Clontarf 1014 - ebook

WSTĘP

WSTĘP

------------------------------------------------------------------------

Sto­czona w Wielki Pią­tek 23 kwiet­nia 1014 roku bitwa pod Clon­tarf była jed­nym z naj­waż­niej­szych zbroj­nych starć w histo­rii Irlan­dii. Jak napi­sał w 1938 roku John Ryan, „żadna bitwa w histo­rii Irlan­dii nie odci­snęła głęb­szego piętna w świa­do­mo­ści naro­do­wej niż bitwa pod Clon­tarf”¹. Wraz z jej szer­szym kon­tek­stem histo­rycz­nym była wie­lo­krot­nie ana­li­zo­wana przez histo­ry­ków, a jej zna­cze­nie dla dal­szych losów Zie­lo­nej Wyspy pozo­staje przed­mio­tem spo­rów, które będą trwały jesz­cze długo. Źró­dła histo­ryczne na temat jed­nego z naj­krwaw­szych starć wcze­snego śre­dnio­wieczna na Wyspach Bry­tyj­skich są sto­sun­kowo skąpe, a prawdę czę­sto trudno w nich odróż­nić od póź­niej­szej tra­dy­cji. Ten fru­stru­jący stan rze­czy traf­nie pod­su­mo­wał irlandzki histo­ryk Sean Duffy, stwier­dza­jąc, iż wobec stanu źró­deł „nie dziwi, że tysiąc lat póź­niej pozo­stają wąt­pli­wo­ści, co tak naprawdę wyda­rzyło się w bitwie pod Clon­tarf”². Nie ulega wąt­pli­wo­ści, iż dowo­dzący prze­wa­ża­ją­cymi liczeb­nie siłami arcy­król Irlan­dii Brian Boru poko­nał woj­ska zbun­to­wa­nego kró­le­stwa Lein­ster oraz skan­dy­naw­skiego kró­le­stwa Dublina, wspo­ma­gane przez siły jarla Orka­dów Sigurda Hlo­dvirs­sona oraz wikin­gów z róż­nych czę­ści świata skan­dy­naw­skiego. Liczeb­ność obu armii, ponie­sione przez nie straty, prze­bieg bitwy, jej zna­cze­nie oraz cha­rak­ter kon­fliktu pozo­stają jed­nak nie­pewne.

Choć pod Clon­tarf zmie­rzyli się ze sobą Irland­czycy i wikin­go­wie, star­cie to nie było kolejną bitwą będącą po pro­stu efek­tem wikiń­skich najaz­dów na kraje pół­noc­nej i zachod­niej Europy, które roz­po­częły się pod koniec VIII wieku, dopro­wa­dza­jąc do spu­sto­sze­nia m.in. Wysp Bry­tyj­skich oraz ziem Fran­ków. Do krwa­wej bata­lii, jaka została sto­czona w Wielki Pią­tek, dopro­wa­dziła rywa­li­za­cja pomię­dzy irlandz­kimi kró­le­stwami i wład­cami, pośród któ­rych byli mocno już zga­eli­cy­zo­wani wikin­go­wie z Dublina oraz innych miast skan­dy­naw­skich na Zie­lo­nej Wyspie. Choć w świa­do­mo­ści irlandz­kiej bitwa postrze­gana jest jako naro­dowe zwy­cię­stwo Irland­czy­ków nad wikin­gami, które zła­mało potęgę i wpływy tych ostat­nich, w rze­czy­wi­sto­ści po obu stro­nach wal­czyli zarówno jedni, jak i dru­dzy.

Do naj­waż­niej­szych irlandz­kich źró­deł zawie­ra­ją­cych infor­ma­cje na temat bitwy pod Clon­tarf należy _Cogadh Gaedhel re Gal­la­ibh_ (_Wojna Irland­czy­ków z cudzo­ziem­cami_). Dzieło to, opi­su­jące zma­ga­nia pomię­dzy arcy­kró­lem Irlan­dii Bria­nem Boru a wikin­gami, dato­wane jest powszech­nie na począ­tek XII wieku (uznaje się, że spi­sano je pomię­dzy 1103 a 1113 rokiem na zle­ce­nie Muir­cher­ta­cha Ua Bria­ina, pra­wnuka zwy­cięzcy spod Clon­tarf Briana Boru³), ale now­sze bada­nia suge­rują, że może być ono star­sze. W związku z tym nie­wy­klu­czone jest, że w cza­sie gdy to dzieło spi­sano, przy życiu byli jesz­cze uczest­nicy bitwy pod Clon­tarf, któ­rzy mogli udzie­lić wia­ry­god­nych infor­ma­cji na temat jej prze­biegu⁴. Wia­ry­god­ność _Cogadh Gaedhel re Gal­la­ibh_ obniża jed­nak fakt, iż jest to tekst o cha­rak­te­rze wyraź­nie pro­pa­gan­do­wym, mający glo­ry­fi­ko­wać Briana Boru i jego doko­na­nia, a także w pośredni spo­sób legi­ty­mi­zo­wać rosz­cze­nia jego potom­ków uwi­kła­nych w walki o wła­dzę w Irlan­dii. Autor przed­sta­wia wikin­gów w jed­no­znacz­nie nega­tyw­nym świe­tle jako łupież­ców i mor­der­ców, któ­rych obec­ność w Irlan­dii zdaje się nie mieć żad­nego pozy­tyw­nego aspektu (w całym dziele nie ma ani jed­nej wzmianki na temat nawró­ce­nia wielu Skan­dy­na­wów na chrze­ści­jań­stwo bądź też bar­dziej poko­jo­wych aspek­tów ich aktyw­no­ści w Irlan­dii⁵). Obraz ten został w dużej mie­rze oba­lony przez arche­olo­gów i histo­ry­ków, czego przy­kła­dem są inspi­ro­wane sztuką wikiń­ską chrze­ści­jań­skie kamie­nie nagrobne wystę­pu­jące w oko­li­cach Rath­down (hrab­stwa Wic­klow i Dublin) – Chris Cor­lett inter­pre­tuje je jako dowód wska­zu­jący, że Skan­dy­na­wo­wie ode­grali ważną rolę w roz­woju Kościoła w Irlan­dii⁶. Tekst _Cogadh Gaedhel re Gal­la­ibh_ prze­trwał w trzech manu­skryp­tach, a naj­star­szy z nich pocho­dzi z dru­giej połowy XII wieku.

Bar­dziej wia­ry­god­nymi, acz­kol­wiek zawie­ra­ją­cymi znacz­nie mniej szcze­gó­łów na temat bitwy pod Clon­tarf źró­dłami, są irlandz­kie rocz­niki. Naj­waż­niej­szymi spo­śród nich są _Rocz­niki Ulsteru_ (gael. _Annála Uladh_), któ­rych wpisy obej­mują okres od 431 od 1540 roku. Zostały one spi­sane w póź­nym śre­dnio­wie­czu, czę­ściowo w języku irlandz­kim, a po czę­ści po łaci­nie. Zawarty w nich opis bitwy pod Clon­tarf jest jed­nym z naj­dłuż­szych wpi­sów w tym dziele, mówi on jed­nak nie­wiele o prze­biegu star­cia – więk­szą część opisu zaj­muje wyli­cze­nie uczest­ni­ków bitwy oraz pole­głych. W dużej mie­rze pokrywa się ono z imio­nami wal­czą­cych w bitwie poda­nymi w _Cogadh Gaedhel re Gal­la­ibh_, co w połą­cze­niu z nad­zwy­czajną dłu­go­ścią wpisu (opis bitwy pod Clon­tarf jest naj­dłuż­szym wpi­sem w _Rocz­ni­kach Ulsteru_, ponad dwa razy dłuż­szym od dru­giego naj­dłuż­szego) suge­ruje, że XV-wieczny autor _Annála Uladh_ korzy­stał z _Cogadh Gaedhel re Gal­la­ibh_⁷.

Kolej­nymi spo­śród naj­waż­niej­szych irlandz­kich źró­deł histo­rycz­nych są _Rocz­niki Inis­fal­len_. Zostały one spi­sane w klasz­to­rze Inis­fal­len na wyspie o tej samej nazwie, poło­żo­nej na jezio­rze Leane w daw­nym kró­le­stwie Mun­ster (obecne hrab­stwo Kerry, połu­dniowo-zachod­nia Irlan­dia). Miej­sce ich spi­sa­nia i autor­stwo nie pozo­stały bez wpływu na treść – _Rocz­niki Inis­fal­len_ są jed­nymi z naj­bar­dziej pro­mun­ster­skich źró­deł trak­tu­ją­cych o śre­dnio­wiecz­nej histo­rii Irlan­dii. Wpisy obej­mują okres od 433 do 1450 roku. Pier­wotny manu­skrypt powstał w XI wieku, a w póź­niej­szych stu­le­ciach wie­lo­krot­nie były do niego doda­wane kolejne wpisy⁸. Zawarte w _Rocz­ni­kach Inis­fal­len_ infor­ma­cje doty­czące bitwy pod Clon­tarf można uznać za względ­nie wia­ry­godne, gdyż listę wymie­nio­nych pole­głych potwier­dzają _Rocz­niki Ulsteru_.

