Cool Japan. Autoprezentacja Japonii w popkulturze - ebook

dr inż. Małgorzata Gotowska

Wstęp

Cool Japan. Autoprezentacja Japonii w popkulturze to nie tylko tytuł niniejszej książki, ale także konferencji naukowej, która odbyła się w maju 2016 roku na Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym w Bydgoszczy w ramach Bydgoskiego Festiwalu Nauki. Twórcom tego wydarzenia przyświecał konkretny cel: przeanalizować sposoby, w jakie Japonia – rozmyślnie lub mimowolnie – prezentuje globalnemu odbiorcy swoje obyczajowe, kulturowe i popkulturowe oblicze.

Cool Japan to również nazwa programu japońskiego Ministerstwa Gospodarki, Handlu i Przemysłu, którego misją jest wykorzystanie najatrakcyjniejszych dla zachodniego odbiorcy elementów składających się na kulturę tego kraju, czyli mangi, anime, kulinariów, tradycyjnego rzemiosła, mody, turystyki czy muzyki, dla celów promowania rodzimego przemysłu za granicą oraz poprawy jego konkurencyjności na rynku. Strategia ta stanowi formę soft power, czyli wykorzystywania możliwości pośredniego wpływania na zachowania rynku lub prowadzenie interesów czy biznesu za pomocą środków kulturowych i ideologicznych.

W książce, którą oddajemy właśnie Czytelnikowi do rąk, znajduje się zbiór spostrzeżeń na temat zaskakujących i niecodziennych dla Europejczyka zjawisk kulturowych obecnych w Japonii, zarówno tych wynikających z jej tradycji, jak i tych, które są owocem współczesnych uwarunkowań społecznych.

Przeciętny odbiorca ma na temat Japonii szeroki wachlarz skojarzeń: z jednej strony jest to z pewnością jej tradycja, a więc gejsze, samuraje, sushi, walki sumo czy po prostu ryż i pałeczki, z drugiej – jej gwałtowny wzrost i rozkwit ekonomiczny, a także szybko rozwijające się dziedziny gospodarki, takie jak elektronika, automatyka, przemysł samochodowy, komputerowy, bankowość oraz ekspansywność handlu zagranicznego. Pomimo tego, że w ostatnim półwieczu dołączyła ona do grona najbardziej rozwiniętych krajów świata, niejednokrotnie stawała też przed wyzwaniem promowania własnej kultury w szerszym świecie. Aktualnie, mniej więcej od początku lat 90., na rynku europejskim panuje prawdziwy „japoński boom”. Nie ustaje popyt na japońskie produkty spożywcze, gry, filmy czy komiksy, a to wszystko w połączeniu z zainteresowaniem tradycyjnymi wzorcami pielęgnowanymi przez starszych Japończyków. Wynika to z faktu, że „estetyzowanie różnych sfer codziennego życia stanowi głęboko zakorzenioną cechę japońskiej kultury, która nawet obecnie nic nie straciła na autentyczności”, jak pisze Klaudia Adamowicz w rozdziale Kawaii, czyli co mówi o Japonii jej urocza kultura. Autorka ta podjęła próbę zdefiniowania jednej z najpowszechniejszych współczesnych japońskich kategorii estetycznych, odnoszącej się przede wszystkim do rzeczy urokliwych i atrakcyjnych wizualnie – lecz, jak się okazuje – nie tylko. Odniesie ona także zjawisko popularności kawaii do specyfiki japońskiej kultury, ze szczególnym uwzględnieniem jej płynności i trwałości.

Również estetyką, ale bardzo konkretnej dziedziny, jaką są japońskie gry wideo, zajął się Marcin Chojnacki, który w swoim opracowaniu stawia pytanie o to, czy w obliczu transkulturalizmu i globalizacji zasadnym jest mówienie o „japońskości” tego medium, czy to w sensie ogólnym, czy w odniesieniu do procesów projektowania światów, postaci lub poziomów.

Równie popularne jak gry wideo, z których korzysta nie tylko wielu młodych Japończyków, ale także młodzież na całym świecie, stały się japońskie komiksy i animacje. Należą one do przejawów współczesnej japońskiej kultury popularnej, a mimo to nie pozostają bez związku z rodzimym folklorem czy rzemiosłem, czego dotyczą aż dwa teksty w niniejszym tomie: Między popkulturą a ludowymi wierzeniami. Folklor w filmach Studia Ghibli Alicji Ozgi i Anny Salamonik oraz Lalki japońskie w mandze i anime Adrianny Wosińskiej. Wątek ten, w odniesieniu do figury androgyna w kulturze japońskiej, porusza także Paulina Szczęsna.

