Córka carycy - ebook

Spis po­staci

Ro­dzina Elż­biety

Elż­bieta Pio­trowna Ro­ma­nowa (Li­zeńka), córka cara Pio­tra Wiel­kiego i Ka­ta­rzyny I

Aleksy Mi­chaj­ło­wicz Ro­ma­now, car Wszech­rusi, drugi car z dy­na­stii Ro­ma­no­wów; dzia­dek Elż­biety

Piotr Wielki, car Wszech­rusi, znany także jako Piotr Alek­sie­je­wicz Ro­ma­now, ba­tiuszka car, Piotr I; oj­ciec Elż­biety

Ka­ta­rzyna Alek­sie­jewna, dawna słu­żąca, naj­pierw ko­chanka, a po­tem żona Pio­tra Wiel­kiego, póź­niej ca­ryca Wszech­rusi Ka­ta­rzyna I; matka Elż­biety

Eu­do­kia Ło­pu­china, pierw­sza żona Pio­tra Wiel­kiego, była ca­ryca Wszech­rusi; matka ca­re­wi­cza Alek­sego

ca­re­wicz Aleksy, syn Eu­do­kii i Pio­tra Wiel­kiego, jego pra­wo­wity dzie­dzic; przy­rodni brat Elż­biety

Piotr Alek­sie­je­wicz Ro­ma­now (Pie­truszka), syn Alek­sego i Szar­loty Kry­styny, póź­niej car Piotr II; bra­ta­nek Elż­biety

Anna Pio­trowna Ro­ma­nowa (Anuszka), córka Pio­tra Wiel­kiego i Ka­ta­rzyny I; sio­stra Elż­biety i matka Ka­rola Pio­tra

Ka­rol, książę Holsz­tynu, mąż Anny Pio­trowny; oj­ciec Ka­rola Pio­tra

re­gentka Zo­fia, przy­rod­nia sio­stra Pio­tra Wiel­kiego; ciotka Elż­biety

car Iwan V, przy­rodni brat Pio­tra Wiel­kiego; stryj Elż­biety

ca­ryca Pra­sko­wia Iwa­nowna Sał­ty­kowa (Pa­sza), wdowa po Iwa­nie; stry­jenka Elż­biety

ca­równa Ka­ta­rzyna Iwa­nowna, córka cara Iwana V; stry­jeczna sio­stra Elż­biety

Ka­rol Le­opold, książę Me­klem­bur­gii, mąż ca­równy Ka­ta­rzyny Iwa­nowny i oj­ciec Kry­styny, re­gentki Wszech­rusi Anny Le­opol­downy

Kry­styna, wła­ści­wie Elż­bieta Ka­ta­rzyna Kry­styna, księż­niczka Me­klem­bur­gii, córka Ka­ta­rzyny Iwa­nowny, po­tem ad­op­to­wana przez ca­rycę Annę I i mia­no­wana księż­niczką ko­ronną – ce­sa­rzówną, re­gentka Wszech­rusi Anna Le­opol­downa; ku­zynka Elż­biety

An­toni, książę Brunsz­wiku, mąż re­gentki Anny Le­opol­downy; oj­ciec cara Iwana VI

car Iwan VI, Iwan An­to­no­wicz, ma­lutki syn re­gentki Anny Le­opol­downy; pra­wnuk stryja Elż­biety

ca­równa Anna Iwa­nowna, córka cara Iwana V, księżna Kur­lan­dii, po­tem ca­ryca Wszech­rusi Anna I; stry­jeczna sio­stra Elż­biety

książę Kur­lan­dii, mąż ca­równy Anny Iwa­nowny

Au­gust, książę Holsz­tynu, ku­zyn Ka­rola, księ­cia Holsz­tynu; na­rze­czony Elż­biety Pio­trowny

Ro­syj­ski dwór car­ski

książę Alek­san­der Da­ni­ło­wicz Mien­szy­kow, ge­ne­rał ar­mii Pio­tra Wiel­kiego i jego za­ufany przy­ja­ciel, zwany także Ale­ka­szą

księż­niczka Ma­ria Mien­szy­kow, córka Mien­szy­kowa i na­rze­czona cara Pio­tra II

Teo­fan Pro­ko­po­wicz, ar­cy­bi­skup No­wo­grodu, spo­wied­nik i do­radca Pio­tra Wiel­kiego, Ka­ta­rzyny I i Elż­biety Pio­trowny

książę Aleksy Gri­go­ri­je­wicz Do­łgo­ruki, oj­ciec chrzestny Pio­tra Alek­sie­je­wi­cza Ro­ma­nowa (Pio­tra II)

księżna Ka­tia Alek­sie­jewna Do­łgo­ruka, córka księ­cia Alek­sego Do­łgo­ru­kiego, póź­niej na­rze­czona Pio­tra II

hra­bia Piotr An­drie­je­wicz Toł­stoj, dwo­rza­nin i za­ufany Pio­tra Wiel­kiego i Ka­ta­rzyny I

Alek­san­der Bo­ry­so­wicz Bu­tur­lin, ofi­cer pułku pre­obra­żeń­skiego, ko­cha­nek i zwo­len­nik Elż­biety Pio­trowny

Ernst Bi­ren, hra­bia de Bi­ron, sta­jenny, znany także jako de Bi­ron, książę Kur­lan­dii, re­gent Ro­sji; ko­cha­nek i do­radca Anny I

Mał­go­rzata de Bi­ron, żona Bi­rona, księżna Kur­lan­dii

Ka­rol, Piotr i Ja­dwiga de Bi­ron, dzieci Bi­rona

ge­ne­rał Usza­kow, szef Taj­nego Urzędu Śled­czego

Maja, słu­żąca u Iwa­no­wien

po­rucz­nik Sie­mion Mor­dwi­now, ma­ry­narz, który prze­ka­zuje ko­re­spon­den­cję mię­dzy Anuszką i Li­zeńką

książę Ar­te­miusz Wo­łyń­ski, ro­syj­ski am­ba­sa­dor w Per­sji

książę An­tioch Kan­te­mir z Moł­dowy, ro­syj­ski am­ba­sa­dor w Lon­dy­nie

Eu­ropa

Au­gust Mocny, elek­tor sa­ski, so­jusz­nik Pio­tra Wiel­kiego i król Pol­ski

król Szwe­cji Ka­rol XII, wróg Pio­tra w wiel­kiej woj­nie pół­noc­nej

król Fran­cji Lu­dwik XV

Ma­ria Lesz­czyń­ska, córka Sta­ni­sława Lesz­czyń­skiego, króla Pol­ski, księż­niczka pol­ska; żona Lu­dwika XV i kró­lowa Fran­cji

Jean-Ja­cques de Cam­pre­don, fran­cu­ski am­ba­sa­dor w Ro­sji

książę de Li­ria, hisz­pań­ski am­ba­sa­dor w Ro­sji

Jan d’Aco­sta, por­tu­gal­ski Żyd, bła­zen Pio­tra Wiel­kiego, Ka­ta­rzyny I, Pio­tra II, Anny I i wresz­cie Elż­biety

Ja­kob Schwartz, au­striacki szpieg, wio­lon­cze­li­sta, na­uczy­ciel mu­zyki i tańca

Jean-Ar­mand de Le­stocq, fran­cu­ski ary­sto­krata; le­karz Elż­biety

An­driej Iwa­no­wicz, hra­bia Oster­mann, wła­ści­wie He­in­rich Jo­hann Frie­drich Oster­mann, kanc­lerz i wi­ce­kanc­lerz Pio­tra Wiel­kiego, Ka­ta­rzyny I, Anny I i re­gentki Anny Le­opol­downy

Lieb­man, Żyd i na­dworny ju­bi­ler ca­rycy Anny I

hra­bia Mo­ritz Karl von Ly­nar, po­seł sa­ski i ko­cha­nek re­gentki Anny Le­opol­downy

Ju­lia (Ju­lianna) von Meng­den, inf­lancka ba­ro­nowa, sio­strze­nica Oster­manna; car­ska pia­stunka Iwana VI i ko­chanka re­gentki Anny Le­opol­downy

hra­bia Ales­san­dro Me­lis­simo, au­striacki dy­plo­mata, na­rze­czony Ka­tii Do­łgo­ru­kiej

To-Szi, przy­wódca chiń­skiego po­sel­stwa

Ko­ło­mien­skoje

Il­lin­czaja, pia­stunka Anuszki i Li­zeńki

Ławra Pe­czer­ska

prze­ory­sza Agata, przy­ja­ciółka Ka­ta­rzyny I

Alek­siej Ra­zum/Ra­zu­mow­ski, ukra­iń­ski pa­sterz i so­li­sta Car­skiego Chóru Anny I; ko­cha­nek Elż­bietyPro­log

Pa­łac Zi­mowy, dzień św. Mi­ko­łaja, 6 grud­nia 1741 roku

MÓJ MA­LUTKI KU­ZYN IWAN jest nie­winny – jest rocz­nym dziec­kiem i nie może być ni­czemu wi­nien. Lecz dziś, na mój roz­kaz, car nie­mowlę zo­sta­nie uznany za win­nego za­rzu­ca­nych mu czy­nów.