_Rocz­niki Loch Cé_ obej­mują okres od 1014 do 1590 roku. Zostały one spi­sane w więk­szo­ści w języku iryj­skim, z nie­któ­rymi wpi­sami po łaci­nie, naj­praw­do­po­dob­niej na tere­nie daw­nego kró­le­stwa Con­nachty w XVI wieku. Przy­pusz­czal­nie zle­ce­nio­dawcą był Brian mac Diar­mada, a wpisy sku­piają się przede wszyst­kim na histo­rii głów­nych rodów Con­nachty⁹. Infor­ma­cje na temat bitwy pod Clon­tarf zostały zapewne zaczerp­nięte z _Rocz­ni­ków Ulsteru_. Jak zauważa Sean Duffy, roz­po­czę­cie _Rocz­ni­ków Loch Cé_ od 1014 roku, a więc daty bitwy pod Clon­tarf, wska­zuje, iż autor uzna­wał to star­cie za począ­tek nowej epoki w histo­rii Irlan­dii¹⁰.

Prze­gląd irlandz­kich źró­deł na temat bitwy pod Clon­tarf nie byłby pełny bez _Kro­nik Czte­rech Mistrzów_ (gael. _Annála na gCe­ithre Máistrí_). Rocz­niki te, w dużej mie­rze oparte na nie­za­cho­wa­nych wcze­śniej­szych lokal­nych źró­dłach¹¹, obej­mują okres od VI wieku do 1616 roku. Zostały one spi­sane w języku iryj­skim, a do naszych cza­sów prze­trwało kilka manu­skryp­tów, prze­cho­wy­wa­nych m.in. w Tri­nity Col­lege Dublin oraz w Biblio­tece Naro­do­wej Irlan­dii.

Wymie­nić trzeba wresz­cie _Rocz­niki Tiger­na­cha_, któ­rych autor­stwo jest tra­dy­cyj­nie przy­pi­sy­wane Tiger­na­chowi Ua Braínowi (zm. 1088), opa­towi Clon­mac­no­ise. Nie zacho­wały się wpisy za lata 767–973, a naj­star­szy znany manu­skrypt pocho­dzi z XII wieku. Z _Rocz­ni­ków Tiger­na­cha_ mógł korzy­stać autor ano­ni­mo­wego _Chro­ni­con Sco­to­rum_, źró­dła obej­mu­ją­cego lata 353–1150, które prze­trwało w XVII-wiecz­nym manu­skryp­cie spi­sa­nym przez Dubhal­ta­cha Mac­Fir­bhi­si­gha.

Drugą ważną kate­go­rią źró­deł zawie­ra­ją­cych infor­ma­cje na temat bitwy pod Clon­tarf są skan­dy­naw­skie sagi. Ich wia­ry­god­ność jest przed­mio­tem dys­ku­sji histo­ry­ków i nie­wąt­pli­wie poszcze­gólne sagi róż­nią się mię­dzy sobą pod tym wzglę­dem. Jedną z naj­waż­niej­szych dla oma­wia­nego tematu jest _Ork­ney­inga saga_ (_Saga o Orka­dach_), opi­su­jąca dzieje skan­dy­naw­skich jar­lów Orka­dów i Sze­tlan­dów od IX do XIII wieku. Do naj­po­tęż­niej­szych i naj­bar­dziej wpły­wo­wych spo­śród nich nale­żał Sigurd Hlo­dvirs­son, który popro­wa­dził orkadz­kich wikin­gów w bitwie pod Clon­tarf i poległ. Jak­kol­wiek wia­ry­god­ność histo­ryczna infor­ma­cji zawar­tych w _Sadze o Orka­dach_ jest w nie­któ­rych przy­pad­kach wąt­pliwa, dzieło to sta­nowi cenne źró­dło infor­ma­cji na temat wcze­snej histo­rii archi­pe­la­gów Orka­dów i Sze­tlan­dów. Naj­ob­szer­niej­sza skan­dy­naw­ska rela­cja na temat bitwy pod Clon­tarf jest zawarta w _Njáls saga_ (_Sadze o Njalu_), spi­sa­nej na Islan­dii na pod­sta­wie wcze­śniej­szych tek­stów oraz tra­dy­cji ust­nej ok. 1270–1280 roku. Nie­wy­klu­czone, że została ona oparta na infor­ma­cjach pocho­dzą­cych z Lime­rick, ośrodka wikin­gów na zachod­nim wybrzeżu Irlan­dii, który rywa­li­zo­wał z Dubli­nem i wspo­mógł Briana Boru pod Clon­tarf – świad­czy o tym fakt, że postać arcy­króla Irlan­dii została przed­sta­wiona w pozy­tyw­nym świe­tle¹². Krótka rela­cja z bitwy pod Clon­tarf została także zawarta w ano­ni­mo­wej XIII-wiecz­nej islandz­kiej _Thor­ste­ins saga Sidu-Hal­ls­so­nar_, opi­su­ją­cej losy wikinga Thor­ste­ina, który miał wziąć udział w bitwie pod Clon­tarf u boku jarla Sigurda i prze­żyć ją.

Inte­re­su­ją­cym źró­dłem spoza Irlan­dii i Skan­dy­na­wii opi­su­ją­cym bitwę pod Clon­tarf jest _Chro­ni­con Aqu­ita­ni­cum et Fran­ci­cum_ autor­stwa Ade­mara z Cha­ban­nes, fran­cu­skiego mni­cha, który ukoń­czył swoje dzieło pod koniec lat 20. XI wieku, a więc nieco ponad dekadę po bata­lii. Mimo iż Ade­mar pisał sto­sun­kowo nie­długo po oma­wia­nych wyda­rze­niach, jego rela­cja nie należy do naj­bar­dziej wia­ry­god­nych. Jak zauważa Sean Duffy, fran­cu­ski mnich naj­wy­raź­niej nie wie­dział, że w bitwie poległ arcy­król Irlan­dii, ponadto przed­sta­wił star­cie jako wynik skan­dy­naw­skiej inwa­zji na nie­spo­ty­kaną dotych­czas skalę i stwier­dził, że walka trwała trzy dni¹³.

Infor­ma­cje istotne dla zro­zu­mie­nia histo­rii wikiń­skiego kró­le­stwa Dublina zawie­rają także źró­dła angiel­skie, opi­su­jące zma­ga­nia o tron Yorku, sto­licy Nor­thum­brii (pół­nocno-wschod­nia Anglia), jakie pro­wa­dzili kolejni skan­dy­naw­scy władcy Dublina. Wyróż­nia się tutaj _Kro­nika anglo­sa­ska_, spi­sana w for­mie rocz­ni­ków. Jej pierw­szy manu­skrypt powstał naj­praw­do­po­dob­niej w IX wieku za pano­wa­nia króla Wessexu Alfreda Wiel­kiego. Dys­po­nu­jemy dzie­wię­cioma manu­skryptami tego dzieła; naj­star­szy zacho­wany pocho­dzi z Win­che­ster. W nie­któ­rych przy­pad­kach mię­dzy poszcze­gól­nymi manu­skryptami wystę­pują istotne roz­bież­no­ści pod wzglę­dem szcze­gó­łów opi­sy­wa­nych wyda­rzeń. Infor­ma­cje doty­czące dubliń­skich wikin­gów w Nor­thum­brii zawiera także _Gesta Regum Anglo­rum_ autor­stwa Wil­helma z Mal­mes­bury, żyją­cego w pierw­szej poło­wie XII wieku angiel­skiego mni­cha z klasz­toru Mal­mes­bury (hrab­stwo Wilt, połu­dniowa Anglia), uzna­wa­nego za jed­nego z naj­wy­bit­niej­szych kro­ni­ka­rzy śre­dnio­wiecz­nej Anglii.

Trudno wymie­nić wszyst­kie współ­cze­sne opra­co­wa­nia poświę­cone bitwie pod Clon­tarf, na szcze­gólną uwagę zasłu­gują jed­nak dwa spo­śród nich. W swo­jej książce _Brian Boru and the Bat­tle of Clon­tarf_ (Dublin, 2013) irlandzki histo­ryk Sean Duffy kre­śli sze­ro­kie tło histo­ryczne bitwy, szcze­gó­łowo ana­li­zuje opi­su­jące ją tek­sty źró­dłowe oraz przed­sta­wia życio­rys arcy­króla Irlan­dii Briana Boru, doko­nu­jąc jed­no­cze­śnie oceny zna­cze­nia star­cia dla dal­szych losów śre­dnio­wiecz­nej Irlan­dii. Bar­dziej popu­lar­no­nau­kowy cha­rak­ter ma opra­co­wa­nie Dar­rena McGet­ti­gana _The Bat­tle of Clon­tarf. Good Fri­day 1014_ (Dublin, 2013), które w przy­stępny spo­sób przy­bliża bitwę i umiesz­cza ją w szer­szym kon­tek­ście histo­rii nie tylko Irlan­dii, ale też Europy Pół­noc­nej.