To tylko niektóre z zagadnień przedstawianych przez dziewięciu autorów, których teksty składają się na niniejszy tom. Zachęcam więc do zapoznania się z nimi – być może rzucą one nowe światło na tematy pozornie znane, być może odkryją przed Czytelnikiem sfery, których nie był świadomy, a być może – na co jako organizator konferencji i redaktor niniejszego tomu liczę najbardziej – zainspirują do własnych poszukiwań i wniosków.

dr inż. Małgorzata GotowskaStreszczenia

Klaudia Adamowicz

Kawaii, czyli co mówi o Japonii jej urocza kultura?

Celem artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, co mówi o Japonii wszechobecny we współczesnej kulturze fenomen kawaii, w jaki sposób poprzez to zjawisko Japonia może dokonywać aktu samoprezentacji i kreacji swojego wizerunku. Podjęte zostanie zarówno zagadnienie ogólnej charakterystyki pojęcia, jak i sfer, które może obejmować, jego związków z japońską kulturą i jej specyfiką, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii płynności i trwałości kultury. Całość doprowadzi do refleksji nad ideą Cool Japan i jej potencjałem w promocji kraju poza jego granicami za pośrednictwem kawaii.

Gabriela Matusiak

Wizje erotyki w Japonii

Autorka w swoim artykule przedstawia wybrane wizje szeroko rozumianej erotyki japońskiej, od najpopularniejszych stereotypów, przez oficjalne akty prawne dotyczące wybranych zagadnień, aż do różnych stanowisk poruszających problem sexless marriages („małżeństw bez seksu”) czy sōshoku danshi (mężczyzn, którzy nie zamierzają znaleźć partnerki na stałe i zakładać rodziny).

Marcin M. Chojnacki

Między tradycją a globalizacją – estetyka japońskich gier wideo

Japońskie gry wideo wydają się obok komiksów, filmów i seriali animowanych najlepiej adaptować na zachodnich rynkach, zdobywając szerokie grono odbiorców oraz miłośników. Elektroniczna rozrywka jest więc jednym z najprężniej rozwijających się przekaźników kultury popularnej. Co ciekawe, w większości przypadków treści w niej prezentowane przechodzą przez pryzmat zglobalizowanej już estetyki oraz mechaniki rozgrywki. Niniejszy artykuł stanowi próbę odpowiedzi na pytanie, czy można mówić o „japońskości” gier i jeśli tak, to co ona oznacza. Przybliża także w tym kontekście sposób, w jaki należy rozumieć pojęcie estetyki w odniesieniu do gier wideo. Obszarem zainteresowania autora są także wybrane przykłady wpływu transkulturalizmu oraz okcydentalizacji na japońską elektroniczną rozrywkę, a tym samym zastanowienie się nad pozycją zachodniego konsumenta jako modelowego odbiorcy produkcji japońskich.

Przemysław Sztafiej

Fetyszyzacja „czarności” w kinie japońskim – od jazzu do hip-hopu

W Japonii od okresu Meiji (1868–1912) rozpoczął się proces gwałtownego przyjmowania wzorców europejskich w różnych dziedzinach, także sztuki. Znaczną popularność zyskała muzyka klasyczna. Jednakże wzorce czerpano czasem także z kultur mniejszościowych. Mimo tego, że Japonia przejęła na przełomie XIX i XX wieku uprzedzenia względem rasy czarnej za pośrednictwem zachodnich dyskursów rasowych, to z czasem w środowiskach związanych z muzyką popularną widoczne stało fetyszyzowanie i naśladowanie czarnych artystów. W czasie okupacji amerykańskiej po raz pierwszy doszło do znaczniejszych i bezpośrednich kontaktów Japończyków z Afroamerykanami (w większości żołnierzami), a zarazem z ich kulturą – także muzyczną. Stopniowo motyw jazzu stał się częstym elementem w powojennym kinie – na przykład w filmie Poza ten świat w reżyserii Junjiego Sakamoto z 2004 roku. Pojawiały się także filmy, w których muzyka i Afroamerykanie stanowili główny motyw, jak w Jazz daimyō Kihachiego Okamoto z 1986 roku czy Czarnym słońcu Koreyoshiego Kurahary z 1964 roku.