Tłu­mię prze­możną chęć, by po­rwać go na ręce i uca­ło­wać, ale to tylko po­gor­szy­łoby sprawę. Za drzwiami jego kom­naty sły­chać ni­ski, brzę­czący dźwięk, jakby roz­złosz­czone psz­czoły chciały za­ata­ko­wać Pa­łac Zi­mowy. Żoł­nier­skie buty szu­rają i tu­pią. Ostrogi po­brzę­kują ni­czym kie­liszki do wódki, a ba­gnety są mo­co­wane na musz­kie­tach. To pre­lu­dium tego, co na­stąpi. Ta myśl na­peł­nia moje serce prze­ra­że­niem.

Nie ma wy­boru. Albo Iwan, albo ja. Tylko jedno z nas może wła­dać Ro­sją, a dru­gie zo­sta­nie ska­zane na śmierć za ży­cia. Prawo do rzą­dze­nia Ro­sją trzeba nie tylko odzie­dzi­czyć, trzeba so­bie na nie rów­nież za­słu­żyć. On i moja ku­zynka, re­gentka, skażą kraj na wieczne po­zo­sta­wa­nie pod ob­cym jarz­mem. Pod ich rzą­dami im­pe­rium upad­nie, nie­wi­dzialna święta więź łą­cząca cara i jego lud zo­sta­nie nie­od­wra­cal­nie ze­rwana.

Ja, Elż­bieta, je­stem je­dy­nym dziec­kiem, które prze­żyło spo­śród pięt­na­stu sy­nów i có­rek Pio­tra Wiel­kiego. Tego wie­czoru, je­śli będę zwle­kać zbyt długo, mogę zgi­nąć jako ostat­nia z ro­dzeń­stwa.

„Niech będą prze­klęci Ro­ma­no­wo­wie!” Z tru­dem sta­ram się wy­rzu­cić z my­śli prze­po­wied­nię, która od za­wsze ruj­nuje mi ży­cie. Na par­kie­cie two­rzą się ka­łuże, kiedy błoto z mo­ich się­ga­ją­cych ud bu­tów top­nieje. Ich zno­szona skóra prze­sią­kła pod­czas szyb­kiej jazdy przez Sankt Pe­ters­burg. Choć je­stem ko­ro­no­waną księż­niczką – ca­równą Elż­bietą Pio­trowną Ro­ma­nową – ża­den lo­kaj nie okrył mych ko­lan niedź­wie­dzią skórą dla ochrony przed lo­do­wa­tym wia­trem i pa­da­ją­cym śnie­giem, kiedy sie­dzia­łam w sa­niach. Nie mia­łam mufki, którą mo­gła­bym osło­nić twarz tym szcze­gól­nym, bar­dzo wdzięcz­nym ge­stem pe­ters­bur­skich dam. Moja po­spieszna po­dróż na spo­tka­nie z prze­zna­cze­niem była tajna: śnieg skry­wał mi­go­czące świa­tła la­tarni, kła­dąc się ca­łu­nem na mie­ście. Kie­ro­wał mną śmier­telny strach, gdy pę­dzi­łam przez mo­sty, uni­ka­łam strze­żo­nych szla­ba­nów i prze­my­ka­łam ukrad­kiem przez pu­ste pro­spekty, zo­sta­wia­jąc za sobą ślad cie­pła w mroź­nym po­wie­trzu.

To była noc pa­mięt­nych de­cy­zji, z któ­rymi będę mu­siała żyć do śmierci. Na­masz­czo­nego i ko­ro­no­wa­nego cara nie wolno za­bić, na­wet je­śli zo­staje zde­tro­ni­zo­wany, bo to usta­no­wi­łoby nie­bez­pieczny pre­ce­dens. Nie może też żyć – a przy­naj­mniej nie może ist­nieć w gło­wach ro­syj­skiego ludu czy też w tre­ści dy­plo­ma­tycz­nych biu­le­ty­nów roz­sy­ła­nych po ca­łej Eu­ro­pie.

W ta­kim ra­zie co sta­nie się z chłop­cem?

Czuję wiotką rączkę Iwana. I po pro­stu nie mogę się oprzeć – ni­gdy nie mo­głam – i po­cie­ram no­sem jego pulchne, ró­żowe pa­luszki, które na­dal są za małe, by utrzy­mać car­ską pie­częć. Na­zy­wamy tę za­bawę po­ca­łun­kiem mo­tyla. Śmieje się przy tym za­wsze i pisz­czy, a mnie ogar­nia czu­łość. Chłonę jego za­pach, aro­mat talku wy­ra­bia­nego wy­łącz­nie dla niego we fran­cu­skim Grasse – wa­ni­lia i ber­ga­motka, per­fumy cara – sta­ra­jąc się za­pa­mię­tać go na resztę ży­cia. Męż­czyźni na ze­wnątrz się uci­szają. Cze­kają na de­cy­zję, która jed­no­cze­śnie mnie zbawi i przy­nie­sie mi po­tę­pie­nie. Ta myśl roz­dziera mi du­szę.

W kom­na­cie Iwana pod­szyte je­dwa­biem fran­cu­skie za­słony z ada­maszku są za­cią­gnięte. Grube i cięż­kie chmury prze­sła­niają gru­dniowe gwiazdy i cie­niutki księ­życ, spo­wi­ja­jąc ten czas gę­stą, prze­ra­ża­jącą ciem­no­ścią. Za dnia okrzyki mew za­ma­rzają im w dzio­bach. Chłód nocy zdaje się dra­pać skórę do krwi. Źró­dła świa­tła są w Sankt Pe­ters­burgu rów­nie trudno do­stępne i dro­gie jak wszystko inne. Sklepy ze świe­cami, gdzie pach­nie psz­cze­lim wo­skiem, lnem i siarką, prze­ży­wają ob­lę­że­nie z po­wodu zbli­ża­ją­cych się Bo­żego Na­ro­dze­nia, No­wego Roku i święta Trzech Króli. Na na­brzeżu po dru­giej stro­nie rzeki okien­nice gład­kich fa­sad miej­skich pa­ła­ców i ka­mie­nic są po­za­my­kane, a okna za nimi ciemne. Po­grą­żone są w tej sa­mej po­nu­rej ci­szy co Pa­łac Zi­mowy. Je­stem w domu mo­jego ojca, ale to nie zna­czy, że je­stem bez­pieczna. Wręcz prze­ciw­nie. Liczne ko­ry­ta­rze Pa­łacu Zi­mo­wego, setki jego kom­nat i tu­ziny kla­tek scho­do­wych są przy­tulne ni­czym ra­miona ko­chanka, a jed­no­cze­śnie nie­bez­pieczne jak gniazdo żmij.

Iwan albo ja: los bez­li­to­śnie do­pro­wa­dził nas do tej chwili. Dwo­rza­nie mnie uni­kają: nikt nie po­sta­wiłby ko­piejki na moją przy­szłość. Czy zo­stanę ze­słana do od­le­głego klasz­toru, choć nie ma we mnie nic z za­kon­nicy, jak to pa­mięt­nie stwier­dził hisz­pań­ski po­seł, książę de Li­ria? Zo­sta­łam kie­dyś zmu­szona, by od­wie­dzić taką nie­szczę­sną ko­bietę w jej celi. Cel osią­gnięto: jej wi­dok wzbu­dził we mnie lęk, który bę­dzie mi to­wa­rzy­szył do końca ży­cia. Jej ogo­lona czaszka po­kryta była pę­che­rzami, a w oczach lśniło sza­leń­stwo. Gar­bata kar­lica, któ­rej wy­rwano ję­zyk, była jej je­dyną to­wa­rzyszką. Za­grze­by­wały się w zgni­łej sło­mie ni­czym pro­sięta w chle­wie. A może cze­kały mnie sa­nie ja­dące pro­sto na Sy­be­rię? Wiem, co ozna­cza taka po­dróż bez po­wrotu: sły­sza­łam krzyki, wi­dzia­łam strach i czu­łam prze­ra­że­nie ska­za­nych na zsyłkę wi­no­waj­ców, czy to pro­stych chło­pów, czy naj­lep­szych przy­ja­ciół cara. Nie wy­trzy­my­wali na­wet roku w okrut­nych wa­run­kach na wscho­dzie. A może po­chło­nie mnie ciemna cela w Ba­stio­nie Tru­bec­kiego – miej­scu, któ­rego nikt nie opusz­cza cało? A może bę­dzie pro­ściej i skoń­czę twa­rzą do dołu w Ne­wie, dry­fu­jąc po­mię­dzy gru­bymi bry­łami kry, które będą miaż­dżyć moje ciało i rwać je na ka­wałki?

Nie­cier­pli­wość żoł­nie­rzy jest nie­mal na­ma­calna. Jesz­cze tylko je­den wdech! Pia­stunka Iwana śpi, po­chy­lona na ta­bo­re­cie po­śród jego za­ba­wek: roz­rzu­co­nych czę­ści ma­trioszki, drew­nia­nych łó­dek, me­cha­nicz­nego srebr­nego niedź­wie­dzia, który otwiera pasz­czę i unosi łapy, gdy się go na­kręci, oraz glo­busa in­kru­sto­wa­nego ko­ścią sło­niową z In­dii i bel­gij­ską ema­lią. Blada pierś mamki jest na­dal od­sło­nięta po ostat­nim kar­mie­niu. Wy­brano ją w ha­ła­śli­wej nie­miec­kiej dziel­nicy w Mo­skwie z po­wodu ob­fi­tego, ala­ba­stro­wego biu­stu. Iwan ma do­brą opiekę: u Ro­ma­no­wów męż­czyźni są słabsi od ko­biet, choć nikt nie od­wa­żyłby się tego po­wie­dzieć. Ce­le­bro­wa­łam pierw­szy rok jego ży­cia jako okres cudu, po­da­ro­wa­łam mo­jemu ku­zy­nowi z oka­zji jego chrztu krzyż wy­sa­dzany ru­bi­nami i szma­rag­dami, po­da­ru­nek godny cara, i za­dłu­ży­łam się z po­wodu ka­rego źre­baka, który cze­kał w mo­ich staj­niach jako pre­zent dla niego na święta.

