduate Medical Journal. 2001; 77(914): 753–758; S.R. Steele, R. D. Madoff: Systematic review: the treatment of anal fissure. Alimentary Pharmacology and Therapeutics. 2006; 24(2): 248.

J.E. Ray, J.C. Penfold, J.B. Cathright Jr, Roberson S.H.: Presidential address: lateral subcutaneus internal anal sphincterotomy for anal fissure. Diseases of the Colon and Rectum. 1974; 17(2): 140.

M. Tylicki: Zarys proktologii klinicznej. Warszawa 1984, s. 52–58. Zob. też: A. Kucharczyk: Kliniczna i obrazowa ocena powierzchownej otwartej sfinkterotomii w leczeniu przewlekłej szczeliny odbytu (rozprawa doktorska). Oddział Chirurgii Ogólnej z Pododdziałem Proktologii Szpitala na Solcu w Warszawie, Warszawa 2013.

W leczeniu zachowawczym przełom nastąpił wraz z wprowadzeniem do leczenia toksyny botulinowej (W.H. Jost, 1993), nitrogliceryny (P.B. Loder, 1994), nifedypiny (C. Antropoli, P. Perotti, M. Rubino i wsp., 1999) i diltiazemu (E.A. Carapeti, M.A. Kamm, R.K. Philips i wsp., 2000).

S. Eisenhammer: The surgical correction of chronic internal anal (sphincteric) contracture. South African Medical Journal. 1951; 25(8): 486–489.

A.G. Parks, R.J. Nicholls: Alan Guyatt Parks 1920–1982. Diseases of the Colon and Rectum. 1988; 31(10): 826–830.

D. Coakley: Irish masters of medicine. Dublin 1992, s. 197–204.

J. Maksimović, M. Maksimowić: From history of proctology. Archive of Oncology. 2013; 21(1): 28–33.

H.A. Kelly: A new method of examination and treatment of diseases of the rectum and sigmoid flexure. Annals of Surgery. 1895; 21(4): 468–478.

R. Garret: Carl Thiersch 1822–1895. Diseases of the Colon and Rectum. 1988; 31(2): 154–155.

M. Delorme: Edmond Delorme 1847–1929. On the treatment of total prolapse of the rectum by excision of the rectal mucous membranes or recto-colic. Diseases of the Colon and Rectum. 1985; 28(7): 544–553.

R. Volkmann: Ueber den Mastdarmkrebs oder Exstirpatio recti. Volkmanns Sammlung klinischer Vorträge. 1878; 3(131): 1113–1128; C. Willy, P. Schneider, M. Engelhardt i wsp.: Richard von Volkmann: surgeon and Renaissance man. Clinical Orthopaedics and Related Research. 2008; 466(2): 500–506.

Pierwszą udaną resekcję fragmentu odbytnicy wykonał w 1826 roku lekarz ze Szpitala La Pitté w Paryżu Jacques Lisfranc. Pionierem leczenia operacyjnego raka odbytnicy z dostępu brzusznego był Carl Gussenbauer, który wykonał taki zabieg jako pierwszy już w 1879 roku. Jego osiągnięcie pozostało jednak niezauważone.

P. Kraske: Die sacrale Methode der Exstirpation von mastdarmkrebsen und die Resectio recti. Berliner klinische Wochenschrift. 1887; 24(24): 899–904.

M. Lorentziadis, I. Poulantzas: Kraske’s posterior approach to the mid rectum; does it still have a place in the surgeon’s armentarium? Annals of Gastroenterology. 2010; 23(3): 302–306.

W.H. Heineke: Compendium der chirurgischen Operations und Verbandlehre. Tom 2. Erlangen 1886, s. 727–733.

A. Badurski: Z historii chirurgii jelita grubego w Polsce. Chirurgia okrężnicy i odbytnicy (red. R. Góral). Warszawa 1933, s. 13–18; J. Mikulicz-Radecki: Die chirurgische Behandlung der Darmcarcinome: Bericht über die Verhandlungen der Deutschen Gesellschaft für Chirurgie, XXXI. Kongress. Beilage zum Centralblatt für Chirurgie. 1902; 26: 104–107.

J. Mikulicz-Radecki: Zur operativen Behandlung des prolapsus recti et coli invaginati: Bericht über die Vehandlungen deutschen Gesellschaft für Chirurgie, XVII. Kongress. Beilage zum Centralblatt für Chirurgie. 1888; 24: 53–54.