Alicja Ozga, Anna Salamonik

Między popkulturą a ludowymi wierzeniami. Folklor w filmach Studia Ghibli

Folklor w filmach Studia Ghibli stanowi jeden z ich najbardziej charakterystycznych i atrakcyjnych elementów, zwłaszcza dla zachodnich widzów. W niniejszym artykule przyjrzałyśmy się bliżej licznym nawiązaniom Studia do rodzimego folkloru i omówiłyśmy je na wybranych przykładach. Szczególną uwagę poświęciłyśmy motywowi klątwy i próbie odpowiedzi na pytanie, czy jest ona związana z koncepcją skalania, charakterystyczną dla wierzeń shintōistycznych. Przyjrzałyśmy się także możliwym związkom konkretnych postaci z różnego rodzaju demonami i innymi legendarnymi postaciami. Folklorystyczny aspekt filmów Studia Ghibli nakreśliłyśmy odwołując się do metod etnologicznych, które w naszym odczuciu mogą przybliżyć tę problematykę z perspektywy, która nie była dotąd poruszana w literaturze na temat japońskich animacji pełnometrażowych.

Adrianna Wosińska

Lalki japońskie w mandze i anime

Tradycyjne lalki, z których najstarsze typy mają co najmniej kilkusetletnią historię, zajmują ważne, choć rzadko podkreślane miejsce w japońskiej kulturze. Przez wieki przypisywano im magiczne zdolności – używano ich w rytuałach oczyszczających, wykorzystywano jako talizmany, ale i narzędzia do rzucania klątw; tylko niewiele z nich służyło do zabawy. Niniejszy artykuł jest próbą prześledzenia, czy w jednym z najbardziej rozpoznawalnych mediów japońskiej popkultury – mandze oraz anime – obecne są motywy związane z rodzimymi lalkami, a jeśli tak – które elementy związane z ich produkcją, wizerunkiem i symboliką pojawiają się najczęściej i w jakim kontekście.

Paulina Szczęsna

Ciało androgyniczne w tańcu butō i popkulturze japońskiej

Człowiek androgyniczny stanowił na przestrzeni wieków inspirację dla twórców, a jego przedstawienia kulturowe wyrażały tęsknotę ludzi za jednością i harmonią. W mojej pracy przyjrzę się nie tylko funkcji ciała androgynicznego w tańcu butō, ale również podejmę się analizy tego motywu w japońskiej kulturze popularnej; przyjrzę się także jego obecności w innych formach scenicznych Japonii – w teatrze kabuki i rewii Takarazuka. Poszukiwania motywu ciała androgynicznego zakończą przykłady z japońskiej popkultury, a konkretniej z mangi, anime oraz muzyki popularnej. Rozważania stanowią próbę odpowiedzenia na pytanie: czy konstrukt ciała androgynicznego w japońskiej kulturze ma dla niej charakter unikatowy i w jaki sposób można go interpretować.

Olga Yoshida-Mądrowska

Dziedzictwo Kuniyoshiego Utagawy we współczesnej kulturze i popkulturze Japonii

Artykuł podsumowuje ostatnie pięć lat (2011–2016) obecności mistrza drzeworytu, Kuniyoshiego Utagawy, w japońskiej kulturze i popkulturze. Zestawienie obejmuje charakterystykę ekspozycji muzealnych, publikacji i wpływu Kuniyoshiego na kulturę, a szczególnie kulturę popularną, od pierwszej rocznicowej wystawy (w 150-lecie śmierci artysty) do chwili powstania artykułu. Poza podsumowaniem wystaw i wydań, artykuł opisuje również najpopularniejsze motywy z twórczości artysty, a także jego najważniejsze dzieła i możliwe przyczyny zainteresowania nim wśród młodych Japończyków.Abstracts

Klaudia Adamowicz

Kawaii, or what the culture of cuteness says about Japan

The phenomenon of kawaii is omnipresent in contemporary Japan. The aim of the paper is to trace the possible interpretations of what this trend says about Japan and how the country can use it for the purpose of self-presentation. The Author describes the general outline of this notion, its scope and relations to Japanese culture, including its unique traits, with special regards to its fluidity and continuity. The conclusion provides an afterthought on the idea of Cool Japan, as well as its potential for promoting the country abroad by means of kawaii.

Gabriela Matusiak

Views on eroticism in Japan

The Author presents the selected views concerning Japanese eroticism, from the most common stereotypes and official legal regulations, to various opinions on the problems of sexless marriages and sōshoku danshi (men who are reluctant towards establishing long-term relationships and having children).