Od­dech Iwana się po­głę­bia. Obec­ność pułku pod jego drzwiami kła­dzie się cie­niem na jego snach. Kiedy przy­kła­dam dło­nie do jego bo­ków, czuję w pal­cach cie­pło, które roz­lewa mi się w sercu. Och, przy­tu­lić go raz jesz­cze, po­czuć ten cu­downy cię­żar w ra­mio­nach. Co­fam ręce, skła­dam je, choć czas na mo­dli­twy już mi­nął. Żadna piel­grzymka nie uwolni mnie od tego grze­chu, na­wet gdy­bym prze­szła całą Ro­sję na ko­la­nach. Iwan trze­po­cze rzę­sami, po­ru­sza po­licz­kiem, mla­ska ró­żo­wymi, lśnią­cymi ustecz­kami. Nie mogę pa­trzeć, jak pła­cze, choć ro­syj­scy chłopi twier­dzą, że „cu­dze łzy to tylko woda”.

„Naj­lżej­szy cię­żar bę­dzie dla cie­bie naj­więk­szym ob­cią­że­niem”. Ostat­nia prze­po­wied­nia za­raz się spełni. Oszczędź mnie – bła­gam w du­chu, ale wiem, że to jest moja droga i że mu­szę nią przejść do końca, po ka­wał­kach swego roz­bi­tego serca. Iwan znów za­sy­pia; dłu­gie ciemne rzęsy rzu­cają cień na krą­głe po­liczki, a małe piąstki otwie­rają się, od­sła­nia­jąc gład­kie, ró­żowe wnę­trza. Ten wi­dok mnie rani. Na­wet naj­zdol­niej­szy wróż­biarz nie od­gadłby, co los ma w za­na­drzu dla Iwana. Sta­ram się nie koń­czyć tej my­śli.

Za drzwiami pa­nuje cał­ko­wita ci­sza. Czy to ci­sza przed bu­rzą, która nie­po­ko­iła ojca, kiedy że­glo­wa­li­śmy po sta­lo­wych wo­dach Za­toki Fiń­skiej? Jego flota ko­ły­sała się na ko­twi­cach w od­dali, maszty wzno­siły się ni­czym mor­ski las. „To już na za­wsze bę­dzie Ro­sja – oznaj­mił z dumą. – Ża­den Ro­ma­now ni­gdy nie podda tego, co zdo­byto ro­syj­ską krwią”. By wzmoc­nić Ro­sję, oj­ciec ni­kogo nie oszczę­dzał. Mój star­szy przy­rodni brat Aleksy, jego syn i dzie­dzic, za­pła­cił naj­wyż­szą cenę za to, że wąt­pił w ścieżkę po­stępu im­pe­rium.

Zbli­żają się czy­jeś kroki. Mój czas z Iwa­nem i ży­cie, ja­kie zna­li­śmy, do­bie­gają końca. Wo­la­ła­bym, żeby to nie było ko­nieczne. Ktoś puka do kom­naty, to sym­bo­liczne skro­ba­nie knykci po drew­nie, tak de­li­katne, że za­prze­cza swemu ce­lowi. Pora na dzia­ła­nie. Ro­sja nie znie­sie już żad­nych wy­mó­wek. Nerwy żoł­nie­rzy są na­pięte jak sprę­żyny w pu­łapce na niedź­wie­dzie. Obie­ca­łam im cały świat: w taką noc jak ta zo­stają przy­pie­czę­to­wane losy i zdo­bywa się lub traci for­tuny.

– Elż­bieto Pio­trowna Ro­ma­nowa? – sły­szę, że zwraca się do mnie ka­pi­tan car­skiego pułku pre­obra­żeń­skiego.

Trzy­ma­łam do chrztu jego syna, ale czy mogę mu cał­ko­wi­cie za­ufać? Mam wra­że­nie, że tonę, i osła­niam ko­ły­skę Iwana swoim cia­łem. W ob­ra­mo­wa­nych zło­tem lu­strach do­strze­gam, że moja twarz unosi się wid­mowo po­nad zie­le­nią żoł­nier­skiej kurtki. Po­pie­la­to­blond loki wy­su­nęły mi się spod fu­trza­nej czapki. Na pro­stym rze­mie­niu na szyi wisi wy­sa­dzana dia­men­tami ikona świę­tego Mi­ko­łaja, która jest dla mnie bez­cenna. Będą mnie mu­sieli za­bić, za­nim mi ją ze­rwą.

Mam pra­wie trzy­dzie­ści dwa lata. Tego wie­czoru do­cho­wam wier­no­ści swo­jej krwi.

– Je­stem go­towa – od­po­wia­dam drżą­cym gło­sem i sta­ram się za­pa­no­wać nad sobą, gdy drzwi gwał­tow­nie się otwie­rają i do kom­naty wpa­dają żoł­nie­rze.

„Wszystko ma swoją cenę”.1

Osiem­na­ście lat wcze­śniej – wio­sna 1723 roku

PO­JE­CHA­LI­ŚMY DO PA­ŁACU MATKI W KO­ŁO­MIEN­SKIM, jak za­wsze kiedy po­trze­bo­wa­li­śmy bez­pie­czeń­stwa, po­cie­chy i siły. Od­kąd umarł mój star­szy przy­rodni brat, ca­re­wicz Aleksy, matka sta­rała się dać ojcu, ca­rowi Wszech­rusi Pio­trowi Wiel­kiemu, dzie­dzica naj­więk­szego i naj­bo­gat­szego pań­stwa świata. Kilka ty­go­dni przed na­szym wy­jaz­dem uro­dziła ko­lej­nego mar­twego synka.

Z ulgą opusz­cza­łam Sankt Pe­ters­burg tuż przed Wiel­ka­nocą: le­dwo zna­łam przy­rod­niego brata, bo Aleksy był ode mnie star­szy o osiem­na­ście lat. Bar­dziej przy­gnę­biało mnie nie­szczę­ście matki. Mimo wszystko uczci­li­śmy Wiel­ka­noc, naj­ra­do­śniej­sze i naj­święt­sze z ro­syj­skich świąt, wrę­cza­jąc jak zwy­kle pi­sanki wszyst­kim dwo­rza­nom i cie­sząc się ra­zem z nimi: Chry­stus zmar­twych­wstał! Sami nie tknę­li­śmy na­wet ta­le­rzy, tylko pa­trzy­li­śmy, jak czę­stują się ku­li­czem i pas­chą z twa­rogu, mig­da­łów i su­szo­nych owo­ców.

Kiedy wy­szłam z Pa­łacu Zi­mo­wego nie­długo po wscho­dzie słońca, wcią­gnę­łam do płuc chłodne wio­senne po­wie­trze, sta­ra­jąc się za­po­mnieć o dłu­gich, dusz­nych i ciem­nych zi­mo­wych mie­sią­cach i o at­mos­fe­rze smutku i lęku, która na­dal pa­no­wała we wnę­trzu pa­łacu. Ra­nek, który wsu­nął się mię­dzy dzień i noc ła­god­nie ni­czym skrzy­dło go­łę­bia, za­po­wia­dał już let­nie wschody słońca mgli­stymi bar­wami fioł­ko­wego różu, żółci i ma­cicy per­ło­wej. _Ot­tie­piel_, czyli wielka od­wilż, roz­po­częła się i po­ranki ła­god­niały, nie były już tak bru­tal­nie kon­tra­stowe jak zimą. W Ro­sji żadna zmiana nie za­cho­dzi ła­two, na­wet na­dej­ście no­wej pory roku. Siła od­wilży znów nas za­sko­czyła, jak za­wsze, spra­wia­jąc, że rzeki wy­stę­po­wały z brze­gów. Na­sze znu­żone du­sze oży­wiały się, kiedy śnieg i lód ustę­po­wały, a świa­tło każ­dego dnia po­ja­wiało się o pia­nie ko­guta wcze­śniej. Pro­mie­nie słońca ogrze­wały prze­mar­z­niętą zie­mię i wy­ta­piały lód i szron z na­szych żył, roz­grze­wa­jąc krew i przy­spie­sza­jąc tętno. Wio­senne wia­try roz­wie­wały po kraju na­siona, roz­no­sząc wraz z nimi obiet­nicę ży­zno­ści; zdmu­chi­wały pa­ję­czyny z na­szych umy­słów i bu­dziły Ro­sję z jej sen­nego otę­pie­nia.