Niniej­sza książka jest próbą przed­sta­wie­nia bitwy pod Clon­tarf na szer­szym tle dzie­jów wcze­sno­śre­dnio­wiecz­nej Irlan­dii. Celem opra­co­wa­nia jest nie tylko przy­bli­że­nie samego star­cia i jego uczest­ni­ków, ale i nakre­śle­nie obrazu skom­pli­ko­wa­nych realiów poli­tycz­nych oraz woj­sko­wych Zie­lo­nej Wyspy w dobie najaz­dów wikin­gów.

Autor pra­gnie podzię­ko­wać prof. Mar­ci­nowi Böhmowi z Uni­wer­sy­tetu Opol­skiego za cenne uwagi na temat anglo-nor­mań­skiej Irlan­dii.ROZDZIAŁ I. WCZESNOŚREDNIOWIECZNA IRLANDIA

ROZ­DZIAŁ I
WCZE­SNO­ŚRE­DNIO­WIECZNA
IRLAN­DIA

------------------------------------------------------------------------

Choć Irlan­dia ni­gdy nie została pod­bita przez Rzy­mian, to jed­nak była im ona dość dobrze znana. Świad­czy o tym opis geo­gra­fii Zie­lo­nej Wyspy, który odnaj­du­jemy w II Księ­dze _Geo­gra­fii_ Klau­diu­sza Pto­le­me­usza, a także wzmianka Tacyta, cał­kiem traf­nie opi­su­ją­cego Irlan­dię jako mniej­szą od Bry­ta­nii, ale więk­szą ani­żeli wyspy Morza Śród­ziem­nego. Rzym­skie wpływy na tere­nie Irlan­dii są poświad­czone dato­wa­nymi na I wiek n.e. zna­le­zi­skami ze wschod­niej czę­ści wyspy – jest wśród nich samij­ska cera­mika odna­le­ziona w hrab­stwie Tyrone, a także rzym­ska fibula z hrab­stwa Armagh. Naj­waż­niej­szym sta­no­wi­skiem z rzym­skimi zna­le­zi­skami z I–IV wieku n.e. jest neo­li­tyczny gro­bo­wiec kory­ta­rzowy New­grange (hrab­stwo Meath), w któ­rym zna­le­ziono monety z okresu pano­wa­nia Domi­cjana (81–96) i bizan­tyj­skiego cesa­rza Arka­diu­sza (383–408)¹⁴. Cesar­stwo rzym­skie naj­praw­do­po­dob­niej ni­gdy nie pod­jęło dzia­łań mili­tar­nych na tere­nie Irlan­dii, jak­kol­wiek nie­które infor­ma­cje zawarte w bio­gra­fii Gne­ju­sza Juliu­sza Agry­koli autor­stwa Tacyta mogą suge­ro­wać, iż peł­niący w latach 77–84 n.e. urząd rzym­skiego namiest­nika Bry­ta­nii Agry­kola mógł pla­no­wać inwa­zję na Irlan­dię¹⁵.

Okres po wyco­fa­niu legio­nów rzym­skich z Bry­ta­nii jest jed­nym z naj­sła­biej roz­po­zna­nych w dzie­jach Irlan­dii. Nie­wiele jest wia­ry­god­nych infor­ma­cji na temat lat 400–750 – histo­rycz­ność zacho­wa­nych w źró­dłach zapi­sów z tych stu­leci jest wąt­pliwa. Jedną z nie­wielu dat, które nie budzą wąt­pli­wo­ści, jest 431 rok, kiedy to papież Cele­styn wysłał do Irlan­dii Pal­la­diu­sza jako pierw­szego tam­tej­szego biskupa, o czym wspo­mina Pro­sper z Akwi­ta­nii. Klu­czową rolę w chry­stia­ni­za­cji Irlan­dii ode­grał św. Patryk, jed­nak ten pro­ces roz­po­czął się już przed jego przy­by­ciem na Zie­loną Wyspę, praw­do­po­dob­nie w dru­giej poło­wie IV wieku – wów­czas chrze­ści­jań­stwo dotarło jed­nak tylko do nie­licz­nych grup spo­łe­czeń­stwa. Początki hie­rar­chii kościel­nej naro­dziły się dopiero za cza­sów św. Patryka¹⁶, któ­rego dzia­łal­ność misyjną znamy głów­nie z dwóch spi­sa­nych pod koniec VII wieku hagio­gra­fii¹⁷. Póź­niej roz­wój ośrod­ków kultu był już bar­dziej dyna­miczny, czego przy­kła­dem jest obszar obec­nego hrab­stwa West­me­ath – na tere­nie aż połowy tam­tej­szych para­fii znaj­duje się przy­naj­mniej jedno sta­no­wi­sko wcze­sno­chrze­ści­jań­skie, co suge­ruje, że podział na para­fie w dużej mie­rze odzwier­cie­dla ekle­zja­styczny kra­jo­braz z wcze­snego śre­dnio­wie­cza¹⁸. Irlandz­kie klasz­tory były nie tylko waż­nymi miej­scami kultu reli­gij­nego, ale i cen­trami osad­ni­czymi – wokół nich roz­wi­jały się osie­dla zamiesz­kane przez lud­ność świecką, acz­kol­wiek, jak zauważa Cathe­rine Swift, bra­kuje dowo­dów na ich pro­to­miej­ski cha­rak­ter suge­ro­wany przez nie­któ­rych bada­czy¹⁹. Roz­wój chrze­ści­jań­stwa na Zie­lo­nej Wyspie miał duży wpływ także na Bry­ta­nię – ok. 635 roku pierwsi irlandzcy misjo­na­rze zaczęli nawra­cać pogań­skich Anglo­sa­sów²⁰.

Nie ulega wąt­pli­wo­ści, że Irland­czycy najeż­dżali zachod­nie wybrzeża Szko­cji – wyprawy o cha­rak­te­rze łupież­czym roz­po­częły się zapewne już w III wieku, a od V wieku zaczęły skut­ko­wać sta­łym gaelic­kim osad­nic­twem na tere­nie Bry­ta­nii, przede wszyst­kim na tere­nie obec­nego hrab­stwa Argyll (połu­dniowo-zachod­nia Szko­cja) oraz Walii. Z cza­sem język gaelicki wyparł ze Szko­cji język Pik­tów, a rządy dyna­stii pocho­dze­nia irlandz­kiego dopro­wa­dziły do stop­nio­wej gaeli­cy­za­cji Szko­cji²¹. Irland­czycy zało­żyli tam kró­le­stwo Dál Riata, które osią­gnęło szczyt roz­woju w VI i VII wieku, obej­mu­jąc część obec­nego hrab­stwa Argyll, Hebrydy oraz część pół­noc­nej Irlan­dii (zwłasz­cza obec­nego hrab­stwa Antrim). Jego zało­ży­cie­lem miał być pół­le­gen­darny Fer­gus Mór, któ­rego pano­wa­nie miało przy­pa­dać na prze­łom V i VI wieku. Sto­licą kró­le­stwa Dál Riata mogła być poło­żona w doli­nie Kil­mar­tin (hrab­stwo Argyll) twier­dza Dunadd – została ona wznie­siona w środ­ko­wej epoce żelaza, a póź­niej ponow­nie zasie­dlona i ufor­ty­fi­ko­wana we wcze­snym śre­dnio­wie­czu²². Pozo­sta­ło­ści jej umoc­nień zacho­wały się do dziś na poło­żo­nym w cen­trum doliny ska­li­stym wznie­sie­niu kon­tro­lu­ją­cym oko­licę. Kon­takty mię­dzy Irlan­dią a Szko­cją w tym okre­sie potwier­dza tra­dy­cja ręcz­nie lepio­nej cera­miki, wystę­pu­ją­cej zarówno w pół­nocno-wschod­niej Irlan­dii, jak i na Hebry­dach (odna­le­ziono ją także w twier­dzy Dunadd)²³.

W cza­sie roz­woju osad­nic­twa gaelic­kiego w Walii oraz Szko­cji kształ­to­wały się także struk­tury poli­tyczna i spo­łeczna na tere­nie samej Irlan­dii. Były one bar­dzo kom­plek­sowe, a szcze­góły pozo­stają w wielu przy­pad­kach nie­ja­sne. Nasza wie­dza na ten temat pocho­dzi głów­nie z tzw. praw Bre­hon (_Feine­chus_), kodek­sów praw­nych spi­sa­nych w VII i VIII wieku. Jed­nym z naj­ob­szer­niej­szych zacho­wa­nych kodek­sów zawie­ra­ją­cych prawa Bre­hon jest _Sen­chas Már_, spi­sany na początku VIII wieku (jak­kol­wiek według _Rocz­ni­ków Ulsteru_ pocho­dzi on z 438 roku²⁴), zapewne w połu­dnio­wej czę­ści Irlan­dii. Ten i inne kodeksy zostały opra­co­wane naj­praw­do­po­dob­niej na pod­sta­wie ist­nie­ją­cych już dużo wcze­śniej praw, które były prze­ka­zy­wane ust­nie z poko­le­nia na poko­le­nie, choć chry­stia­ni­za­cja Irlan­dii zapewne poskut­ko­wała wpro­wa­dze­niem w nich zmian²⁵. Pro­blemy w kwe­stii inter­pre­ta­cji tek­stów praw­nych z tego okresu powo­duje to, iż ory­gi­nały kodek­sów zostały spi­sane w archa­icz­nym języku gaelic­kim, w wyniku czego zacho­wane do naszych cza­sów póź­niej­sze manu­skrypty są pełne nie­do­kład­no­ści i błę­dów. W kolej­nych stu­le­ciach powstały liczne komen­ta­rze do wcze­sno­śre­dnio­wiecz­nych kodek­sów praw­nych, ale zawarte w nich obja­śnie­nia nie zawsze są wia­ry­godne²⁶.