J. Mikulicz-Radecki: Über einige Modificationen des antiseptischen Verfahrens: Bericht über die Verhandlungen deutschen Gesellschaft für Chirurgie, XIII. Kongress. Beilage zum Centralblatt für Chirurgie. 1884; 11(23): 8–13; J. Mikulicz-Radecki: Über das Jodoform als Verbandmittel, zumal bei Knochen- und Gelenktuberkulose. Beilage zum Centralblatt für Chirurgie. 1881; 8(20): 8–10.

J. Mikulicz-Radecki: Das Operiren in sterilisirten Zwirnhandschuhen und mit Mundbinde. Ein Beitrag zur Sicherung des aseptischen Verlaufs von Operationswunden. Centralblatt für Chirurgie. 1897; 24(26): 713–717.

M. Śniadecki, K. Drucis, J. Skokowski, A. Kopacz: Jan Antoni Mikulicz-Radecki (1850–1905) – endoskopia, antyseptyka, aseptyka. Trzy filary współczesnej chirurgii. Cancer Surgery. http://www.cancersurgery.pl/200902a07.php.

J. Mikulicz-Radecki: Über Gastroskopie und Ösophagoskopie. Centralblatt für Chirurgie. 1881; 8(43): 673–676.

L. Rydygier: O leczeniu złośliwych nowotworów odbytnicy (z przedstawieniem chorych i preparatów). Gazeta Lekarska. 1902; 22(24): 588.

Ibidem, s. 588.

Ibidem, s. 592.

P. Lockhart-Mummery: The causes and treatment of severe pruritus ani. British Medical Journal. 1915; 2(2851): 293.

A.S. Close, R.L. Schwab: A history of the anal ducts and anal duct carcinoma. Report case. Cancer. 1955; 8(5): 979. Autorzy tej pracy podają za Scarborougiem, że pierwszym badaczem, który opisał rolę krypt w powstawaniu ropni i przetok, był w 1871 roku A. Gay. Do dziś uważa się, że przetoka jest najczęściej konsekwencją ropnia, dlatego przetoka i ropień okołoodbytowy są uważane za różne stadia tej samej choroby; M. Kołodziejczak: Przetoki odbytu. Ropnie i przetoki odbytu (red. M. Kołodziejczak). Borgis, Warszawa 2003, s. 38–42. Zob. też: M. Kołodziejczak, I. Sudoł-Szopińska (red.): Diagnostyka i leczenie ropni i przetok odbytu. Borgis, Warszawa 2016.

A. Kasprzyk: Leczenie przetok odbytu z zastosowaniem osocza bogatopłytkowego w porównaniu do leczenia w sposób tradycyjny. Rozprawa doktorska. Klinika Chirurgii Ogólnej, Małoinwazyjnej i Endokrynologicznej, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu, Wrocław 2020.

Więcej w: M. Kołodziejczak, I. Sudoł-Szopińska (red.): Diagnostyka i leczenie ropni i przetok odbytu. Borgis, Warszawa 2016.

D.H. Goodsall, W.E. Miles: Diseases of the anus and rectum. London 1900, s. 92–137.

J.P. Lockhart-Mummery, Discussion on fistula-in-ano. Proceedings of the Royal Society of Medicine. 1929; 22: 1336.

P. McDonald: Saints and Sinners: JP Lockhart-Mummery. The Royal College of Surgeons England Bulletin. 2013; 95(9): 308–309.

F.G. Campos, A. Habr-Gama, S.C. Nahas, R.O. Perez: Abdominoperineal excision: evolution of a centenary operation. Diseases of the Colon and Rectum. 2012; 55(8): 845.

M. Ciesielska: William Ernest Miles – twórca radykalnej metody operacji raka odbytnicy. Nowa Medycyna. 2015; 22(2): 67–70.

W.E. Miles: A method of performing abdomino-perineal excision for carcinoma of the rectum and of the terminal portion of the pelvic colon. The Lancet. 1908; 172(4451): 1812–1813.

F.G. Campos: The life and legacy of William Ernest Miles (1869–1947): a tribute to an admirable surgeon. Revista da Associaçã Médica Brasiliera. 2013; 59(2): 846.

D.A. Rothenberger, s. Nivatvongs, V.H. Hooks III i wsp.: Large bowel cancer: restorative rectal surgery. Clinical management of gastrointestinal cancer (red. J.J. DeCosse, P. Sherlock). Boston 1984, s. 158.

M. Ciesielska: Docent Mieczysław Tylicki – pionier polskiej koloproktologii. Nowa Medycyna. 2016; 23(1): 38–41.

A.G. Parks, P.H. Gordon, J.D. Hardcastle: A classification of fistula-in-ano. British Journal of Surgery. 1976; 63(1): 1–12.

Ibidem, s. 41.