Ja i moja sio­stra Anuszka, star­sza ode mnie o rok, do­sko­nale zna­ły­śmy pa­łac matki w Ko­ło­mien­skim. Spę­dzi­ły­śmy w nim pierw­sze lata ży­cia, za­nim nasi ro­dzice wzięli ślub i każda z nas zo­stała ogło­szona ca­równą, księż­niczką im­pe­rium. Na­sza matka, ca­ryca, wszę­dzie to­wa­rzy­szyła ojcu, czy to na polu bi­twy pod­czas wiel­kiej wojny pół­noc­nej prze­ciwko Szwe­cji – walce o prze­trwa­nie Ro­sji, która to­czyła się przez nie­mal dwie de­kady – czy pod­czas jego po­dróży na za­chód, po ca­łej Eu­ro­pie.

Choć by­ły­śmy cór­kami cara, w Ko­ło­mien­skim mo­gły­śmy się za­cho­wy­wać jak chłop­skie dzieci. Na­sza nia­nia Il­lin­czaja po­zwa­lała nam bie­gać boso po ob­ro­śnię­tej to­po­lami czer­wo­nej py­li­stej dro­dze w luź­nych, zwy­kłych su­kien­kach i kar­miła nas zu­pami i po­traw­kami ty­po­wymi dla pro­stej ro­syj­skiej kuchni. Pod jej czuj­nym okiem od­wie­dza­ły­śmy go­łęb­niki car­skiego so­kol­nika i wy­cho­wy­wa­ły­śmy wio­sną kotki, a la­tem zbie­ra­ły­śmy ja­gody w le­sie i pły­wa­ły­śmy w przej­rzy­stych je­zio­rach. Je­sie­nią szu­ka­ły­śmy grzy­bów albo ba­wi­ły­śmy się w cho­wa­nego w ogrom­nych sto­sach su­chych li­ści. Zimą jeź­dzi­ły­śmy na łyż­wach i san­kach albo bu­do­wa­ły­śmy igloo, a raz na­wet tęgą bał­wa­nicę, która wy­glą­dała po­dej­rza­nie po­dob­nie do Il­lin­czai. Tak się śmiała na jej wi­dok, że za­częła ka­słać i świ­stać. Wie­czo­rem kła­dła się z nami do łóżka: „Chodź­cie, go­łą­beczki, scho­waj­cie dzióbki pod mo­imi skrzy­dłami!”, i opo­wia­dała nam ro­syj­skie bajki. Wszyst­kie roz­gry­wały się w Ko­ło­mien­skim, w któ­rym po­noć ro­iło się od złych du­chów oraz pięk­nych pa­nien, po­ry­wa­nych, a po­tem ra­to­wa­nych przez dziel­nych mło­dzień­ców. „To stara zie­mia. I ja sama wiele wi­dzia­łam na wła­sne oczy” – oznaj­miała Il­lin­czaja i że­gnała się trzema pal­cami, na znak Świę­tej Trójcy pra­wo­sław­nego Ko­ścioła.

– Nie po­że­gna­łam się z oj­cem – po­wie­dzia­łam, kiedy pod­cho­dzi­ły­śmy z Anuszką do po­wozu.

Po­trzą­snęła głową w nie­mym ostrze­że­niu, a jej wzrok po­wę­dro­wał do okien apar­ta­mentu cara na gór­nym pię­trze Pa­łacu Zi­mo­wego. Za­słony na­dal były za­cią­gnięte; oj­ciec spał po opróż­nie­niu po­przed­niego wie­czoru w po­je­dynkę dwóch czy trzech bu­te­lek wódki. Za po­duszkę słu­żył mu goły brzuch szam­be­lana. Tylko cie­pło ludz­kiego ciała mo­gło od­pę­dzić drę­czące go de­mony. Od śmierci Alek­sego bał się za­snąć.

– Nikt nie wi­dział się z oj­cem, od­kąd matka ostat­nio za­nie­mo­gła, Li­zeńko – przy­po­mniała mi Anuszka, uży­wa­jąc zdrob­nie­nia mo­jego imie­nia. – Tak bar­dzo li­czył na syna. Ro­sja po­trze­buje dzie­dzica. Sta­ro­wiercy nisz­czą mu ży­cie.

Sta­ro­wiercy nie­na­wi­dzili cara za jego re­formy i zmiany, które wpro­wa­dzał w ży­ciu Ro­sjan. Oj­ciec prze­krę­cił kraj ni­czym głowę lalki i ka­zał swo­jemu lu­dowi pa­trzeć nie na wschód, tylko na za­chód. Przy­wódcą sta­ro­wier­ców był sam ca­re­wicz. Kiedy mój przy­rodni brat zo­stał oskar­żony o zdradę stanu i ska­zany na śmierć, stało się to, co nie­wy­obra­żalne. Do­pro­wa­dzony do sza­leń­stwa przez roz­cza­ro­wa­nie i lęk o przy­szłość kraju car wła­snymi rę­koma po­zba­wił ży­cia swo­jego syna i na­stępcę. Od tam­tej pory nie wolno było na­wet wspo­mnieć o Alek­sym.

– Po­trze­buję go – od­po­wie­dzia­łam ci­chym gło­sem.

Czy nie mo­głam po pro­stu za­kraść się do kom­nat ojca i po­że­gnać się z nim? Nie.

– Ro­sja po­trze­buje go bar­dziej. Bądź ostrożna, Li­zeńko. Pa­mię­taj, jak trak­tuje ma­łego Pie­truszkę.

Pie­truszka był syn­kiem Alek­sego. Oj­ciec usu­nął chłopca – swo­jego je­dy­nego wnuka – z na­szego i swo­jego ży­cia. Ode­rwał na­szego bra­tanka od ro­dziny, jakby wy­rwał klesz­cza zza ucha psa. Pie­truszka nie mógł stać się pion­kiem w rę­kach sta­ro­wier­ców. Na­le­żało wy­klu­czyć ja­kie­kol­wiek ry­zyko, że on, syn zdrajcy, mógłby kie­dy­kol­wiek rzą­dzić. Nic dziw­nego, że ojca drę­czyły kosz­mary: straż­nicy z Ba­stionu Tru­bec­kiego, gdzie umarł Aleksy, przy­się­gali, że du­sza ca­re­wi­cza opu­ściła jego ciało pod po­sta­cią wrony. Wtedy car ogło­sił po­lo­wa­nie na te biedne ptaki w ca­łym swoim im­pe­rium. Chłopi ła­pali, za­bi­jali, osku­by­wali i pie­kli je za na­grodę. Nic to nie po­mo­gło: w ci­szy nocy ptak i tak wśli­zgi­wał się do sy­pialni ojca. W chłod­nym cie­niu jego he­ba­no­wych skrzy­deł krew na dło­niach cara ni­gdy nie wy­sy­chała. Straszne było pa­trzeć na ojca w szpo­nach obłędu: bu­dził swo­imi krzy­kami cały Pa­łac Zi­mowy. Tylko matka po­tra­fiła go wtedy uspo­koić.

– Miejmy na­dzieję, że bę­dzie się czuł le­piej, kiedy zo­ba­czymy go w czerwcu, z oka­zji jego imie­nin – po­wie­dzia­łam.

Na­dal nie bar­dzo po­tra­fi­łam po­łą­czyć prze­ra­ża­jącą wła­dzę cara, któ­rego drę­czyły wła­sne czyny, z cie­płym i ser­decz­nym papą, na któ­rego ko­lana uwiel­bia­łam się wspi­nać, żeby ła­sko­tały mnie jego szorst­kie ciemne wąsy: „Chodź tu­taj i po­cią­gnij mnie za wą­si­ska, Li­zeńko!”. Na­uczył mnie, jak he­blo­wać de­ski: „Kiedy mam za­jęte ręce, przy­cho­dzą mi do głowy naj­lep­sze po­my­sły!”, i jak hal­so­wać ło­dzią. Uwiel­biał po­tęgę wia­tru: „Po­chyl głowę i mocno trzy­maj ster!”.

– Przyj­dzie czas, a po­go­dzi się z wolą Boga, jak za­wsze. A te­raz się nie guz­draj. Wsia­daj.

Anuszka we­pchnęła mnie do wnę­trza po­wozu, który wy­glą­dał jak ko­lo­rowo po­ma­lo­wany do­mek na ko­łach. Dla na­szej wy­gody roz­ło­żono w nim sien­niki po­kryte gru­bymi fu­trami z niedź­wie­dzia po­lar­nego i ha­fto­wa­nymi ak­sa­mit­nymi po­dusz­kami, ale po­dróż była okropna: gruba na kilka ar­szy­nów war­stwa lodu i śniegu top­niała i za­mie­niała drogi w ba­gni­ska. Ko­ło­mien­skoje znaj­do­wało się do­bre sześć­set wiorst od Sankt Pe­ters­burga. Ich po­ko­na­nie w du­żych i wy­god­nych sa­niach pod­czas mro­zów za­ję­łoby nam trzy do czte­rech dni, ale te­raz mia­ły­śmy spę­dzić w dro­dze dwa ty­go­dnie. Rzeki wy­stę­po­wały z brze­gów, barki na­bie­rały wody, a drogi usiane były zdra­dziec­kimi do­łami i głę­bo­kimi, błot­ni­stymi ko­le­inami. Obi­ja­ły­śmy się o sie­bie we wnę­trzu po­wozu ni­czym szynki zwi­sa­jące pod da­chem wę­dzarni. Kie­dyś śmia­ły­by­śmy się z ta­kich nie­wy­gód, po­py­cha­ły­by­śmy się jesz­cze moc­niej, aż do utraty tchu, by po­tem błogo od­po­cząć. Te­raz jed­nak tylko sia­da­ły­śmy z po­wro­tem na miej­scach i wzdy­cha­ły­śmy w mil­cze­niu. Oj­ciec wy­słał z nami swo­jego por­tu­gal­skiego bła­zna d’Aco­stę, żeby nas za­ba­wiał. Ale po kiep­skim żar­cie, kiedy to ka­rzeł wsu­nął so­bie po­duszkę pod ko­szulę i ję­czał, wy­gi­na­jąc plecy, jak ko­bieta pod­czas bó­lów po­ro­do­wych, gar­de­ro­biana matki spo­licz­ko­wała go i ka­zała za­kne­blo­wać. D’Aco­sta le­żał te­raz w ką­cie, zwią­zany ni­czym kur­czak wie­ziony na targ, z na­dę­tymi po­licz­kami i oczami peł­nymi łez. Trze­ciego dnia kne­bel nie był już po­trzebny – bła­zen sie­dział na­dą­sany i mil­czący jak my: matka, jej gar­de­ro­biana, Anuszka i ja.