Wła­dza kró­lew­ska w kró­le­stwach wcze­sno­śre­dnio­wiecz­nej Irlan­dii obej­mo­wała trzy szcze­ble. Naj­niż­szym z nich był _rí túaithe_, król poje­dyn­czego obszaru lokal­nego. Kilku wład­ców tego szcze­bla pod­le­gało _ruirí_, który naj­czę­ściej rzą­dził tere­nem odpo­wia­da­ją­cym roz­mia­rami dzi­siej­szemu hrab­stwu. Naj­wyż­szą wła­dzę w kró­le­stwie spra­wo­wał _rí ruirech_ (król kró­lów). W rze­czy­wi­sto­ści ten sys­tem był bar­dzo płynny, bowiem w jego ramach funk­cjo­no­wało na tere­nie każ­dego kró­le­stwa po kilka dyna­stii, które rywa­li­zo­wały ze sobą o wpływy. Z cza­sem kró­lew­ska tytu­la­tura wład­ców niż­szych szcze­bli została zarzu­cona, zastą­piły ją ter­miny _toísech_ (lider) i _tigern_ (władca)²⁷.

Zasady suk­ce­sji były okre­ślone w irlandz­kim porządku praw­nym. Nie obo­wią­zy­wała zasada pri­mo­ge­ni­tury – dzie­dzi­czyć mogli syno­wie, wujo­wie, kuzyni oraz wnuki zmar­łego władcy. Suk­ce­sor był okre­ślany mia­nem _tánaise_, co ozna­cza dosłow­nie „ocze­ki­wany”. Suge­ruje to, że kró­lo­wie wyzna­czali spo­śród krew­nych swo­ich następ­ców, choć czę­sto nie zapo­bie­gało to wal­kom o wła­dzę²⁸.

Naj­wyż­szą wła­dzę w Irlan­dii spra­wo­wał arcy­król (gael. _Ardrí na hÉireann_), tytuł ten nie wią­zał się jed­nak nawet z for­malną zwierzch­no­ścią nad wszyst­kimi kró­le­stwami wyspy i świad­czył raczej o pre­stiżu i pozy­cji naj­sil­niej­szego w danym momen­cie władcy. Liczba kró­lestw, które w danym momen­cie uzna­wały zwierzch­ność arcy­króla, zale­żała w dużej mie­rze od poli­tycz­nych i mili­tar­nych zdol­no­ści oraz osią­gnięć danego władcy – w efek­cie zakres rze­czy­wi­stej wła­dzy poszcze­gól­nych arcy­kró­lów róż­nił się. Tytuł arcy­kró­lew­ski przyj­mo­wali naj­czę­ściej kró­lo­wie z pół­nocy wyspy, zwłasz­cza z kró­lestw połu­dnio­wych i pół­noc­nych Uí Néill. Wład­com połu­dnio­wych kró­lestw jedy­nie oka­zjo­nal­nie uda­wało się uzy­skać naj­wyż­szą wła­dzę w Irlan­dii.

Nie ist­niał cen­tralny ośro­dek wła­dzy, który spra­wo­wałby zwierzch­ność nad całą Irlan­dią, jed­nak szcze­gólne zna­cze­nie miało poło­żone w środ­kowo-wschod­niej czę­ści wyspy (obecne hrab­stwo Meath) wzgó­rze Tara, będące pre­sti­żo­wym ośrod­kiem o zna­cze­niu roz­po­zna­wa­nym w wielu kró­le­stwach Irlan­dii, kon­trola nad któ­rym (choćby nomi­nalna) sta­no­wiła jeden z istot­nych środ­ków legi­ty­mi­za­cji wła­dzy. W sąsiedz­twie neo­li­tycz­nego gro­bowca kory­ta­rzo­wego zna­nego pod nazwą Dumha na nGiall („Kur­han Zakład­ni­ków”) we wcze­snym śre­dnio­wie­czu wznie­siony został m.in. koli­sty fort (_ring­fort_) Tech Cor­maic, a na tere­nie pobli­skiego sank­tu­arium z epoki żelaza o tra­dy­cyj­nej nazwie Ráith na Senad („miej­sce syno­dów”) miały się odby­wać synody irlandz­kiego ducho­wień­stwa. Ze wzgó­rzem Tara wią­zał się tytuł _rí Temro_ (króla Tary), któ­rego posia­da­nie naj­czę­ściej nie skut­ko­wało fak­tyczną wła­dzą nad kon­kret­nym obsza­rem (bywało, że tytu­larni kró­lowe Tary rzą­dzili kró­le­stwami poło­żo­nymi daleko od samego wzgó­rza), ale za to dużym pre­sti­żem – w efek­cie od V do VII wieku prawa do tytułu króla Tary rościły sobie dyna­stie z naj­waż­niej­szych kró­lestw irlandz­kich²⁹. U szczytu wzgó­rza zacho­wał się pio­nowo sto­jący kamień Lia Fáil, który miał być waż­nym ele­men­tem cere­mo­nii inau­gu­ra­cyj­nych _rí Temro_ (pier­wot­nie był on zlo­ka­li­zo­wany na lub w pobliżu neo­li­tycz­nego gro­bowca kory­ta­rzo­wego³⁰). W ich trak­cie wyko­rzy­sty­wana była naj­praw­do­po­dob­niej także Tech Midchúarta, podłużna line­arna kon­struk­cja ziemna skła­da­jąca się z dwóch rów­no­le­głych wałów, wznie­siona jesz­cze w okre­sie neo­litu³¹. W V–VI wieku kró­lo­wie Tary uczest­ni­czyli w „świę­cie Tary” (_feis Temro_), które każdy z wład­ców cele­bro­wał tylko raz w ciągu swo­jego pano­wa­nia – było ono demon­stra­cją wła­dzy i pozy­cji króla Tary. Pierw­szy z kró­lów, któ­rych udział w _feis Temro_ jest histo­rycz­nie potwier­dzony, to Ailill Molt (zmarł ok. 482 roku), a ostat­nim był Diar­mait (pano­wał w latach 544–556) – póź­niej święto zarzu­cono z uwagi na jego pogań­skie kono­ta­cje, zastą­piło je coroczne sierp­niowe zgro­ma­dze­nie znane pod nazwą _oenach Tail­ten_³². W póź­niej­szych cza­sach kró­lo­wie Tary podej­mo­wali próby uzy­ska­nia fak­tycz­nej wła­dzy nad cało­ścią Irlan­dii, dopro­wa­dza­jąc do przy­ję­cia się tytułu arcy­króla Irlan­dii jako nomi­nal­nego zwierzch­nika więk­szej liczby kró­lestw lub nawet (jak w przy­padku Briana Boru) całej Irlan­dii. Tytuł króla Tary stra­cił zna­cze­nie dopiero po śmierci Máela Sech­na­illa II w 1022 roku³³.

Oprócz rzą­dzą­cej ary­sto­kra­cji irlandz­kie spo­łecz­no­ści wcze­snego śre­dnio­wie­cza dzie­liły się na kilka grup. Ter­min _mru­ig­fer_ był uży­wany na okre­śle­nie wol­nych chło­pów, któ­rzy byli wła­ści­cie­lami ziemi, oraz narzę­dzi rol­ni­czych, w tym pługa. Mia­nem _óca­ire_ okre­ślano wol­nych chło­pów, któ­rzy nie posia­dali ziemi, lecz wydzier­ża­wiali ją od lokal­nego władcy w zamian za udział tego ostat­niego w plo­nach, roz­ma­ite rodzaje pracy fizycz­nej oraz służbę woj­skową. Na wpół wolni ludzie (_fuidir, bothach_) słu­żyli swoim panom w zamian za utrzy­ma­nie oraz ochronę. Dużą grupę spo­łeczną sta­no­wili także nie­wol­nicy, któ­rzy byli przed­mio­tem han­dlu – w przy­padku męż­czyzn okre­ślano ich ter­mi­nem _mug_, w przy­padku kobiet _cumal_³⁴.