Marcin M. Chojnacki

Between tradition and globalization – the aesthetics of Japanese video games

Aside from comic books, movies and animated series, Japanese video games seem to be one of the best-adapting medium on the Western market, gaining a wide group of users and lovers. Moreover, electronic entertainment is one of the most dynamically developing branches of popular culture. Interestingly, their content undergoes a process of filtration through the globalized aesthetics and gameplay. The paper investigates how much “Japaneseness” there is in Japanese games and how this “Japaneseness” manifests itself. The article also discusses the way that the idea of aesthetics should be considered in regards to video games. In addition, the Author presents the selected examples of the impact of transculturalism and occidentalization on Japanese electronic entertainment and in consequence – he debates over the position of Western consumer as a model recipient of Japanese products.

Przemysław Sztafiej

The fetishization of „blackness” in Japanese cinema – from jazz to hip-hop

The beginning of Meiji period (1868–1912) in Japan marked the onset of a rapid adaptation of European ideas in various areas of the country’s functioning, including classical music. However, some inspirations came from social minorities. Even though in the late 19th and early 20th century Japan assumed, through the medium of Western racial discourse, the prejudice towards black people, after some time in the circles connected with popular music the fetishization and imitation of black artists became clearly visible. During American occupation of Japan its citizens for the first time came in direct contact with Afro-American people (mostly the soldiers) and their culture – including music. Gradually jazz became a frequent theme in postwar cinema – it was used for example in Junji Sakamoto’s Out of This World (2004). There are also movies in which the plot is centered around Afro-Americans and their music, like in Kihachi Okamoto’s Dixieland Daimyo (1986) or Koreyoshi Kurahara’s Black Sun (1964).

Alicja Ozga, Anna Salamonik

Between popular culture and folk beliefs. Folklore in the movies of Studio Ghibli

Japanese folklore, a common theme in the movies of Studio Ghibli, is one of their most well-known and attractive elements, especially for the Western viewers. In this paper the Authors focus on numerous references in the Studio’s movies to the native folklore and present them on the selected examples. A special regard is given to the motif of a curse and an attempt to answer the question whether it is associated with the notion of defilement, specific to shintō belief. The Authors also trace the possible relations of some characters with Japanese demons and other legendary creatures. For the purpose of analyzing the folkloristic aspect of the movies by Studio Ghibli, they assumed ethnologic methodology, as in their opinion it may serve presenting the object of the paper in a way which has not been yet introduced in the literature on Japanese full-length animation.

Adrianna Wosińska

Japanese dolls in manga and anime

Traditional dolls, among which some types date back hundreds of years, play an important, though rarely emphasized role in Japanese culture. Throughout past centuries they were credited with possessing magical power – they were used in purifying rituals, as talismans, but also as means for cursing people; only few of them actually served as toys. The article investigates whether the theme of traditional dolls occurs in one of most widely recognized medium of Japanese popular culture – manga and anime – and if so, which elements connected with their manufacturing, image or symbolism prevail and in what context they are invoked.

Paulina Szczęsna

Androgynous body in butō and Japanese popular culture

The idea of an androgynous human has been inspiring the artists for centuries and its cultural representations have been expressing man’s longing for unity and harmony. In this article the Author studies the role of an androgynous body in butō dance, but also analyzes this theme in regards to popular culture, as well as other performing arts in Japan – kabuki theatre and Takarazuka Revue. The seek for androgynous body in Japanese culture is concluded with the selected examples from manga, anime and popular music. In the final part of the paper the Author considers whether the idea of an androgynous body possesses some unique traits in Japanese culture and in what way can this theme be interpretable.

Olga Yoshida-Mądrowska

Kuniyoshi Utagawa’s legacy in contemporary culture and popular culture in Japan

The article summarizes the presence of the art of Kuniyoshi Utagawa in Japanese culture and popular culture within the last five years (2011–2016). The sudden boom for this master of woodblock printing dates back to 2011, the year which marked the 150th anniversary of the artist’s death. For this occasion a great number of exhibitions of his works were held in Japan, as well as numerous events, aiming to raise the interest of the viewers in his work and profile. This article presents the main objects and themes of the exhibitions, the major publications on the artist’s life and work and his impact on the culture – especially popular culture – since the first exhibition up to the present. It also describes the most popular motifs in the art by Kuniyoshi, his main works and the possible reasons for the boom for his art in Japan.