Wszyst­kie da­cze po dro­dze były jesz­cze opu­sto­szałe, więc no­co­wa­li­śmy w go­spo­dach. D’Aco­sta z przy­jem­no­ścią prze­go­nił ro­słych męż­czyzn z wiel­kiego pieca – który nie tylko ogrze­wał salę, ale też słu­żył jako pa­le­ni­sko do pie­cze­nia wie­przo­winy i dro­biu, prze­strzeń do su­sze­nia pra­nia oraz łóżko dla ro­dziny karcz­ma­rza – żeby zro­bić na nim miej­sce dla nas. Rzadko mie­li­śmy po­koje dla sie­bie, zwy­kle wy­cią­ga­li­śmy się na nie­he­blo­wa­nych ła­wach albo na po­sła­niach roz­ło­żo­nych na brud­nej sło­mie.

– Dla­czego nie mo­żemy spać pod gwiaz­dami i go­to­wać na ogni­sku? Prze­cież jest wio­sna – szep­nę­łam do Anuszki pew­nej nocy, ku­ląc się i moc­niej do niej przy­tu­la­jąc.

– Mu­sisz po­cze­kać na Ko­ło­mien­skoje – od­po­wie­działa. – Matka musi od­po­cząć i po­sta­rać się za­po­mnieć o tro­skach. Jak się uspo­koi, bę­dziesz mo­gła ro­bić, co bę­dziesz chciała.

– Oby!

Za­chi­cho­ta­łam, a po­tem le­ża­ły­śmy w ci­szy, ma­jąc na­dzieję, że bę­dzie nam mniej nie­do­brze po ko­lej­nej por­cji so­lo­nej i tłu­stej od boczku ka­szy ja­gla­nej albo ki­szo­nej ka­pu­sty, którą za­wsze czę­sto­wano nas w karcz­mach. Pod ko­niec zimy spi­żar­nie szybko się opróż­niały, a lu­dzie do­słow­nie wy­grze­by­wali resztki za­pa­sów z be­czek. Dla mnie był to ko­lejny po­wód, by wy­pa­try­wać ob­fi­to­ści wio­sny. Ofe­ro­wała ona Ro­sja­nom ta­kie do­bra jak ryby, wie­przo­wina, drób, ka­wior, grzyby, ja­gody i miód, a nowe zbiory żyta, psze­nicy, jęcz­mie­nia i prosa po­zwa­lały piec chleby, pasz­te­ciki, cia­sta, pie­rogi, piel­mieni i bliny. Przy­naj­mniej po­dró­żo­wa­li­śmy w miarę spraw­nie: w go­spo­dach można było wy­mie­niać ko­nie. D’Aco­sta wy­bie­rał ze stajni, co chciał, nic nie pła­cąc.

To, co na­le­żało do każ­dego Ro­sja­nina, przede wszyst­kim na­le­żało do cara.

– Po wszyst­kim, co się wy­da­rzyło, do­brze nam to zrobi – stwier­dzi­łam, kiedy sześć sil­nych koni za­przę­żo­nych w szy­dło do na­szego po­wozu prze­cięło ol­brzymi park ota­cza­jący Ko­ło­mien­skoje.

Za nim to­czył się nie­koń­czący się sznur wo­zów. Za­ła­do­wano je cięż­kimi skrzy­niami, które za­bez­pie­czono łań­cu­chami i zam­kami. W skrzy­niach znaj­do­wały się na­sze rze­czy: me­ble, dy­wany, por­ce­lana, krysz­ta­łowe na­czy­nia, po­ściel i kan­de­la­bry. Pod­czas nie­obec­no­ści cara jego pa­łace były pu­ste. Ry­zyko po­żaru, który mógłby stra­wić całe wy­po­sa­że­nie, albo po­ja­wie­nia się wła­my­wa­czy, któ­rzy mo­gliby je ukraść, kiedy straż­nicy za­le­gną w pi­jac­kim stu­po­rze, było zbyt duże. Obok or­szaku wo­zów pę­dzono żywy in­wen­tarz – krowy, kozy, kury i owce – by za­pew­nić do­stawy dla pa­ła­co­wej kuchni w Ko­ło­mien­skim. Czer­wony pył uno­sił się z drogi i prze­sła­niał ostat­nie blade pro­mie­nie za­cho­dzą­cego słońca. Gar­dła mia­ły­śmy wy­su­szone, bo kurz wpa­dał do środka przez sta­ro­świec­kie drzwiczki z miki i osa­dzał się w po­rach na­szej skóry, w oczach i w ustach. Mia­ły­śmy na­dzieję, że Il­lin­czaja, która w Ko­ło­mien­skim peł­niła też funk­cję go­sposi, miała jesz­cze ze­szło­roczny sok z czar­nego bzu, który można po­mie­szać ze świeżą chłodną wodą ze źró­dła na te­re­nie ma­jątku. Ten na­pój był tak od­świe­ża­jący, że naj­chęt­niej bym się w nim wy­ką­pała.

– Dla­czego tak mó­wisz? – za­py­tała matka.

Za­uwa­ży­łam, że źle wy­gląda: z po­wodu nie­daw­nej utraty krwi, wy­czer­pa­nia po­dróżą i in­nych przy­czyn. W jej sko­śnych zie­lo­nych oczach nie było ognia, a pełne wargi po­bla­dły. Po­ko­jówka sta­rała się ucze­sać jej ciemne loki, lecz opa­dały przy­klap­nięte i ma­towe.

Wy­pro­sto­wa­łam się z prze­korą.

– Mu­simy wy­le­czyć swoje smutki, a nie je uci­szać. Teo­fan Pro­ko­po­wicz mó­wił mi, że ża­łoba po­trafi po­żreć du­szę. A on jest prze­cież ar­cy­bi­sku­pem No­wo­grodu i naj­mą­drzej­szym po­pem w Ro­sji, który za­wsze służy ojcu naj­lep­szą radą, tak?

– Li­zeńka ma ra­cję – włą­czyła się Anuszka. – Nie wolno się bać. Wiemy, jak bar­dzo oj­ciec nas wszyst­kie ko­cha, po­mimo tego, co uczy­nił A...

Matka przy­tknęła ostrze­gaw­czo pa­lec do ust, przy­po­mi­na­jąc nam, że oj­ciec za­ka­zał wy­po­wia­da­nia imie­nia Alek­sego.

– Ci­sza też chroni – po­wie­działa. – Im mniej słów, tym le­piej. – Po chwili jed­nak jej oczy za­ja­śniały. – Mnie też Teo­fan Pro­ko­po­wicz coś po­wie­dział.

– Co ta­kiego? – za­py­ta­łam.

– Gdy na­dej­dzie dzień roz­ra­chunku, okaże się, że da­łam ca­rowi Ro­sji dzie­dzica.

Skrzy­żo­wała ra­miona, a jej palce mu­snęły głę­bo­kie bli­zny na we­wnętrz­nej czę­ści przed­ra­mion. Pierw­szy raz za­uwa­ży­łam je kilka ty­go­dni temu, gdy Teo­fan Pro­ko­po­wicz po­spiesz­nie po­bło­go­sła­wił i po­cho­wał drobne ciałko mo­jego bra­ciszka – o wiele za drobne, by tra­fić do ziemi tak cał­kiem samo. Bez­li­to­sna pre­cy­zja tych cięć mnie prze­ra­ziła. „Dla­czego Bóg nie zo­sta­wił mi tego dziecka? – la­men­to­wała le­żąca w łóżku matka. – Dla­czego nie za­brał in­nego... Anuszki albo cie­bie, Li­zeńko? Je­ste­ście tylko dziew­czyn­kami”. Jej gar­de­ro­biana wy­pro­siła mnie z kom­naty, szep­cząc: „To okropne. Ca­ryca stra­ciła tyle krwi, że dok­tor za­bro­nił jej znowu za­cho­dzić w ciążę. Nie bę­dzie syna. Módl się za jej wy­so­kość, ca­równo Elż­bieto”.

– Jak stwier­dzi­łaś, Teo­fan to naj­mą­drzej­szy czło­wiek w Ro­sji. Więc nie stra­ci­łam cał­kiem na­dziei – oznaj­miła matka, ocze­ku­jąc od nas po­cie­chy, która stłumi jej naj­więk­sze zmar­twie­nie.