Mimo dużego stop­nia frag­men­ta­cji wła­dzy we wcze­sno­śre­dnio­wiecz­nej Irlan­dii można zary­zy­ko­wać tezę, że na tere­nie wyspy silna była wspólna toż­sa­mość naro­dowa. Dowo­dzi tego m.in. fakt, że wcze­sno­śre­dnio­wieczne prawo irlandz­kie było ujed­no­li­cone i obo­wią­zy­wało na tere­nie całej wyspy – w źró­dłach odnaj­du­jemy wzmianki o _béscnu inse Érend_ („pra­wie wyspy Irlan­dii”). Co wię­cej, poszcze­gólne kodeksy prawne, mimo ich powsta­nia w róż­nych regio­nach wyspy, zostały napi­sane tym samym języ­kiem, bez lokal­nych nale­cia­ło­ści. Innym dowo­dem na ist­nie­nie toż­sa­mo­ści naro­do­wej wcze­sno­śre­dnio­wiecz­nych Irland­czy­ków jest mit opi­su­jący ich pocho­dze­nie, znany już w IX wieku i spi­sany w XI wieku w _Lebor Gabála Érenn_. Według tego spi­sa­nego przez ano­ni­mo­wego autora zbioru gaelic­kich mitów, legend i mają­cych pewną war­tość histo­ryczną rela­cji Irland­czycy mieli wywo­dzić się od będą­cych potom­kami córki fara­ona Mile­zyj­czy­ków, któ­rzy pod­bili wyspę³⁵.

Królestwa i dynastie wczesnośredniowiecznej Irlandii

Kró­le­stwa i dyna­stie
wcze­sno­śre­dnio­wiecz­nej Irlan­dii

Począ­tek czę­ści spo­śród naj­waż­niej­szych dyna­stii wcze­sno­śre­dnio­wiecz­nej Irlan­dii miał dać pół­le­gen­darny Niall Noígiallach. Jego syno­wie zapo­cząt­ko­wali dyna­stie, które utwo­rzyły dwa kró­le­stwa dyna­stii Uí Néill – pół­nocne, zaj­mu­jące obszar obec­nych hrabstw Done­gal i Lon­don­derry u pół­nocnego wybrzeża Irlan­dii, oraz połu­dniowe, odpo­wia­da­jące mniej wię­cej obsza­rowi obec­nych hrabstw: Meath, West­me­ath, Cavan i Offaly. Na tere­nie obu tych kró­lestw ist­niało kilka dyna­stii uzna­ją­cych się za potom­ków Nialla, które rywa­li­zo­wały ze sobą o wpływy.

W kró­le­stwie połu­dnio­wych Uí Néill domi­no­wały dwie dyna­stie. Pierw­sza z nich, Clann Cholmáin Máir („potom­ko­wie Col­mana Star­szego”), wywo­dziła się od Col­mana Mara (Col­mana Star­szego), któ­rego ojcem był Diar­mait mac Cer­ba­ill, wnuk Conalla Crem­tha­inne, naj­bar­dziej wpły­wo­wego spo­śród synów Nialla. Drugą spo­śród naj­waż­niej­szych dyna­stii wśród połu­dnio­wych Uí Néill byli kró­lo­wie Brega, któ­rym począ­tek dał Áed Sláine, inny spo­śród synów Diar­maita mac Cer­ba­illa. W VII wieku pozy­cję domi­nu­jącą osią­gnęli kró­lo­wie Brega, spo­śród któ­rych kilku przy­brało tytuł kró­lów Tary (samo wzgó­rze znaj­do­wało się wła­śnie na tere­nie ówcze­snego kró­le­stwa połu­dnio­wych Uí Néill), jed­nak póź­niej podzie­lili się oni na dwie linie kró­lew­skie, co wyko­rzy­stali władcy z dyna­stii Clann Cholmáin Máir. Jeden z nich, Don­n­chad Midi (zm. 797), nie tylko uzy­skał zwierzch­ność swo­jej dyna­stii nad połu­dnio­wymi Uí Néill, ale i pró­bo­wał pod­po­rząd­ko­wać sobie inne irlandz­kie kró­le­stwa, zwłasz­cza w połu­dnio­wej czę­ści wyspy. Jego wnuk, Máel Sech­na­ill I (zm. 862), wzmoc­nił pozy­cję Clann Cholmáin Máir w kró­le­stwie połu­dnio­wych Uí Néill. Odniósł on też liczne zwy­cię­stwa nad wikin­gami, któ­rzy w pierw­szej poło­wie IX wieku najeż­dżali Irlan­dię³⁶. Jed­nym z waż­niej­szych ośrod­ków wła­dzy połu­dnio­wych Uí Néill, które ziden­ty­fi­ko­wano arche­olo­gicz­nie, mogły być _cran­nogs_ (nawodne osie­dla na palach) w Lagore (hrab­stwo Meath). Na ich tere­nie odna­le­ziono m.in. liczne ozdoby, narzę­dzia oraz egzem­pla­rze broni. Znaczna liczba przed­mio­tów luk­su­so­wych wyko­na­nych z metali innych niż żelazo potwier­dza wysoki sta­tus spo­łeczny miesz­kań­ców osie­dla. Jest ono iden­ty­fi­ko­wane ze wzmian­ko­wa­nym w źró­dłach od 676 roku osie­dlem na Loch Gabair³⁷. Na tere­nie kon­tro­lo­wa­nym przez połu­dnio­wych Uí Néill znaj­do­wało się też kilka waż­nych ośrod­ków mona­stycz­nych. Do naj­waż­niej­szych nale­żały: Slane, Mona­ster­bo­ice i Duleek, poło­żone w dorze­czu rzeki Boyne. Od X wieku obser­wu­jemy kształ­to­wa­nie się wokół nich ośrod­ków pro­to­miej­skich³⁸.

W kró­le­stwie pół­noc­nych Uí Néill, zaj­mu­ją­cym naj­da­lej na pół­noc wysu­niętą część wyspy, rów­nież rywa­li­zo­wały ze sobą dwie dyna­stie, wywo­dzące się od synów Nialla, Conalla i Eógana – Cenél Cona­ill („potom­ko­wie Cona­illa”) i Cenél nEó­gain („potom­ko­wie Eógana”). Począt­kowo prze­wagę uzy­skali ci pierwsi, ale sytu­acja się zmie­niła, kiedy w 734 roku Aed Allan z dyna­stii Cenél nEó­gain objął wła­dzę zwierzch­nią w kró­le­stwie pół­noc­nych Uí Néill, a także uzy­skał tytuł króla Tary. Moment ten był począt­kiem nie tylko domi­na­cji kró­lów Cenél nEó­gain w kró­le­stwie pół­noc­nych Uí Néill (Cenél Cona­ill zacho­wali wła­dzę tylko na obsza­rach sta­no­wią­cych część obec­nego hrab­stwa Done­gal), ale i regu­lar­nej rota­cji tytułu króla Tary pomię­dzy wład­cami z pół­noc­nych i połu­dnio­wych Uí Néill. W 789 roku Cenél nEó­gain osta­tecz­nie ugrun­to­wali swoją pozy­cję w kró­le­stwie, poko­nu­jąc woj­ska Cenél Cona­ill w bitwie pod Clo­itech (obecne Clady na połu­dnio­wym brzegu rzeki Finn³⁹). Po tej klę­sce wła­dza poko­na­nych kró­lów ogra­ni­czała się już nie­mal wyłącz­nie do ich tra­dy­cyj­nej pro­win­cji Tír Cona­ill. Jedną z głów­nych warowni Cenél nEó­gain mógł być wznie­siony już w cza­sach pre­hi­sto­rycz­nych fort Gria­nan of Aile­ach (koło Derry, obecne hrab­stwo Done­gal), nie­kiedy iden­ty­fi­ko­wany ze wzmian­ko­wa­nym w źró­dłach Ailech, sie­dzibą dyna­stii⁴⁰.

Począt­kowo dużą rolę na are­nie poli­tycz­nej Irlan­dii odgry­wało kró­le­stwo Ulaid, zaj­mu­jące pół­nocno-wschod­nią część wyspy (obszary obec­nych hrabstw Antrim i Down), będące wschod­nim sąsia­dem pół­noc­nych Uí Néill. Jesz­cze w V wieku wła­dza kró­lów Ulaid obej­mo­wała też część póź­niej­szych obsza­rów kró­le­stwa pół­noc­nych Uí Néill i Air­gialli, ale zostali oni stam­tąd wypę­dzeni, a ich wpływy w Irlan­dii zna­cząco zma­lały. Mimo iż w VII–VIII wieku dni świet­no­ści Ulaid były już prze­szło­ścią, to domi­nu­jący tam kró­lo­wie Dál Fia­tach zacie­kle bro­nili się prze­ciwko pró­bom eks­pan­sji potęż­nego sąsiada, jakim było kró­le­stwo pół­noc­nych Uí Néill. Ich opór został zła­many dopiero w 1004 roku, kiedy to woj­ska Cenél nEó­gain roz­gro­miły armię Ulaid w bitwie pod Craeb Tel­cha, gdzie poległ Eochaid, król Ulaid, oraz jego dwaj syno­wie Cú Duilig i Domnall⁴¹. Po tej klę­sce Ulaid pogrą­żyło się w wal­kach wewnętrz­nych, w czego efek­cie ich woj­ska nie wzięły udziału w bitwie pod Clon­tarf. Jak­kol­wiek najazdy wikin­gów dotknęły w więk­szym stop­niu połu­dniową i środ­kową Irlan­dię ani­żeli pół­noc wyspy, to jed­nak pół­nocno-wschod­nie kró­le­stwo nie było wolne od zagro­że­nia – w 853 roku Cath­mal, jeden z dwóch rzą­dzą­cych wów­czas kró­lów Ulaid, poległ w walce ze Skan­dy­na­wami⁴². Kró­le­stwo utrzy­my­wało kon­takty z Hebry­dami i połu­dniowo-zachod­nią Szko­cją, o czym świad­czą te same importy cera­miczne z ziem Fran­ków oraz podo­bień­stwa w archi­tek­tu­rze obron­nej⁴³.