– Oczy­wi­ście. Dasz ojcu dzie­dzica. Za­wsze bę­dziemy w to wie­rzyć, bez względu na wszystko – za­pew­niła Anuszka.

– Wiesz, co oj­ciec po­wta­rza: ni­gdy się nie pod­da­waj! – do­da­łam.

– Moje dziew­czynki. Ko­cham siłę wa­szego du­cha – po­wie­działa matka z odro­biną dumy w drżą­cym gło­sie.

– Zgad­nij, po kim ją mamy – od­po­wie­dzia­łam i wzię­łam ją za rękę, żeby nie obej­mo­wała nią już swego pu­stego łona.

Po­wóz do­to­czył się do pa­łacu. Na­resz­cie do­tar­li­śmy! To­pole ro­snące wo­kół Ko­ło­mien­skiego wła­śnie kwi­tły. Nie­sione wia­trem na­siona – puch – zbie­rały się na wio­snę w przy­po­mi­na­jące śnieg chmury i wy­peł­niały po­wie­trze. Ni­czym au­re­ola oto­czyły ciemne loki matki i Anuszki, kiedy wy­sta­wi­łam głowę przez okno i szybko ją cof­nę­łam: spod koń­skich ko­pyt try­skały błoto i ka­myki, które mo­gły wy­bić nie­ostroż­nemu po­dróż­nemu oko.

– Wi­dzę Ko­ło­mien­skoje! – za­wo­ła­łam ucie­szona. – Boże, ile to trwało. Spójrz­cie! Tylko spójrz­cie...

Za­czę­ły­śmy się z Anuszką prze­py­chać, aby zy­skać lep­szy wi­dok. Mo­skwa była skła­danką ko­lo­rowo po­ma­lo­wa­nych drew­nia­nych do­mów róż­nej wiel­ko­ści sku­pio­nych wo­kół ty­sięcy cer­kwi i ich wież. Mia­sto ni­czym wąż oplą­ty­wało swoje ciemne, zło­wiesz­cze serce: Kreml. W daw­nej sto­licy Ro­sji cią­gle gdzieś od­zy­wał się dzwon, wzy­wa­jąc na wie­lo­go­dzinne na­bo­żeń­stwo albo bi­jąc dla uczcze­nia ja­kie­goś świę­tego, i unie­moż­li­wiał pro­wa­dze­nie roz­mowy. Mia­sto ni­czym chwa­sty roz­ro­sło się w ciągu wie­ków z ru­skiej twier­dzy, miej­sca, w któ­rym po­wstało na­sze wspa­niałe pań­stwo. W prze­ci­wień­stwie do Mo­skwy w Sankt Pe­ters­burgu – no­wiut­kim, lśnią­cym „raju” ojca – każda ulica i każdy ka­nał zo­stały sta­ran­nie za­pla­no­wane na wzór naj­pięk­niej­szych miast, ja­kie wi­dział i po­dzi­wiał pod­czas swo­ich po­dróży na Za­chód. Wło­ski po­seł na­zwał wy­gląd mia­sta „bę­kar­cią ar­chi­tek­turą, która krad­nie od Wło­chów, Fran­cu­zów i Ho­len­drów”. Pa­łace, dwory i ka­mie­nice o ele­ganc­kich, gład­kich fa­sa­dach były na­ni­zane ni­czym perły na na­brzeża Newy i tu­zi­nów stwo­rzo­nych przez czło­wieka ka­na­łów. Prze­mie­rza­nie ulic Sankt Pe­ters­burga w bu­rzowy dzień przy­po­mi­nało bieg z prze­szko­dami: wiatr wy­ry­wał co luź­niej­sze płytki z fa­sad, a te spa­dały z hu­kiem, le­dwo mi­ja­jąc prze­chod­niów, któ­rzy ucie­kali, po­ty­ka­jąc się i prze­wra­ca­jąc na nie­rów­nym, po­spiesz­nie uło­żo­nym bruku.

Ko­ło­mien­skoje na­to­miast było ni­czym pra­dawny sen. Mój dzia­dek car Aleksy, drugi car Wszech­rusi z rodu Ro­ma­no­wów, wy­bu­do­wał ten oka­zały my­śliw­ski dwór nad rzeką Mo­skwą. Wy­ra­stał on na grzbie­cie wzgó­rza ni­czym barwny grze­bień na po­tęż­nej fali zie­leni, la­sów, stru­mieni i ja­rów. Sza­chul­cowe ściany par­teru ze staj­niami, ma­ga­zy­nami i spi­żar­niami wznie­siono z drewna i kru­szą­cego się te­raz wy­peł­nie­nia – mie­szanki gliny, pia­sku i słomy. Za ma­leń­kimi okien­kami – czy ra­czej nie­oszklo­nymi otwo­rami okien­nymi – słu­żący gnieź­dzili się ra­zem z in­wen­ta­rzem, ko­rzy­sta­jąc z cie­pła ciał i od­de­chów zwie­rząt. Pęk­nię­cia w tynku wy­peł­niały kępy wy­go­to­wa­nego mchu, lecz na­wet smo­ło­wa­nie la­tem nie po­wstrzy­my­wało chrząsz­czy. Ściany pil­nie wy­ma­gały bie­le­nia, by za­po­biec bu­do­wa­niu przez osy gniazd. Na pierw­szym pię­trze, które zaj­mo­wa­ły­śmy my, pa­no­wał za­wsze le­ciutki prze­ciąg od nie­zli­czo­nych wiel­kich i źle do­pa­so­wa­nych okien z praw­dzi­wymi szy­bami i ko­lo­rowo po­ma­lo­wa­nymi fu­try­nami. Ko­roną Ko­ło­mien­skiego był dach pa­łacu, im­po­nu­jący chaos po­mimo mnó­stwa bra­ku­ją­cych da­chó­wek. In­spi­ra­cją do jego po­wsta­nia były różne ro­dzaje i style da­chów w ca­łej Wszech­rusi: czy to wzno­szące się na kształt scho­dów, czy ster­czące w for­mie ce­bu­lo­wych bi­zan­tyj­skich ko­puł, czy też ro­gate i ni­sko osa­dzone ni­czym pol­ska czapka albo wzbi­ja­jące się w póź­no­po­po­łu­dniowe niebo ostrymi igli­cami.

Na­wet matka przy­warła do okna po­wozu.

– Uwiel­biam to miej­sce – po­wie­działa. – To był mój pierw­szy praw­dziwy dom. Kiedy wasz oj­ciec mi go po­da­ro­wał, nie by­łam jesz­cze jego żoną. Chciał na­gro­dzić mnie za twoje szczę­śliwe na­ro­dziny, Anuszko. A za­le­d­wie rok póź­niej ty się tu­taj uro­dzi­łaś, Li­zeńko, w dniu wiel­kiej pa­rady na cześć zwy­cię­stwa pod Po­łtawą...

– ...kiedy to oj­ciec i cała Ro­sja świę­to­wali jego zwy­cię­stwo nad szwedz­kimi dia­błami. Pod gru­dnio­wymi gwiaz­dami, stóp­kami do przodu, na wi­dok któ­rych Il­lin­czaja, która przy­nio­sła ci ro­sół z kury dla od­zy­ska­nia sił, po­bla­dła ze stra­chu, a oj­ciec za­gro­ził, że ją za to wy­ba­toży, ale ty wy­bła­ga­łaś jej ży­cie, twier­dząc, że nie wolno jej ka­rać za to, że po­mo­gła ci prze­trwać tak trudny po­ród – do­koń­czy­łam. Sły­sza­łam tę opo­wieść tak czę­sto, że zna­łam ją na pa­mięć.

Po raz pierw­szy od bar­dzo dawna za­śmia­li­śmy się wszy­scy – na­wet bła­zen d’Aco­sta, który za­po­mniał o swoim nie­uda­nym i okrut­nym żar­cie, po­liczku i kne­blu – a po­wóz wje­chał na wy­sy­pany żwi­rem pod­jazd pa­łacu.3

URZĄ­DZI­LI­ŚMY SIĘ NA WIO­SNĘ W KO­ŁO­MIEN­SKIM. Poza tym, że po na­szym przy­by­ciu trzeba było po­spiesz­nie za­mknąć po­łowę ko­ry­ta­rzy, bo belki nie utrzy­ma­łyby na­szego cię­żaru, pa­łac się nie zmie­nił. Był tak wielki, że gu­bi­ły­śmy się w jego po­nad dwu­stu pięć­dzie­się­ciu kom­na­tach i mo­gły­śmy przez całe dnie ni­kogo w nich nie na­po­tkać. Il­lin­czaja za­rze­kała się, że kor­niki są już tak wiel­kie i upa­sione, że no­cami sły­szy, jak zże­rają drewno.

– Nie opo­wia­daj bzdur, Il­lin­czajo. Nie je­ste­śmy już dziećmi – zru­ga­łam ją.

Od­zy­ski­wa­ły­śmy kom­natę za kom­natą, wy­peł­nia­jąc dwór my­śliw­ski dziadka na­szą mło­do­ścią i ra­do­ścią. Zjeż­dża­ły­śmy po wiel­kich scho­dach na sien­ni­kach, uda­jąc, że to sa­nie, i śmie­jąc się do roz­puku z na­szych szczę­ka­ją­cych na każ­dym schodku zę­bów. Pusz­cza­ły­śmy bączki po ko­ry­ta­rzach, ro­biąc za­kłady, który bę­dzie szyb­szy. Anuszka od­ku­rzyła swój do­mek dla la­lek: ebe­ni­sta z No­rym­bergi do­kład­nie od­wzo­ro­wał sło­neczny splen­dor Pa­łacu Let­niego, aż po wy­ło­żone pa­ne­lami ściany w ko­lo­rze lo­do­wa­tej zie­leni Newy i mio­dowe, wzo­rzy­ste par­kiety. Ba­wiła się w nim lal­kami o pu­stych, por­ce­la­no­wych twa­rzach i sztyw­nych koń­czy­nach. Piękne stroje la­lek, uszyte na wzór naj­now­szej eu­ro­pej­skiej mody, już dawno znik­nęły – praw­do­po­dob­nie my­szy uwiły so­bie z nich gniazda, więc Anuszka przy­pi­nała do ich mięk­kich tu­łowi spło­wiałe na słońcu szmatki, które da­wała jej Il­lin­czaja. Ob­ser­wo­wa­łam sio­strę za­fa­scy­no­wana: zaj­mo­wała się nimi z taką pie­czo­ło­wi­to­ścią jak ja ogło­wiem i sio­dłem, kiedy dba­łam o ich wy­czysz­cze­nie i na­wo­sko­wa­nie przed na­stępną prze­jażdżką.

Ostat­nią kom­natą, do któ­rej jesz­cze nie do­tar­ły­śmy, była Sala Wielka, sala tro­nowa na­szego dziadka. Kiedy wśli­zgnę­ły­śmy się do tego ol­brzy­miego po­miesz­cze­nia, przy skrzy­pie­niu skrzy­dła wy­so­kich po­dwój­nych drzwi, za­trzy­ma­łam się w progu i z za­chwy­tem chło­nę­łam wi­dok. Po­łu­dniowe świa­tło wpa­dało przez barwne wi­traże. Każdy cen­ty­metr mi­ster­nie rzeź­bio­nych pa­neli na ścia­nach i su­fi­cie był kie­dyś po­kryty ko­lo­ro­wymi far­bami, lecz barwy wy­pło­wiały. Mia­łam wra­że­nie, jak­bym się skur­czyła i we­szła do środka mo­jej ulu­bio­nej nie­gdyś za­bawki: ka­lej­do­skopu, który po­da­ro­wał nam kie­dyś car­ski po­seł w Per­sji, książę Ar­te­miusz Wo­łyń­ski.

– Zo­bacz, Anuszko. Wciąż tu jest – po­wie­dzia­łam przy­ci­szo­nym gło­sem, wska­zu­jąc je­dyny me­bel, który za­wsze stał w Ko­ło­mien­skim na swoim miej­scu: he­ba­nowy tron na­szego dziadka.

Miał wy­so­kie opar­cie, a pod­ło­kiet­niki wy­koń­czone pięk­nie wy­rzeź­bio­nymi gło­wami lwów. Po­dob­nie jak cały pa­łac, tron ku­rzył się przez lata, które mi­nęły od śmierci dziadka Alek­sego i na­szej wy­pro­wadzki.

– Chodź – na­ka­za­łam Anuszce i prze­śli­zgnę­ły­śmy się do tronu po par­kie­cie, jak­by­śmy śmi­gały na łyż­wach po za­mar­z­nię­tym je­zio­rze.

Py­ski lwów były za­mknięte, lecz ich po­kryte zło­ce­niem grzywy pło­nęły, a oczy lwy miały wy­sa­dzane ru­bi­nami. Klej­noty po­noć za­pew­niały na­szemu dziad­kowi roz­trop­ność i po­ma­gały mu po­dej­mo­wać mą­dre de­cy­zje. Po­ły­ski­wały w na­szą stronę szkar­ła­tem. Po­de­szłam bli­żej i prze­tar­łam je rę­ka­wem, a po­tem po­ru­szy­łam dźwi­gnię ukrytą za jedną z lwich głów.

– Rrr­rau! – za­ry­cza­łam, gdy be­stie roz­warły py­ski, a po­rdze­wiały me­cha­nizm za­skrzy­piał.

Anuszka pod­sko­czyła i za­chi­cho­tała. Za­bawka słu­żyła pew­nie do stra­sze­nia chło­pów przy­cho­dzą­cych do dziadka z proś­bami.

Cof­nę­łam się do niej i sta­nę­ły­śmy obie na­prze­ciwko tronu.

– No da­lej, usiądź tam. – Po­pchnę­łam ją de­li­kat­nie. – Ty je­steś star­sza.

– Nie mam od­wagi. A gdyby oj­ciec się do­wie­dział?

– Uśmiałby się – od­par­łam, sta­ra­jąc się brzmieć prze­ko­nu­jąco.

– Do­prawdy? To może ty usią­dziesz?

Przyj­rza­łam się sto­ją­cemu na po­de­ście tro­nowi. Bal­da­chim z czer­wo­nego ak­sa­mitu szpe­ciły pleśń, dziury wy­gry­zione przez mole oraz pa­ję­czyny. Wy­so­kie he­ba­nowe opar­cie tronu było mi­ster­nie rzeź­bione, a pod­nó­żek z wy­tła­cza­nego sre­bra le­żał prze­wró­cony, jakby nasz dzia­dek do­piero co wstał, by za­jąć się swoją ulu­biona roz­rywką, czyli po­lo­wa­niem z so­ko­łami. Na­wet kiedy prze­by­wa­ły­śmy tu jako dzieci, w swo­bo­dzie i z dala od ca­łej pompy i dwor­skiego pro­to­kołu, ni­gdy nie od­wa­ży­ły­śmy się wspiąć na po­dest i usiąść na tro­nie. Prze­łknę­łam ślinę.

– No do­brze – po­wie­dzia­łam.

Po­czu­łam, że pocą mi się dło­nie, kiedy ro­bi­łam pierw­szy krok. Tron jakby rósł i co­raz bar­dziej nad nami gó­ro­wał, a jego ciemny za­rys zda­wał się su­rowo ostrze­gać, by­śmy nie na­ru­szały praw cara.

– Li­zeńko! – Anuszka chwy­ciła mnie za ło­kieć. – Nie rób tego. To nie dla nas.

– Oczy­wi­ście, że nie – od­po­wie­dzia­łam i znie­ru­cho­mia­łam. – Żadna ko­bieta ni­gdy Ro­sją nie rzą­dziła i rzą­dzić nie bę­dzie. Pa­mię­tasz, co Il­lin­czaja mó­wiła nam o pod­łej sio­strze przy­rod­niej ojca Zo­fii? Tej, która była re­gentką ojca i sza­lo­nego stryja Iwana, kiedy zo­stali jako chłopcy ca­rami, ale je­den był za młody, a drugi zbyt chory, żeby rzą­dzić? Na­wet ona ni­gdy nie śmiała usiąść na tro­nie.

– Pa­mię­tam. I pa­mię­tam też, że Il­lin­czaja ni­gdy nie na­zy­wała na­szego stryja sza­leń­cem. – Anuszka uśmiech­nęła się sze­roko.

To prawda: nie­grzeczna i py­skata Il­lin­czaja na­zy­wała star­szego, przy­rod­niego brata na­szego ojca, który od uro­dze­nia cier­piał na straszną cho­robę, Iwa­nem Idiotą. Taki brak sza­cunku mógł spro­wa­dzić na pia­stunkę wszel­kiego ro­dzaju kary, od chło­sty aż po odar­cie ze skóry, w za­leż­no­ści od hu­moru sę­dziego in­ter­pre­tu­ją­cego car­skie prawa. Och, nie mo­głam się do­cze­kać, aż znaj­dziemy się znowu w kuchni i bę­dziemy słu­chać opo­wie­ści o prze­szło­ści na­szej ro­dziny, tak jak to ro­bi­ły­śmy jako dzieci.

– Oj­ciec nie może tego usły­szeć. On i Iwan byli ca­rami ra­zem, wła­dali wspól­nie, na­wet je­śli Iwan był sza­leń­cem albo idiotą, albo sza­lo­nym idiotą, albo ani jed­nym, ani dru­gim – od­par­łam.

Po śmierci Iwana oj­ciec za­mknął swoją sio­strę uzur­pa­torkę w klasz­to­rze, ale za­trosz­czył się o wdowę po Iwa­nie, Pra­sko­wię, którą na­zy­wa­ły­śmy cio­cią Pa­szą, i jej córki, dużo star­sze od nas ku­zynki Ka­ta­rzynę i Annę Iwa­nowny, oka­zu­jąc im iście car­ską hoj­ność. Kiedy opu­ści­ły­śmy Ko­ło­mien­skoje, na­wet miesz­ka­ły­śmy kilka lat z cio­cią Pa­szą w Pa­łacu Izmaj­łow­skim. Ży­cze­nie ojca było ja­sne i ozna­czało dla nas roz­kaz: ro­dzina, po­dob­nie jak cały kraj, musi po­zo­stać zjed­no­czona. Ro­sja po­trze­bo­wała jed­nego, sil­nego i na­masz­czo­nego władcy, a nie nisz­czą­cej walki ro­dzeń­stwa o pa­no­wa­nie.