Pomię­dzy kró­le­stwami pół­noc­nych i połu­dnio­wych Uí Néill, na tere­nie czę­ści obec­nych hrabstw: Armagh, Tyrone, Mona­ghan i Louth, roz­cią­gało się kró­le­stwo Air­gialla. Jego nie­do­godna geo­po­li­tycz­nie loka­li­za­cja spra­wiała, iż potężni sąsie­dzi stop­niowo uza­leż­niali je od sie­bie. Począt­kowo Air­gialla znaj­do­wała się w sfe­rze wpły­wów kró­le­stwa Ulaid, ale wraz z upad­kiem zna­cze­nia tego ostat­niego została pod­po­rząd­ko­wana przez wład­ców pół­noc­nych Uí Néill⁴⁴ – w 827 roku kró­lo­wie Air­gialli stali się wasa­lami zna­nej nam już dyna­stii Cenél nEó­gain z pół­noc­nych Uí Néill. Rene­sans zna­cze­nia kró­le­stwa nastą­pił dopiero w XII wieku za pano­wa­nia Don­n­chada Ua Cer­ba­illa (ok. 1130–1168). Jedną z czo­ło­wych dyna­stii byli Uí Chrem­tha­inn, któ­rych głów­nym ośrod­kiem w VI–IX wieku było Clo­gher (obecne hrab­stwo Tyrone)⁴⁵. Na tere­nie Air­gialli znaj­do­wało się Armagh, jeden z naj­waż­niej­szych ośrod­ków chrze­ści­jań­stwa w Irlan­dii, który miał zostać zało­żony przez samego św. Patryka. Twier­dze­nia te poda­wane są w wąt­pli­wość przez nie­któ­rych histo­ry­ków, jed­nak Tomás Ó Fia­ich stwier­dził na pod­sta­wie ana­lizy wia­ry­god­no­ści zapi­sów na temat Armagh zawar­tych w _Rocz­ni­kach Ulsteru_ (według nich die­ce­zja Armagh została zało­żona w 444 roku⁴⁶), iż wspie­rają one pogląd, według któ­rego św. Patryk rze­czy­wi­ście był pierw­szym bisku­pem Armagh⁴⁷. Tak duże zna­cze­nie tutej­szego sank­tu­arium wyko­rzy­stali władcy pół­noc­nych Uí Néill po uzy­ska­niu kon­troli nad Air­giallą, uży­wa­jąc powią­za­nia z Armagh w celu legi­ty­mi­za­cji swo­jej wła­dzy. Jak istotne było opac­two w Armagh, świad­czy fakt, iż wpływy tam­tej­szych duchow­nych się­gały Szko­cji – zmarły w 1148 roku arcy­bi­skup Armagh św. Mala­chiasz (gael. Mael Maedhóg Ó Mor­ghair) został w _Rocz­ni­kach Tiger­na­cha_ okre­ślony „naj­waż­niej­szym bisku­pem Irlan­dii i Szko­cji”⁴⁸.

Zachod­nim sąsia­dem pół­noc­nych i połu­dnio­wych Uí Néill oraz Air­gialli było kró­le­stwo Con­nachty. Miało ono natu­ralną wschod­nią gra­nicę na rzece Shan­non. Według tra­dy­cji tutej­sze dyna­stie wywo­dziły się ponoć od żyją­cego jesz­cze w epoce żelaza króla Conna Cétchathacha („Conna Stu Bitew”), a w bliż­szej per­spek­ty­wie cza­so­wej od trzech synów Nialla – Brióna, Fia­chrae i Aililla. Potom­ko­wie tego ostat­niego (Uí Ailello) odgry­wali tylko lokalną rolę, znacz­nie więk­sze wpływy miały dyna­stie wywo­dzące się od jego braci – Uí Briúin („potom­ko­wie Brióna”) i Uí Fia­chrach („potom­ko­wie Fia­chrae”). Do VIII wieku w kró­le­stwie Con­nachty domi­no­wali ci ostatni, spo­śród któ­rych w cza­sach przed przy­by­ciem wikin­gów wywo­dziło się kilku kró­lów spra­wu­ją­cych zwierzch­nią wła­dzę nad Con­nachtą. W tym cza­sie ich rywale z Uí Briúin podzie­lili się na trzy linie – Uí Briúin Aí, Uí Briúin Bréifne oraz Uí Briúin Seóla. Naj­więk­szy suk­ces osią­gnęli ci pierwsi, któ­rzy z cza­sem prze­jęli wła­dzę zwierzch­nią w Con­nach­cie. Na sku­tek tego odsu­nięta od wła­dzy zwierzch­niej dyna­stia Uí Fia­chrach podzie­liła się na dwie linie – pół­nocną (Uí Fia­chrach Muaide) oraz połu­dniową (Uí Fia­chrach Aidne)⁴⁹. W cza­sie rebe­lii, która wybu­chła w 1013 roku, Uí Fia­chrach sta­nęli po stro­nie Briana Boru, a ich król Máelruanaid Ua Eidin poległ w bitwie pod Clon­tarf.

Omó­wione wyżej kró­le­stwa zaj­mo­wały obszar pół­noc­nej Irlan­dii. W połu­dnio­wej czę­ści wyspy ist­niały trzy kró­le­stwa o więk­szym zna­cze­niu, choć i w ich obrę­bie rywa­li­zo­wały ze sobą lokalne dyna­stie. Połu­dniowo-zachod­nią część wyspy (obszar obec­nych hrabstw: Clare, Cork, Kerry, Tip­pe­rary, Lime­rick i Water­ford) zaj­mo­wało kró­le­stwo Mun­ster. Oprócz swo­jej istot­nej pozy­cji na irlandz­kiej sce­nie poli­tycz­nej było ono jed­nym z naj­bar­dziej roz­wi­nię­tych pod wzglę­dem kul­tu­ral­nym kró­lestw – zostały tutaj spi­sane pierw­sze znane w Irlan­dii łaciń­skie poematy, kwi­tło też życie mona­styczne pozo­sta­jące pod wpły­wami kon­ty­nen­tal­nymi, krze­wiące kul­turę łaciń­ską⁵⁰. Mun­ster było podzie­lone na pięć pro­win­cji – Tuad­mumu, Desmumu, Aur­mumu, Iar­mumu i Médon Muman (odpo­wied­nio: pół­noc, połu­dnie, wschód, zachód i cen­trum). Naj­waż­niej­szym ufor­ty­fi­ko­wa­nym ośrod­kiem było poło­żone w Aur­mumu Cashel – odgry­wało ono rolę cen­trum cere­mo­nial­nego, gdzie odby­wały się uro­czy­sto­ści inau­gu­ra­cyjne kró­lów Mun­ster⁵¹. Wła­dzę w kró­le­stwie spra­wo­wało wiele dyna­stii uzna­ją­cych się za potom­ków pół­le­gen­dar­nego Eógana Mára i stąd noszą­cych nazwę Eóga­nachta. W pierw­szych stu­le­ciach ist­nie­nia Mun­ster czo­łową rolę odgry­wała dyna­stia Eóga­nacht Locha Léin, która zaj­mo­wała naj­praw­do­po­dob­niej obszar pomię­dzy jezio­rem Leane (obecne hrab­stwo Kerry) a rzeką Maine, spra­wu­jąc zwierzch­ność nad więk­szo­ścią Iar­mumu (zachod­niego Mun­ster)⁵². Z cza­sem zna­cze­nie Eóga­nacht Locha Léin zmniej­szyło się, a domi­nu­jącą pozy­cję uzy­skała dyna­stia Eóga­nacht Glen­dam­nach, z któ­rej wywo­dził się jeden z naj­wy­bit­niej­szych wład­ców Mun­ster, Cathal mac Fin­gu­ine (zm. 742). Spa­dek wpły­wów Eóga­nacht Glen­dam­nach na początku IX wieku dopro­wa­dził do rywa­li­za­cji mię­dzy pozo­sta­łymi dyna­stiami wywo­dzą­cymi się od Eógana Mára. Przez pewien czas wła­dzę zwierzch­nią w Mun­ster spra­wo­wali władcy z dyna­stii Eóga­nacht Cha­isil, któ­rej macie­rzy­stym obsza­rem było wschod­nie Mun­ster (Aur­mumu), a głów­nym ośrod­kiem wła­dzy Cashel (obec­nie hrab­stwo Tip­pe­rary). W latach 60. i 70. X wieku na tere­nie Mun­ster toczyła się rywa­li­za­cja pomię­dzy zaj­mu­jącą połu­dniowe Mun­ster (Desmumu) dyna­stią Eóga­nacht Raith­lind a rzą­dzącą Tuad­mumu dyna­stią Dál Cais – ta ostat­nia po raz pierw­szy wzmian­ko­wana jest z nazwy w źró­dłach dopiero w 934 roku i przez długi czas pozo­sta­wała w cie­niu innych dyna­stii w Mun­ster. Pomimo to wła­śnie z niej wywo­dził się Brian Boru, póź­niej­szy arcy­król Irlan­dii, który w 1011 roku pod­po­rząd­ko­wał sobie całą wyspę i zwy­cię­żył w 1014 roku pod Clon­tarf (do wątku rywa­li­za­cji pomię­dzy Eóga­nacht Raith­lind a Dál Cais powró­cimy w roz­dziale poświę­co­nym Bria­nowi Boru).

Mimo tak czę­stych zmian na sce­nie poli­tycz­nej Mun­ster oraz zacie­kłej rywa­li­za­cji wewnętrz­nej pomię­dzy poszcze­gól­nymi dyna­stiami ambi­cje tam­tej­szych kró­lów wykra­czały poza gra­nice ich kró­le­stwa. Wspo­mniany już Cathal mac Fin­gu­ine z dyna­stii Eóga­nacht Glen­dam­nach naje­chał kró­le­stwo połu­dnio­wych Uí Néill w 721 roku i według _Rocz­ni­ków Inis­fal­len_ przy­jął nawet hołd ówcze­snego króla Tary⁵³. W 733 roku naje­chał on połu­dnio­wych Uí Néill po raz kolejny, poko­nu­jąc tam­tej­sze woj­ska w bitwie pod wzgó­rzem Tlachtga. Kon­flikt pomię­dzy Mun­ster a połu­dnio­wymi Uí Néill został zała­go­dzony dopiero w wyniku zjazdu, do któ­rego doszło w 737 roku w Ter­ry­glass (obecne hrab­stwo Tip­pe­rary). Zawarto tam pokój i naj­praw­do­po­dob­niej usta­lono strefy wpły­wów, z domi­na­cją Mun­ster w połu­dnio­wej Irlan­dii oraz dyna­stii Uí Néill w pół­noc­nej czę­ści wyspy. Mimo to rywa­li­za­cja mię­dzy dwiema potę­gami trwała na­dal, zwłasz­cza za pano­wa­nia Feidli­mida mac Crim­tha­inna z dyna­stii Eóga­nacht Cha­isil, który był w sta­nie rzu­cić wyzwa­nie arcy­kró­lowi Nial­lowi Caille z pół­noc­nych Uí Néill, w 840 roku upro­wa­dza­jąc nawet jego żonę Gorm­la­ith⁵⁴. Armia została jed­nak roz­gro­miona przez Nialla Caille rok póź­niej w bitwie pod Mag Óch­tar⁵⁵. Rywa­li­za­cja mię­dzy Mun­ster a pół­noc­nymi kró­le­stwami wzmo­gła się na początku X wieku za pano­wa­nia Cor­maca mac Cuilennáina, biskupa i króla Mun­ster z dyna­stią Eóga­nacht Cha­isil. W 904 i 905 roku król Tary i arcy­król Irlan­dii Flann Sinna najeż­dżał Mun­ster. Otrzy­mał on od Cor­maca mac Cuilennáina zakład­ni­ków, jed­nak w 907 roku król-biskup pod­jął wyprawę odwe­tową i poko­nał woj­ska połu­dnio­wych Uí Néill w bitwie pod Mag Léna⁵⁶. Cor­mac wyko­rzy­stał to zwy­cię­stwo i popro­wa­dził armię Mun­ster na pół­noc, uzy­sku­jąc zakład­ni­ków z połu­dnio­wych Uí Néill oraz kró­le­stwa Con­nachty. Owoce tych suk­ce­sów były jed­nak krót­ko­trwałe, gdyż 13 wrze­śnia 908 roku woj­ska połu­dnio­wych Uí Néill wsparte przez kon­tyn­genty z kró­lestw Con­nachty i Lein­ster zadały mniej licz­nej armii Mun­ster dru­zgo­czącą klę­skę w bitwie pod Bal­la­gh­moon, gdzie pole­gli Cor­mac mac Cuilennáin oraz jego sojusz­nik, król Ossory Cel­lach mac Cer­ba­ill⁵⁷. Pole bitwy znaj­do­wało się naj­praw­do­po­dob­niej w pobliżu wschod­niego brzegu rzeki Bar­row, a zwy­cię­stwo sprzy­mie­rzo­nych było efek­tem przed­wcze­snej ucieczki czę­ści oddzia­łów z Mun­ster. Po tej kata­stro­fie pogrą­żone w wal­kach wewnętrz­nych Mun­ster przez kolejne kilka dekad nie sta­no­wiło zagro­że­nia dla połu­dnio­wych Uí Néill. Sytu­acja ule­gła zmia­nie dopiero po prze­ję­ciu wła­dzy przez Briana Boru, za pano­wa­nia któ­rego połu­dniowo-zachod­nie kró­le­stwo ponow­nie rzu­ciło wyzwa­nie kró­lom Tary.

Dru­gim z naj­waż­niej­szych kró­lestw połu­dnio­wej Irlan­dii było Lein­ster, zaj­mu­jące połu­dniowo-wschod­nią część wyspy. Znaj­du­jące się na jego tere­nie góry Wic­klow sta­no­wiły natu­ralną gra­nicę pomię­dzy cha­rak­te­ry­zu­jącą się żyznymi gle­bami pół­nocną czę­ścią kró­lestwa, rzą­dzoną przez dyna­stię Uí Dúnlainge, a połu­dniem zdo­mi­no­wa­nym przez kró­lów Uí Che­in­n­se­laig. W V wieku główną rolę w Lein­ster odgry­wała dyna­stia Uí Gar­r­chon, wywo­dząca się z tere­nów obec­nego hrab­stwa Kil­dare. To wła­śnie tam pierw­szy biskup Irlan­dii, Pal­la­diusz, miał zło­żyć reli­kwie świę­tych Pio­tra i Pawła, co z pew­no­ścią przy­czy­niało się do pod­nie­sie­nia pre­stiżu Uí Gar­r­chon⁵⁸. Po 738 roku i klę­sce Uí Che­in­n­se­laig w bitwie z armią połu­dnio­wych Uí Néill pod Áth Senaig wła­dzę zwierzch­nią w Lein­ster spra­wo­wali nie­mal nie­prze­rwa­nie aż do 1042 roku władcy z dyna­stii Uí Dúnlainge, praw­do­po­dob­nie cie­szący się popar­ciem kró­lów połu­dnio­wych Uí Néill. Z cza­sem pro­tek­cja potęż­nego pół­noc­nego sąsiada zamie­niła się w próby pod­po­rząd­ko­wa­nia sobie Lein­ster, przez co połu­dniowo-wschod­nie kró­le­stwo wie­lo­krot­nie wcho­dziło w kon­flikty z wład­cami połu­dnio­wych Uí Néill. W 770 roku znany nam już Don­n­chad Midi, jeden z naj­wy­bit­niej­szych kró­lów połu­dnio­wych Uí Néill, naje­chał Lein­ster, zdo­by­wa­jąc Dún Ailinne, jedną z naj­waż­niej­szych twierdz, a zara­zem główny ośro­dek cere­mo­nialny kró­le­stwa. W 804 roku Áed Oir­nide, król pół­noc­nych Uí Néill (a zara­zem następca Don­n­chada Midi jako król Tary – jak już wspo­mnie­li­śmy, tytuł ten uzy­ski­wali mniej wię­cej na prze­mian władcy połu­dnio­wych i pół­noc­nych Uí Néill), dwu­krot­nie spu­sto­szył Lein­ster⁵⁹, ale w 808 roku jego kolejny najazd zakoń­czył się porażką. Kró­lo­wie Tary (zarówno ci z pół­noc­nych, jak i połu­dnio­wych Uí Néill) pró­bo­wali też pod­sy­cać wewnętrzne kon­flikty w Lein­ster i osa­dzać na tam­tej­szym tro­nie swo­ich kan­dy­da­tów. Mimo to połu­dniowo-wschod­nie kró­le­stwo zacie­kle bro­niło swo­jej nie­za­leż­no­ści, jesz­cze długo odgry­wa­jąc istotną rolę na sce­nie poli­tycz­nej Irlan­dii.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książkiZapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1. J. Ryan, _The Bat­tle of Clon­tarf,_ „The Jour­nal of the Royal Society of Anti­qu­aries of Ire­land” VII, 8 (1), 1938, s. 1.