Zer­k­nę­łam na tron, jakby ota­cza­jące go cie­nie mo­gły mnie pod­słu­chać i zdra­dzić.

– Ale, Anuszko, tak się za­sta­na­wiam... Aleksy nie żyje – szep­nę­łam i szyb­ciutko się prze­że­gna­łam – a cio­cia Pa­sza i car Iwan mieli tylko córki, Ka­ta­rzynę i Annę, które po­wy­cho­dziły za mąż i są te­raz da­leko. – Znów uczy­ni­łam znak krzyża, by ochro­nić stry­jeczne sio­stry przed uro­kami.

– No i? – za­py­tała Anuszka.

– Więc je­śli matka nie uro­dzi już syna, to kto odzie­dzi­czy tron po ojcu?

Anuszka ob­ró­ciła się, żeby spraw­dzić, czy na pewno je­ste­śmy same. Każda wzmianka o ewen­tu­al­nej śmierci ojca uwa­żana była za zdradę stanu, a los na­szego przy­rod­niego brata Alek­sego stał się ostrze­że­niem dla wszyst­kich – na­wet dla nas! Gniew cara ni­kogo nie oszczę­dzał.

– Wiesz, co oj­ciec ka­zał ogło­sić Teo­fa­nowi Pro­ko­po­wi­czowi: że car prę­dzej zo­stawi Ro­sję god­nemu ob­cemu niż wła­snemu nie­god­nemu dziecku.

– A może god­nemu wnu­kowi, czyli ma­łemu Pie­truszce? To w końcu wia­domo czyj syn. – W ostat­niej chwili unik­nę­łam wspo­mnie­nia imie­nia na­szego przy­rod­niego brata Alek­sego, czego oj­ciec za­ka­zał. – Ma pra­wie dzie­sięć lat, jest je­dy­nym ży­ją­cym jesz­cze Ro­ma­no­wem i od­po­wied­nim dzie­dzi­cem za­równo dla ojca, jak i dla Ro­sji.

– Biedny mały Pie­truszka ni­gdy nie bę­dzie rzą­dzić. Oj­ciec nie może na­wet znieść tego, że on żyje i do­ra­sta. Matka mu­siała bła­gać cią­gle skwa­szo­nego hra­biego Oster­manna, żeby zo­stał jego na­uczy­cie­lem. Oj­ciec zgo­dził się tylko dla­tego, że li­czył na to, że bę­dzie go pil­no­wał przed sta­ro­wier­cami.

– Biedny Pie­truszka, że ma tego Niemca po­da­gryka za na­uczy­ciela.

– I tak jest lep­szy od na­szych. – Anuszka się ro­ze­śmiała. – Na­uka to przy­wi­lej.

– Mów za sie­bie. Ja się dużo na­uczy­łam.

– Niby czego? Nie­miec­kiego, fran­cu­skiego i wło­skiego? Ha­ftu? Pi­sa­nia?

– Cóż, tego aku­rat nie­zbyt. Ale umiem zła­pać i oskro­bać rybę, strze­lam z łuku jak Ta­tar i jeż­dżę konno szyb­ciej od Ko­zaka.

– Wszystko to bar­dzo przy­datne umie­jęt­no­ści dla żony króla. – Za­śmiała się. – Wer­sal bę­dzie pod ogrom­nym wra­że­niem, gdy do­trzesz tam na grzbie­cie ko­nia, sie­dząc na nim okra­kiem w mę­skim odzie­niu, jak to zwy­kle ro­bisz.

– Cii...! To ta­jem­nica. – Ze­psuł mi się hu­mor. – Za­sta­na­wiam się, jak to bę­dzie. To zna­czy ta prze­pro­wadzka do Wer­salu... albo w ogóle do­kąd­kol­wiek. Nie chcę opusz­czać Ro­sji ani cie­bie.

– O mnie się nie martw – od­po­wie­działa, ciut za szybko i uno­sząc pod­bró­dek. – Ja też zro­bię do­sko­nałą par­tię. – Wi­dać było, że sporo o tym my­ślała. A po­tem wy­raz jej twa­rzy zła­god­niał. – Bo­isz się?

– Czy się boję? Je­stem prze­ra­żona.

– Ja tak samo. Ni­g­dzie nie jest tak jak tu. Może za­py­tamy na­sze ku­zynki Annę i Ka­ta­rzynę Iwa­nowny, jak to jest wyjść za mąż jako ca­równa i za­miesz­kać za gra­nicą?

– Je­śli je kie­dy­kol­wiek zo­ba­czymy. Miesz­kają tak da­leko i są od nas dużo star­sze – od­po­wie­dzia­łam.

– My­ślisz, że mają nam za złe? – za­py­tała Anuszka.

– Ale co?

– No to, że matka, ty i ja je­ste­śmy te­raz pierw­szymi da­mami Ro­sji, choć sza­lony Iwan był star­szym bra­tem ojca i też był ca­rem.

Za­wa­ha­łam się.

– Nie. My­ślę, że po­winny być za­do­wo­lo­nego ze swo­jego losu.

Córki cioci Pa­szy były pierw­szymi ro­syj­skimi ca­rów­nami, które wy­szły za mąż. Przed po­dró­żami ojca na Za­chód córki i sio­stry cara po­zo­sta­wały pan­nami i miesz­kały w te­re­mie, prze­zna­czo­nej dla ko­biet czę­ści domu lub Kremla. Od­wie­dzali je tylko ich bra­cia i oj­co­wie, bo ni­żej uro­dzeni Ro­sja­nie byli je­dy­nie pod­da­nymi, a za­gra­nicz­nych ksią­żąt uwa­żano za po­gan. By­łam nie­mow­lę­ciem, kiedy Anna Iwa­nowna wy­szła za księ­cia Kur­lan­dii, ma­łego bał­tyc­kiego pań­stewka. Na­to­miast na ślu­bie Ka­ta­rzyny z nie­miec­kim księ­ciem Me­klem­bur­gii by­ły­śmy z Anuszką druh­nami. Oj­ciec dał obu swoim bra­ta­ni­com ogromne po­sagi po trzy­sta ty­sięcy ru­bli i oso­bi­ście po­pro­wa­dził je do oł­ta­rza. Naj­lep­szy przy­ja­ciel z dzie­ciń­stwa cara, książę Alek­san­der Da­ni­ło­wicz Mien­szy­kow, za­pła­cił ol­brzymi ra­chu­nek za uro­czy­stość, wy­bu­do­wał ka­plicę przy swoim mo­skiew­skim pa­łacu i prze­mie­nił jego naj­więk­szą salę w kwit­nący ogród. Kwiaty i drzewka owo­cowe spro­wa­dzono z Krymu, za po­mocą szpad otwo­rzono ty­siące bu­te­lek szam­pana. Oj­ciec był tak za­do­wo­lony z uda­nego we­sela, że na­stęp­nego dnia wy­dał setki swo­ich kar­łów jed­nego za dru­giego w ce­re­mo­nii bę­dą­cej pa­ro­dią ślubu Ka­ta­rzyny. Mał­żeń­stwa obu ku­zy­nek Iwa­now­nych przy­nio­sły Ro­sji umowy ślubne, które bar­dzo na­szemu ojcu od­po­wia­dały.

Anuszka za­chi­cho­tała.

– Po­winny być za­do­wo­lone z tego, co mają? Li­zeńko... Ża­den męż­czy­zna ni­gdy nie jest, a co do­piero ko­bieta.

– W ta­kim ra­zie le­piej nie py­tać. – Ro­ze­śmia­łam się. Ja też po­win­nam za­wrzeć ko­rzystny dla Ro­sji zwią­zek. – Skoro nie po­tra­fię ani pięk­nie ha­fto­wać, ani pi­sać, to może król Lu­dwik za­do­woli się tym, że nie­źle tań­czę? – Ob­ró­ci­łam się kilka razy, po­cią­ga­jąc za sobą Anuszkę, a po­tem za­trzy­ma­łam się, z jej rę­kami w dło­niach. – Nie chcę się z tobą roz­dzie­lać, sio­strzyczko.

Było po­łu­dnie, a prze­su­wa­jące się chmury rzu­ciły cie­nie na jej twarz, kiedy mó­wiła:

– Czuję to samo. Choć te­raz mam ochotę pójść po książkę i po­czy­tać so­bie w kuchni przed obia­dem. Zo­ba­czymy się tam? Il­lin­czaja go­tuje so­liankę.

Na myśl o ko­tle peł­nym słodko-kwa­śnego wy­waru z wo­ło­winy, kieł­basy i ki­szo­nych wa­rzyw aż na­pły­nęła mi ślinka do ust.

– W ta­kim ra­zie do­trę tam pierw­sza – oznaj­mi­łam, kiedy Anuszka mknęła nie­mal bez­gło­śnie po zma­to­wia­łym par­kie­cie.

Drzwi za­mknęły się za nią z głu­chym stu­kiem, a jego echo roz­cho­dziło się drob­nymi fa­lami, aż za­gi­nęło w ogro­mie Sali Wiel­kiej.

Wstrzy­ma­łam od­dech, na­słu­chu­jąc od­da­la­ją­cych się kro­ków Anuszki, do­póki nie mia­łam pew­no­ści, że ode­szła.

I wtedy zwró­ci­łam się w stronę tronu dziadka Alek­sego.