2. S. Duffy, _What hap­pe­ned at the Bat­tle of Clon­tarf?_, „History Ire­land” 22 (2), 2014, s. 30.

3. C. Down­ham, _The Bat­tle of Clon­tarf in Irish History and Legend_, „History Ire­land” 13 (5), 2005, s. 21.

4. S. Duffy, _Brian Boru and the Bat­tle of Clon­tarf_, Dublin 2013, s. 198.

5. C. Len­non, _The bat­tle of Clon­tarf, 1014: a mil­len­nium of histo­ri­cal per­spec­ti­ves_, „Dublin Histo­ri­cal Record” 67 (2), 2014, s. 29.

6. C. Cor­lett, _The Rath­down Slabs: Vikings and Chri­stia­nity_, „Archa­eology Ire­land” 17 (4), 2003, s. 30.

7. S. Duffy, _Brian Boru and the Bat­tle of Clon­tarf_, s. 179.

8. K. Hughes, _Early Chri­stian Ire­land: Intro­duc­tion to the Sour­ces_, Lon­don 1972, s. 108.

9. B. Cun­nin­gham, _The Annals of Loch Cé: Scri­bes and Manu­scripts,_ „Irish Arts Review” 26 (2), 2009, s. 93.

10. S. Duffy, _Brian Boru and the Bat­tle of Clon­tarf_, s. 191–192.

11. M. Rich­ter, _Medie­val Ire­land. The Endu­ring Tra­di­tion_, Basing­stoke 1988, s. 84.

12. S. Duffy, _Brian Boru and the Bat­tle of Clon­tarf_, s. 231.

13. Tamże, s. 227.

14. P. Fre­eman, _The Archa­eology of Roman Mate­rial in Ire­land_, „Pro­ce­edings of the Harvard Cel­tic Col­lo­qu­ium” 15, 1995, s. 69–70.

15. R. McLau­gh­lin, _The Roman Plan to Conquer Ire­land: Rethin­king the Cam­pa­ign by Gna­eus Julius Agri­cola (AD 77–83)_, „Clas­sics Ire­land” 21–22, 2015, s. 128.

16. T. Man­teuf­fel, _Histo­ria powszechna: śre­dnio­wie­cze_, War­szawa 1965, s. 105.

17. A. Cro­nin, _Saint Patrick and Louth: A Reap­pra­isal of Ire­land’s Natio­nal Apo­stle_, „Jour­nal of the County Louth Archa­eolo­gi­cal and Histo­ri­cal Society” 28 (4), 2006, s. 451.

18. M. Stout, _Early Chri­stian Ire­land: set­tle­ment and envi­ron­ment_, „A History of Set­tle­ment in Ire­land”, red. T.B. Barry, Lon­don–New York 2000, s. 99.

19. C. Swift, _Forts and Fields: A Study of ‘Mona­stic Towns’ in Seventh and Eighth Cen­tury Ire­land_, „The Jour­nal of Irish Archa­eology” 9, 1998, s. 118–119.

20. M. Rich­ter, _op. cit._, s. 64.

21. Tamże, s. 29–30.

22. Okres od ok. 550 do 900 roku p.n.e. jest okre­ślany w czę­ści opra­co­wań poświę­co­nych atlan­tyc­kiej czę­ści Szko­cji jako „późna epoka żelaza”.

23. I. Armit, _Irish-Scot­tish con­nec­tions in the first mil­len­nium AD: an eva­lu­ation of the links between souter­rain ware and Hebri­dean cera­mics_, „Pro­ce­edings of the Royal Irish Aca­demy” 108, 2008, s. 12.

24. _The Annals of Ulster_, U438.1.

25. M.J. Gor­man, _The Ancient Bre­hon Laws of Ire­land_, „Uni­ver­sity of Pen­n­sy­lva­nia Law Review and Ame­ri­can Law Regi­ster”, 1913, s. 219.

26. M. Rich­ter, _op. cit._, s. 88.

27. S. Duffy, _Brian Boru and the Bat­tle of Clon­tarf_, s. 9.

28. M. Rich­ter, _op. cit._, s. 19.

29. S. Duffy, _Brian Boru and the Bat­tle of Clon­tarf_, s. 13–15.

30. S.P. Ó Ríordáin, _Anti­qu­ities of the Irish Coun­try­side_, Nor­wich 1965, s. 22.

31. Według tej inter­pre­ta­cji Tech Midchúarta wyka­zuje ana­lo­gie z wystę­pu­ją­cymi na tere­nie Bry­ta­nii kur­su­sami (_cur­sus monu­ments_), neo­li­tycz­nymi monu­men­tami skła­da­ją­cymi się z rów­no­le­głych wałów osią­ga­ją­cych nawet 10 kilo­me­trów dłu­go­ści. Według innych bada­czy obiekt na wzgó­rzu Tara został wznie­siony dopiero w epoce żelaza (S. Duffy, red., _Medie­val Ire­land. An Encyc­lo­pe­dia_, New York 2005, s. 446, hasło J. Bra­dley).

32. M. Rich­ter, _op. cit._, s. 35–36.

33. S. Duffy (red.), _Medie­val Ire­land. An Encyc­lo­pe­dia_, New York 2005, s. 310 (hasło B. Jaski).

34. A. O’Sul­li­van, T. Nicholl, _Early medie­val set­tle­ment enc­lo­su­res in Ire­land: dwel­lings, daily life and social iden­tity_, „Pro­ce­edings of the Royal Irish Aca­demy: Archa­eology, Cul­ture, History, Lite­ra­ture” 111C, 2011, s. 61.

35. S. Duffy, _Brian Boru and the Bat­tle of Clon­tarf_, s. 11–12.

36. Tamże, s. 16–19.

37. M. Com­ber, _Lagore Cran­nóg and Non-Fer­rous Metal­wor­king in Early Histo­ric Ire­land_, „The Jour­nal of Irish Archa­eology” 8, 1997, s. 103, 112.

38. J. Bra­dley, _Brú na Bóinne c. 500 – c. 1600 AD_, „Archa­eology Ire­land” 11 (3), 1997, s. 33.

39. F.J. Byrne, _Church and poli­tics, c. 750 – c. 1100_, „A New History of Ire­land: Pre­hi­sto­ric and early Ire­land”, red. D. Ó Cróinín, Oxford 2005, s. 657.

40. B. Lacey, _The Grianán of Aile­ach: A Note on Its Iden­ti­fi­ca­tion_, „The Jour­nal of the Royal Society of Anti­qu­aries of Ire­land” 131, 2001, s. 145–146.

41. _The Annals of Ulster_, U1004.5.

42. Tamże, U853.6.

43. C. McSpar­ron, B. Wil­liams, _Early Medie­val Set­tle­ment in North County Antrim: the Signi­fi­cance of Doon­more and Dru­ma­doon_, „Ulster Jour­nal of Archa­eology” 70, 2011, s. 43.

44. D. Ó Cróinín, _Early Medie­val Ire­land 400–1200_, Lon­don–New York 2013, s. 43.

45. R.B. War­ner, _Clo­gher: an archa­eolo­gi­cal win­dow on early Medie­val Tyrone and Mid Ulster_, „Tyrone: History and Society”, red. C. Dil­lon, H. Jef­fe­ries, Dublin 2003, s. 43.

46. _The Annals of Ulster_, U444.1.

47. T. Ó Fia­ich, _St. Patrick and Armagh_, „Sean­chas Ardm­ha­cha: Jour­nal of the Armagh Dio­ce­san Histo­ri­cal Society” 16 (2), 1995, s. 110–113.

48. _The Annals of Tiger­nach_, T1148.7.

49. C. Devane, _The history of Kil­be­gly and its envi­rons_, „The Mill at Kil­be­gly. An archa­eolo­gi­cal inve­sti­ga­tion on the route of the M6 Bal­li­na­sloe to Ath­lone natio­nal road scheme”, red. N. Jack­man, C. Moore, C. Rynne, Dublin 2013, s. 99.

50. S. Grzy­bow­ski, _Histo­ria Irlan­dii_, Wro­cław–War­szawa–Kra­ków 1998, s. 50.

51. P. Gle­eson, _Con­struc­ting King­ship in Early Medie­val Ire­land: Power, Place and Ide­ology_, „Medie­val Archa­eology” 56, 2012, s. 17.

52. S. Duffy, _Brian Boru and the Bat­tle of Clon­tarf_, s. 37.

53. _Annals of Inis­fal­len_, AI721.2. Anna­li­sta zde­cy­do­wa­nie prze­sa­dza, nazy­wa­jąc Cathala mac Fin­gu­ine „jed­nym z pię­ciu kró­lów Mun­ster, któ­rzy rzą­dzili Irlan­dią”.

54. _Annals of Inis­fal­len_, AI840.1.

55. _The Annals of Ulster_, U841.5.

56. _Annals of the Four Masters_, M902.6.

57. _Annals of Inis­fal­len_, AI908.2; _Frag­men­tary Annals of Ire­land_, FA 423. Wię­cej na temat króla-biskupa Cor­maca mac Cuilennáina oraz prze­biegu bitwy pod Bal­la­gh­moon, C. Namir­ski, _Bal­la­gh­moon 13 IX 908_, Zabrze–Tar­now­skie Góry 2021, s. 60–74.

58. D. Ó Cróinín, _op. cit._, s. 52.

59. _The Annals of Ulster_, U804.5.